Акыркы 25 жыл бою бүткүл дүйнө соода кылып келген эрежелер эми иштебейт. Америкалык президент Дональд Трамптын эрки менен дүйнөлүк соода 11-декабрдан тарта жунгли мыйзамына өттү – ким күчтүү болсо, ошонуку туура. Бул тууралуу Би-би-си жазып чыкты.
Анткени, АКШ Бүткүл дүйнөлүк соода уюмун (БСУ – ВТО) эң башкы функциясынан – соода талаштарына калыс болуудан ажыратты. Үчүнчү күндөн тартып БСУнун аппеляциялык органы кимдики туура, ким күнөөлүү, эреже бузгандарды жазага тартуу укугунан ажырады. Дүйнөлүк соодадагы жылына 25 триллион доллардан ашкан товарлар менен тейлөө башаламандыкка даяр болду.
“Эгерде система талкаланса, биз утулабыз, бүкүл дүйнө утулат. Күчтүүнүкү гана туура болгон жунгли закону орнойт. Биз андай дүйнөдө жашагыбыз келбейт, – дейт Сесилия Мальмтсрем, ал декабрга чейин Евробиримдиктин соода боюнча комиссары кызматын аркалап келген. – Эрежесиз оюнда ар ким каалаганын кылып калат, бул өтө-өтө жаман, өзгөчө чакан, жаңыдан өнүгүп келе жактан өлкөлөр үчүн”.
Ар бир талашты чече турган калыс сот болбосо, ал соода согушуна чейин жетет, бул кризиске кептейт, ансыз деле дүйнөлүк экономика жай өнүгүп келет. Бардыгынан жакыр өлкөлөргө жаман болот, соода азайып, экономикалык өсүш токтойт, девальвацияга алып келет, жумушсуздук кеңири кулач жаят.
Бул жамандыктын араанын жок кылуу үчүн акыркы дүйнөлүк согуштан кийин соода уюмдары түзүлгөн – алгач ТСБК (тарифтер жана соода боюнча башкы келишим), анан БСУ (ВТО) жаралган. Бул эки уюм дүйнөнүн адилеттүү кылган: акырындан тоскоолдуктарды жоюп олтуруп, бир жагынан ири жана бай өлкөлөрдүн, бир жагынан чакан жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн ортосундагы атандаштык шартын теңдеген.
Ушул нерсе Дональд Трампка жакпайт. Анын урааны: “Эң баарынан Америка болушу кажет”. Ал эми АКШ – дүйнөдөгү эң бай өлкө, кайсыл гана эл аралык клубда болбосун, андан салмактуу төлөмдөрдү жана жеңилдиктерди күтүшөт.
Бир катар өлкөлөр менен болгон сүйлөшүүдө Вашингтондун позициясы бир аз алсыз; ошондуктан алар майдараак өнөктөш менен жеке сүйлөшүп, өзүнө пайдалуу шарттарды чыгара алат. Ошондуктан эл аралык уюмдардан көрө Трамп эки тараптуу сүйлөшүүлөрдү, санкция менен төлөмдөрдүн тилин тандап олтурат.
Ал НАТОго, “Чоң жетиликке”, Глобалдык жылуу менен күрөшүү боюнча Париж келишимине, Бүткүл дүйнөлүк почта биримдигине, эми минтип Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна нааразы.
Трамп АКШны БСУдан чыгара албайт, ал үчүн конгресстин чечими керек болот. Анын ордуна ал БСУнун аппеляциялык инстанцияларынын жаңы мүчөлөрүн дайындоону токтотуп койду. Калган үч соттун экөөсүнүн милдет мөөнөтү экинчи күнү бүткөндүктөн, үчүнчү күндөн баштап бул орган иштей албайт. Демек, дүйнөлүк экономиканын 98%ы туура келген 164 өлкөнүн ортосундагы соода талаштарын чечүү механизми токтойт.
АКШнын мындай демаршына жооп берүүгө мүмкүн эмес: БСУдагы бардык чечимдер консенсус менен кабыл алынат, кимдир-бирөө каршы болсо – ал четке кагылат. Көпчүлүк өлкөлөр Вашингтон менен мамилени бузгусу келбейт, ошондуктан, “БСУ кризисте, анын жоюп салуу керек” деген жүйөө менен макул болуп жатышат.
Бирок уюмдун ишин АКШ тараптан блокада кылуу менен, бул реформанын контурларын аныктоодо Трампка басым жасоо куралын берет. Ошентип бардыгы дүйнөлүк соода үчүн эмес, АКШнын кызыкчылыгы үчүн гана ишке ашып калат.
АКШга эмне жакпайт?
Трамптын соода саясатындагы башкы максат – бул Кытай, ал БСУнун мүчөсү болгону өсүштө болуп, дүйнө экономикасында АКШдан кийин эле экинчи орунга чыга алды. Кытайдын атаандаштыгын Трамп абийирсиз катары көрүп, соода согушун ачкандай кабыл алды.
Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун эрежелери бул согушка тоскоолдук жаратып жатат, бирок Кытайды колдоп коюуда, анткени өлкөлөр өз алдынча “өнүгүп келе жаткандар” категориясына жазылып, жеңилдиктерди ала алышат. Трамп буга чекит койгусу келет.
Бирок бардыгы эле Трампка макул болуп, АКШнын кол алдында дүйнөлүк сооданын эрежелерин кайра жазгысы келбейт.
“Ушул жумада БСУнун келечегин жабык талкуулоо учурунда Кытай АКШнын аракетин жер үстүндөгү соодага каршы “мыйзамсыз блокада” катары атады”, – деп өз булагына шилтеме жасап, Рейтер жазып чыкты.
KyrgyzToday.kg кыргызчалады
Булак: ВВС орус кызматы
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ