— Агай, мурунку маегибизде дин маселесине келип токтогон элек. Азыр дин маселеси курчуп турганын айтканбыз. Сөздү сиз жакшы билген билим берүү тармагына бургум келип турат. ОблОНО деген бар болчу. Аларды жоюу зарыл беле?
— Чындыгында азыр дин маселеси начар жагына көздөй абдан күчөп жатат. Мындан сырткары, жергиликтүү бийликтин ролун күчөтүү маселесин дагы көтөрүшүбүз керек. Америкада болгонубузда Флориданын губернатору федералдык массалык маалымат каражаттарынан эмес, өзүнүн штатындагы ММКлардан титиреп коркуп турат экен. Жада калса муниципалдык аймактын башчысы дагы. Бизде кандай болуп жатат? Мына жакында жергиликтүү кеңештин шайлоосу өттү. Бир айыл өкмөтүнө 11 депутат ар кандай жолдор менен өтөт дагы, алар айыл өкмөттөрүн шайлап жатышат. Күндө саботаж, сессияга келбей коюу жана башка оюндар. Ушул жагына көңүл буруу биринчи орунга коюлса дейм. Эмне үчүн Россия Федерациясы министрликтердин санын кескин түрдө кыскартып, агенттиктердин баарын жоюп, аларды министрликтердин алдына берди. Кыргызстанда бир гана билим берүү жана илим тармагында канча ведомстволор бар. Билим берүү жана илим министрлиги өзүнчө да Кыргызпатент, Илимдер академиясы өзүнчө. Мен министр болуп турганда жаман көрүнүп жатып ОблОНОлордун баарын жойгонбуз. Алар жыргап гана жүрүп калышкан. Азыр таптакыр башкача. РайОНОлор өзүлөрү эле эң сонун иштеп жатышат.
— Мурунку бийликтин кулашына негизги себептердин бири электр энергиясына болгон баанын көтөрүлүшү болду эле. Бүгүн баа асмандап жатат. Мунун баарын кайра кантип ордуна койсок болот?
— Ширшовдун, Максимдин схемасы иштеп жатат, элдин эсебинен байышууда деген нааразычылыктар менен бийлик алмашылды. Бул чындык. Бирок, азыр эмне ал схема иштебей жатабы? Он эсе күчтүү иштеп жатпайбы! Болгондо дагы азыркы бийликтин өкүлдөрүнүн көз алдында иштеп жатат. 60 тыйын телефонго төлөп жатабыз деп кыйкырганбыз. Азыр деле ошол көрүнүш го. Элдин чыдамы менен азилдешип ойноо коркунучтуу. Ачкөздүктүн дагы чеги болуусу керек. Ал эми чоңдорубуз болсо жөнөкөй, жупуну эле күн кечиргендери дурус. Эмне үчүн Австриянын президенти бүгүн бийликтен түшүп, эртең мектепте мугалим болуп иштегени өөн көрүнбөйт? Мен өткөндө маршурттук таксиге түшүп баратсам бир аксакал киши «Мен сени абдан сыйлайм, бирок маршруткага түшпөчү, боорум ооруп атат» -деди. Мына биздин менталитет. Щвейцариянын өкмөт башчысы бийликтен кеткенден кийин май куюучу жайда оператор болуп иштесе өөн көрүнбөйт. Аң-сезимди өзгөртүш керек. Коммунисттик идеологиянын мага бир жаккан жери абдан катуу текшерүү болот эле. Каалайсыңбы, каалабайсыңбы райкомдун катчысы көчөдө эле эл менен кошо басып жүрчү. Гезитке бир фельетон чыкса башкарманын башы кетчү.
— Илимий даражалар боюнча эмнелерди айта аласыз?
— Илимдин кандидаты, доктору дешет. Экономика боюнча алганда жылына жүзгө жакын илимдин кандидаты, 20–30 илимдин докторлору пайда болот экен. Эмне экономикасы өсүп кеттиби Кыргызстандын? Тажикстан 1991-жылы эле Жогорку аттестациялык комиссиялык уюмдун функциясын Россияга берип коюшкан. Ошону ушул кезге чейин кармап турушат. Мен жардам берип илимий ишине жетекчилик кылган тажик физик жигит Бишкектен докторлугун жактап кеткен. Азыр ошол тажик Илимдер Академиясынын президенти болду. 2006-жылы докторлугун коргогон. Ошол жигит «Каныбек Осмоналиевич, кийинки учурларда тажиктер абдан көп педагогика, экономика, медицина ж. б. илимдер боюнча Бишкекке илимий даража жактаганга келе башташты. Ушунчалык тез бересиңер,»- деди. Мен күйгөн маселелердин бири ушул. Россия менен Казакстан ВАКты Билим берүү министрлигинин алдына койгон. Биз ВАКТы түз эле өкмөттүн астына коюп койгонбуз.
— Сулайман Кайыпов деген байкебиз түрктөрдүн окуу жайында ректор болду. Ошол жерден кадыр-барк күттү. Ошондой саналуу окумуштуулардын бири айласыздан Кытайда жүрөт. Мыйзам боюнча Кыргызстандын жараны ректор болуш керек дегенге карабастан түрк жараны ректор болуп олтурат. Биздин бийлик ордуна коё албай койбодубу…
— 2011-жылы ошол кездеги Билим берүү министри Түркияга кандайдыр бир иш сапар менен барып, ушул маселеге кол коюп келишет. Жакшынакай эле иштеп жаткан Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин ректору түрк жараны болсун дешиптир. Ал Жогорку Кеңеште ратификациядан өткөндөн кийин гана күчүнө кирет. Ар кандай деңгээлде сөздөр берилгенби, мен анда тармактык комитеттин төрагасы болчумун, бизге документ келди. Бир келгенде мен «эч убакта андай болбойт» деп артка кайтардым. Ошентип талашып-тартышып жатып ратификациядан өткөрүп кетишти. Түрк жараны ректор болуп калды. Акыры айлам куруганда ротация болсун, 5 жыл Түркиянын андан кийин 5 жыл Кыргызстандын жараны болсун дедим. Ал дагы өтпөй калбадыбы. Азыр ошол депутаттардын кээ бирлери бүгүнкү Түркиянын саясий көз карашы бизге карата өзгөрө баштаганда «Агай сиз туура маселе көтөргөн экенсиз» деп телефон чалып калышат. Анда ошондой темп менен Славян университетине Россия жаранын ректор коёлу. Американын университети болсо өздөрү каалагандай чечип алышты.
— Сулайман Кайыповго окшогон кадрлардын бизге кереги жокпу?
— Кереги жок болгону үчүн сыртта жүрүшөт да. Ал киши көзгө көрүнгөн, аң-сезимибизге терең сиңген жогорку даражалуу инсан. Экөөбүз тең аны билет экенбиз күйүп айтып жатабыз. Бирок айтылбай, жөнөкөй көрүнгөн, жупуну мугалимдер абдан көп. Мисалы мени бир жылдан бери Тюмень университети тынбай чакырып келе жатышат. «Каныбек Осмоналиевич, сизге 3 бөлмө батир, 70 миң рубль айлык берели келиңиз» дешет. Ден-соолугума, жашыма карап кылчактап калып жатам. Анын үстүнө «Мурдагы министр бул жакта эмне тентип жүрөт» деген дагы кыргыздын эч кимге жарабаган сокур намысы мени кармап турат. Мен дагы кыргызмын да.
— Бийликке ким келсе эле жылтыраган жерлердин баарын жула качып атышат. Отунбаева бийликке келээри менен сиңдилери окуу жайдын бир бурчун жулуп алышты. Бул жерде мыйзам бузулдубу?
— Ошондой болду окшойт. Баса экөөбүз сөз кылган Сулайман Кайыповдун негизги маселеси ушул жерден башталган дешет. Балким каңырыш уккандырбыз. «Кыргыздарда коррупция көп болот экен. Менеджерлик сапаты али өнүгө элек тура. Келиңиз түрктөр өзүбүз алалы» деп бирөөсү айтса керек. Өзүбүздүн агабызды агалай албай, бирөөнүн агасын сагаалап олтурабыз.
— Албетте ушундай окуу жайлардын ачылганы жакшы, бирок алар билинбеген менен түрктөштүрүү саясатын жүргүзүп жатышат. Мындай окуу жайларды Өзбекстан, Казакстан эбак жапкан да?
— Мени менен 3–4 депутат болуп буга бир топ каршы турдук. “Түрктөр ректор болуп келсе кыргыз билим берүү стандарты толук кармалабы? Ансыз деле араң кармап турабыз” деп сурадым. Монголияга биз беш-алты депутат болуп иш сапар менен барып калдык. Монголиянын министри мага “Сиз комитеттин башчысы экенсиз. 1-класстан 4-класска чейин программаларыңар мага түшүнүксүз”- деди. Сиздерде кандай десем “Бизде 1-класстан 4-класска чейин негизинен эки гана предметти – монгол тилин жана адабиятын, тарыхын окутабыз. Себеби баарын жакшы кабыл алып, калыптана турган убагы ошол курак да баланын” дейт. Албетте математика, башка сабактар да кирет. Бирок, негизи жогорку эки сабак боюнча атайын сынак алышат экен. Эгер окуучу начар көрсөткүч берсе мугалиминин карьерасы аянычтуу чечилет.
— Текебаев менен Атамбаев чектен чыгып бири-бири менен согуша башташты. Аягы эмне менен бүтүшү мүмкүн деп ойлойсуз?
— Менимче бул экөөнүн ортосундагы талашуу Кыргызстандын келечегине, жакшы жашап кетишине эч кандай тийешеси жок. Экөөнүн ортосундагы эле кайым айтышуу. Эгерде экөө тең кыргыз элин сүйгөн жарандар болсо ачык чыгышып, сотко барышып чечишип алышса болот. Германиянын мурунку президенти досуна кандайдыр бир кредит алып бергени байкалып калып кызматтан кетти. Түштүк Кореянын, Бразилиянын президенттери деле ошондой болуп жатат. Менимче жогорку эки саясатчыларыбыз кыргызстандыктардын алдында өздөрүнүн эбегейсиз чоң жоопкерчилигин сезиши керек. Алар көп кан төгүлгөн жол менен бийликке келишкен, арбактардан коркуулары зарыл. Экөөнүн ортосунда чоң жоопкерчилик бар. Орто жолдо Кыргызстандын саясый ландшафтын жаман жагына карай өзгөртүп жатышпайбы. Канчалаган ресурстар кетип жатат. Аксакалдар, Эл баатырлары эмнеге унчугушпайт? Медеткан Шеримкулов бир аз аракет кылды. Мындай маселени аксакалдар дөбөгө олтуруп эле чечип коюшчу. Экөөнүн маселеси болбогон нерсе. Алар мамлекеттик саясый система, экономика менен билим берүү, илим тармактарын көтөрүү боюнча урушушса, анда баарыбыз колдомокпуз. Алдыда мамлекетибиздин тагдырын чече турган президенттик шайлоолор турат. Эл аман болсо деген эле тилек менен жашап келем.
Булак: “Жаңы ордо“
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ