Кыргызстанда атагы алты континентке чейин таанылып, кыргыз элинин сыймыгы болгон айымдар жокко эсе. Айланага көз жүгүртсөк, ийгиликтүү инсандардын көбү эркектер экенине күбө болобуз. Ийгиликтүүлөрдүн арасында эмне үчүн айымдар аз, Же кыздардын мээси кемби? Анда эмесе, ушул суроолорго жооп издеп көрсөк.
Каарманыбыз Айпери Дооронова (аты алмаштырылган) чет жактарда медицина боюнча билим алууну кыялданып, Кыргызстанга белгилүү дарыгерлерден бири болууну каалаган. Ал кыялы орундалбашына кыргыз элинин каада-салтын күнөөлөйт.
“Үй-бүлөдө эң туңгучумун. Мектепти бүтүрүшүмө бир ай калганда алып качышты. Ата-энеме чоң апалар “азыр кызыңарды алып кетсеңер, кызыңар бактысыз болуп калат, кийин эч ким албай коет,”-деп айтор ата-энемди көндүрүшүптүр. Ошентип жолдошум менен жашап калдым. Эч жакты көрбөй, айылдан чыкпай, өзүм жакшы көрбөгөн адам менен жашап келе жатам.”-деди Айпери.
“Кыз алып качуу” салтына каршы мыйзамдар киргизилсе да, бул салт өзгөчө айыл жергелеринде популярдуулугун жогото элек. Бишкек Гуманитардык университетинин студенти Жумагүл Абдырахманова бул маселеде кыргыз менталитетин күнөөлөп, төмөндөгүлөрдү айтты:
“Мамлекетибизде айымдардын окуусуна, билим алуусуна, өнүгүп өсүшүнө бардык шарттар түзүлгөн. Бирок кеп мамлекетте эмес, маселе менталитетибизде деп ойлойм. Бойго жеткен кыздар карьрасын бүтө элегинде, турмушка чыгууга мажбур болушат, анткени кийин күйөөгө тийбей калуу коркунучу бар. Күйөөгө тийгенден кийин карьерасы жарым жартылай кала берет. Мага да ата-энем турмушка чыгуу жөнүндө айта баштады. Эмне кыларымды билбей жатам. Окуумду бүтүрүп, дагы да билимимди жогорулаткым келет.”-дейт Жумагүл айым.
Статистикага караганда Кыргызстанда кыздар окуй турган маалында, көбүнчө 20-25 жаштарда турмушка чыгышат. Чет өлкөлөрдө бул көрсөткүч жогору. Мисалы, Германияда 28-35 жаштарда карьерасын бүтүрүп алып, турмушка чыгышат.
Жалал-Абад облусундагы Саты айылынын тургуну 65 жаштагы Алмакан Осмонова кыздардын эрте турмушка чыгуусун колдойт. Алмакан апанын ою боюнча кыздар бойго жеткенде дароо эле турмушка чыкканы оң. Окуп эмне болмок эле, кыз башы менен?! Окуу, күчтүү болуу, өлкөнү өнүктүрүү ал балдардын иши. Кыздар турмушка чыгып, балдарына жакшы тарбия берип, үйдө олтурушу керек.
Дагы бир каарманыбыз Элмира Тойгомбаева Кыргызстанда белгилүү айымдар аз дегенге кошулбайт, анын айтымына караганда күчтүү айымдардын көбү чет жактарда эмгектенип жүрүшөт. “Бул проблеманын бир канча себеби бар. Балдар акылдуу, кыздар акылдуу эмес дегенге жатпайт. Эмнеге ийгиликтүүлөрдүн арасында эркектер көбүрөк, анткени аялдар бала-чакасы менен үйдө олтурушат. Ошондой эле Кыргызстанда ийгиликтүү адамдардын баары акылдуу деген нерсе жок. Ийгиликтүү адамдар-булар көбүнчө бай адамдар.”-дейт Эльмира.
Ошондой эле ал “Кыргыздын тырышчаак кыздары жокчулуктун айынан башка өлкөлөргө чыгып кетишти, ошондуктан ийгиликтүү айымдарыбыз көрүнбөй жатат. Анткени Кыргызстанда аялды баалашпайт. Аял канчалык акылдуу билимдүү болсо да, биздин менталитет аларды баалабайт. Мисалы, мен Кыргызстанга барсам менин илимимди эч ким баалабайт, “ии байкуш 30га чыгып калыптыр, отуруп калыптыр”-деп жакшы сөз айтышпайт. Ошондуктан кыздар “Ийгиликке умтулгандын ордуна жашым өтө электе турмушка чыгып алайын”-дейт. Эрге тийгенден кийин бала-чака, тиричилик башталат. Жарым калган окууларын акча берип, бүтүрүшөт. Ал эми эркектерге андай чектөө жок, каалаганында үйлөнсө болот, билимдүү эрекетерди сыйлашат. Деги койчу бунун себептери толтура.”-деди чет өлкөдө көптөн бери мугалим болуп иштеп жүргөн Эльмира.
Психологдор буга таптакыр башкача көз караш менен карашат. Психолог Гулайым Бахтиярова бул маселе боюнча илимий пикирин айтты: “Эркектер бир ишке көңүл коюп кылса, майын чыгарып кылышат. Анткени алар бир учурда бир эле нерсени ойлонушат. Ал эми аялдар эмоционалдуу болушат жана бир учурда бир-нече нерсени ойлонуп, кылып жаткан иши анча жакшы болбой калышы мүмкүн. Мындан тышкары кыргыз элинде кыздарга басынтуу кичинекей кезинде эле башталат. Мисалы, “Кыз башың менен кыласыңбы,” “ал эркек бала, ага боло берет”, “балдарга жарашат” ж.б.у.с сөздөрдү айтып кичинекей кезинде эле кыздардын мээсине алар алсыз, балдар биринчи планда экенин куюп коюшат. Буларды угуп чоңойгон кыз өзүн өзү чегаралай баштайт жана колунан келген нерсени деле кылбай коюшу мүмкүн.”-дейт
Бул маселе боюнча эркектердин оюн билүү максатында, илимий ишкер Аман Бактыбековдун оюн уктук. “Аялдардын эмоционалдуулугу алардын ийгиликке жетүүсүнө тоскоол болот деп ойлойм. Мисалы, алар сүйүп калышса, окуусуна маани бербей кетишет. Мен ушундай кыздарды көп жолуктурдум.”-деди Аман мырза.
Ошонлдой эле “Манас” университетинин студенти Арген Надыркуловдун оюу боюнча эркектер аялдарга караганда акылдуу, ошондуктан алар ийгиликтүүрөөк. “Менин оюмча эркектер акылдуурак, ошондуктан алар ийгиликтүү. Тарыхты карай турган болсок, миллионерлердин илимий ачылыштарды жасагандардын көпчүлүгү эркектер. Аялдар ашыкча эмоционалдуу. Бизнесте, дегеле бир тармакта ийгиликтүү болуш үчүн эмоционалдуулук жолтоо болот. Ал эми эркектер көбүнчо акыл менен ойлонуп, бир нерсеге гана концентрация болушат. Аялдар бир убакта көп нерсени жасай алышы мүмкун, бирок ошолордун бирине да толугу менен көңүлүн бура албайт.”-дейт Арген.
Кайсы жыныс ээси акылдуураак деген суроонун тегерегинде Канадалык окумуштуу, психолок Филипп Раш 100 000 студенттин катышуусунда изилдөө жүргүзгөн. Анын жыйынтыгында эркектердин IQ коэффициенти кыздардыкына караганда 3.06 балга көбүрөөк болуп чыккан.
Ал эми Америкалык окумуштуу Дэниел Амендин изилдөөсүнүн жыйынтыгында аялдардын мээси эркектердикине караганда активдүү экени аныкталган. Ошондой эле “Эрекетердин мээсинин чоң болушу, бул анын акылдуу экенин аныктабайт”-дейт ал.
Үй кожойкеси Айзат Токтосунова аялдар акылдуу ошондуктан эркектер ийгиликтүү деп эсептейт. “Ар бир ийгиликтүү эркектин аркасында акылдуу аял бар экенине ишенем. Ал аял же анын апасы, же жубайы. Кыргызда бекеринен айтышпаса керек “Аял жакшы, эр жакшы”деп. Эркекти адам кылган да аял, жок кылган да аял”-деди Айзат.
Автор: Нурзида Тойгомбаева, Кыргыз-Түрк “Манас” университети
(ред.автордук орфография жана ститистика сакталууда)
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ