Байболот Абытов, профессор: “Жусуп Абдрахманов – Кыргызстандын биринчи Конституциясын түзүүчүлөрдүн бири”

2021-жылдын 11-февралында Кыргыз Республикасынын Президенти Садыр Жапаров «Жусуп Абдрахмановдун туулган күнүнүн 120 жылдыгын белгилөө жөнүндө» Жарлыкка кол койгон. Анда Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекеттүүлүгүн түзүүгө зор салым кошкон, чыгаан мамлекеттик, саясий ишмер Жусуп Абдрахмановдун 120 жылдыгын улуттук масштабда, жогорку деңгээлде майрамдоо, тиешелүү иш-чараларды уюштуруу сунушталган.  Жакында, 5-мартта биздин Ош мамлекеттик юридикалык институтунда Президенттин Жарлыгына ылайык «Жусуп Абдрахманов жана Кыргызстандын биринчи Конституциясы» – аттуу студенттер менен ОПК биргелешкен чөлкөмдүк илимий-практикалык конференция өткөрүлдү. Конференцияда Жусуп Абдрахманов – Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекетин негиздөөчүлөрдүн бири, анын ишмердүүлүгү, көөнөргүс руханий мурастары жана алардын азыркылар үчүн маани-маңызы. Кыргызстандын биринчи Конституциясы: жазылуу жараяны, кабыл алынышы, анын саясий, укуктук жана тарыхый мааниси сыяктуу багыттарда кеңири пикир алмашуу болду. Бул макала, ошол конференцияга сунушталып, зор кызыгууну жана талкууну жараткан илимий баяндамалардын бири.   

Биз тарыхчылар эгемендүүлүк жылдары негизинен, алгачкы Өкмөт башчыбыз Жусуп Абдархмановдун саясий, социалдык-экономикалык ишмердүүлүгүнө көбүрөөк көңүл бөлүп, анын кыргыз эли, мамлекети үчүн кылган дагы бир маанилүү ишмердүүлүгү көмүскөдө калып кеткен. Ал Жусуп Абдрахмановдун кыргыз элинин мамлекеттүүлүгүнүн уңгусун түзгөн расмий, мыйзамдык документтерди иштеп чыгуудагы ишмердүүлүгү. Эң башкысы, ал Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасынын түзүлүшү тууралуу Декларациянын, Кыргыз АССРинин классикалык биринчи Конституциясынын долбоорлорун даярдоо, талкуулоо жана кабыл алуусуна, мамлекеттик мекемелердеги иш кагаздарды улуттук тилге өткөрүү боюнча (коренизации) комиссиянын негизги жоболорун даярдап, кабыл алууда  жигердүү, иштиктүү жана натыйжалуу катышкан, кыргыз элинин чыгаан уулдарынын бири.

Мындай ишмердүүлүккө анын ээлеген кызмат орду да түрткү болгону шек-сиз. Жусуп Абдрахманов 23 жашында Туркестан АССРинин БАК Президиумунун мүчөсү, жооптуу катчысы, Кыргыз автономиялуу областынын Революциялык комитетинин мүчөсү, 24 жашында Кыргыз областтык партиялык бюронун жоопту катчысы, областтык Аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары, 25 жашында Кыргыз ССРинин түзүлүшү тууралуу Декларациянын жана биринчи Конституциясынынын долбоорун даярдоо комиссиясынын мүчөсү, 26 жашында Кыргыз АССРинин биринчи Өкмөт башчысы – Эл Комисарлар Кеңешинин төрагасы болгон. Мына ушундай расмий кызматтары Ж.Абдрахмановду Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн уңгусун түзгөн, негизги, укуктук таянычы болгон Баш мыйзамды, бир топ тиешелүү мыйзамдык, актылык документтерди даярдоого түздөн-түз катышууга, аларда элдин, улуттун, кыргыз мамлекетинин кызыкчылыгын коргоо милдеткер кылган десек болот.

Биз ошол Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын баардык долбоорлорунун тексттерин баштан аякка кимдер, качан, кантип даярдаганына байланыштуу, көйгөйлүү маселени ар тараптан иликтөөгө алып, аларды тактап, аныктап чыктык. Экинчи максатыбыз аталган иштерге ошол кездеги кыргыздын чыгаан мамлекеттик ишмери Ж.Абдрахмановдун тиешеси бар-жогун иликтеп көрдүк. Тилекке каршы, азыркы учурга чейинки тарыхый, укуктук илимий изилдөөлөрдө, Кыргызстандын классикалык маанидеги биринчи Конституциясынын 1926-1929-жылдары 4 долбоорун даярдап, кыргыз коомчулугунун назарына алып чыккан авторлор тууралуу маалыматтар юристтер арасында да, тарыхчылар арасында да дээрлик жокко эсе. Эң биринчилерден болуп биз, аспирантым Акбарали кызы Токтобүбү экөөбүз изилдей баштадык.[1] 

Негедир бул маселеге, аталаган авторлордон башка окумуштуулар тарабынан тиешелүү көңүл бурулбай келген. Албетте көпчүлүк окумуштуулар, негизинен, конституционалист-юристтер республиканын биринчи Конституциясынын мазмуну, юридикалык мааниси, укуктук негизи, жалпы жоболору, ага ылайык мамлекеттик түзүлүшү, башкаруу формасы, бийлик бутактары жөнүндө көп жазышканы кашкайган чындык. Бирок, алар өлкөбүздүн биринчи, андан кийинки Конституцияларынын даярдалуу тарыхын, конституциялык комиссиялардын, кеңешмелердин курамын такташып, андай маселелерге көнүл бурган эмес. Ошол конституциялардын маани-маңызы үчүн кимдер жооптуу экендигин чагылдырышкан эмес. Ырасында, буга байланышкан бир топ көйгөйлөр, кызыктуу маселелер бар. Биз алдыбызга койгон максатка ылайык, төмөнкүдөй мүнөздө карадык:

• Кыргызстандын биринчи Баш мыйзамын иштеп чыгуу боюнча конституциялык комиссия качан, кандай орган тарабынан түзүлгөн?

• Чынында эле юристтердин, тарыхчылардын көңүл чордонунун сыртында калып кеткен, кыргыз элинин, мамлектинин тарыхындагы биринчи классикалык Конституциясын даярдоо вазыйпасы кимдерге тапшы-рылган, ошол комиссиянын персоналдык толук курамын аныктоо?

• Биринчи Баш мыйзамды даярдаган конституциялык комиссиянын курамына кирген мүчөлөр кандай кызматтагы адамдар болушкан?

• Ошол биринчи конституциялык комиссиянын курамында, кыргыз элинин чыгаан уулдары, улуттук мамлекетибиздин кызыкчылыгын коргогон нукура  кыргыздар болгонбу, болсо алар кимдер эле?

• Биринчи Конститиуцияны даярдаган атайын комиссиянын курамында  мамлекеттик, конституциялык түзүлуш боюнча адис юристтер болгонбу же жокбу?
• Кыргызстандын биринчи Конституциясын иштеп чыгууга большевиктер партиясынын Кыргыз обкомунун, республиканын ЭКК жетекчилери катышканбы? ж.б. маселелер.

    Биз көтөргөн  маселелердин  изилдениши,  алардын аныкталышы чындыгында, азыркы муун үчүн эле эмес, элибиздин улуу муундагылары үчүн да абдан олуттуу да кызыктуу да экендиги талашсыз. Анткени, кыргыз эли Кеңеш бийлигинин түзүлүшү аркылуу, ошол доордун башталышында РСФСРдин курамында КАО, Кыргыз АССРи катары өз улуттук автономиялык мамлекетине ээ болгондугу белгилүү. Улуттук мамлекетине ээ болуу жолунда республиканын өздүк Баш мыйзамынын иштелип чыгышы, даярдалышы, анын кабыл алынышы зарыл болгондугу талашсыз. Ошондон улам, Кыргыз Автономиялык Облусунун жогорку бийликтеринин чөйрөсүндө, РСФСРдин  Борбордук Аткаруу Комитетинин алдында ошол кыргыздардын Конституциясынын долбоорун ким, кантип даярдайт? – деген маселе турган. Кыргыздар өз күчү, өз мүмкүнчүлүгү менен республиканын Баш мыйзамынын долбоорун даярдай алабы? Республиканын Конституциясын иштеп чыгуу боюнча биринчи комиссиянын курамына кимдерди сунуштоого болот? – деген курч маселелер турган. Ошондуктан биз үчүн булар эң маанилүү маселелерден болуп эсептелет. 

   Биз архивдик документтерди, маанилүү булактарды, ар түрдүү материалдарды изилдеп чыгып, алгачкы Конституцияны иштеп чыгуу боюнча биринчи конституциялык комиссиянын курамы качан түзүлүп, ага кимдер киргендигин аныктай алдык. Ошентип, бул багыттагы биринчи кадам качан башталганын тактайлы. Ал иш 1926-жылдын 25-февралында башталган. 26-февралда Бүткүл Россиялык Борбордук аткаруу комитети (БРБАК) Кыргыз Автономиялуу Областын Автономиялык Республика катары кайра түзүү чечимин кабыл алган. Ошол күнү Кыргыз Областтык аткаруу комитети негизинен эки тарыхый, саясий, укуктук мааниге ээ документти даярдоо милдеттендирилген атайын, 5 кишиден турган комиссия түзгөн. Ал комиссияга төмөнкү документтерди даярдоо вазыйпасы жүктөлгөн:

• Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасынын түзүлүшү тууралуу Декларациянын долбоорун даярдоо.

1. Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасынын Конституциясынын долбоорун даярдоо.[2] 

Биринчи маселе боюнча Декларациянын долбоорун негизинен комиссия мүчөсү Л.Авербуг даярдап, бир катар талаш-тартыш, оңдоп, түзөтүүлөр, толуктоолор менен кабыл алынган. Анда негизинен кыргыздардын Октябрь революциясынан кийин өз мамлекеттүүлүгүнө жетишкендиги баса белгиленген. Бул тарыхый, саясий жана укуктук зор мааниге ээ Декларация укуктук жактан кыргыз элинин улуттук мамлекетин – Кыргыз АССРинин түзүлүшүн жарыялаган расмий документ эле. Дагы бир жагы, Декларацияда болочок Конституциянын негизги принциптери кыскача камтылган эле. Дал ошол декларациянын даярдалышына жана кабыл алынышына жаш саясатчы, мамлекеттик ишмер Ж.Абдрахманов жигердүү катышкан.

   Аталган конституциялык комиссиянын курамы дагы эки жолу толукталган:

1926-жылкы конституциялык  комиссянын курамы [3]	1928-жылкы конституциялык комиссянын курамы.[4]
Ж.Абдрахманов – төрага, Областык Аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары И.Фатьянов – Областык Аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары К.Абрамов – Кыргыз Областтык Кеңештин  катчысы Л.Авербуг – Кыргыз областтык соттун төрагасы Манкиров – Кыргыз Кыргыз областтык соттун төрагасынын орун басы		А.Орозбеков – конституциялык комиссиянын төрагасы, Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасы; Ж.Абдрахманов-комиссиянын төрагасынын орун басары; Кыргыз АССРинин ЭКК төрагасы; И.Фатьянов – комиссиянын төрагасынын орун басары, Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары; К.Абрамов– комиссиянын мүчөсү, Кыргыз областтык Кеңешинин катчысы; Л.Авербуг – комиссиянын мүчөсү, Кыргыз областтык сотунун төрагасы; Манкиров – комиссиянын мүчөсү, Кыргыз облсотунун төрагасынын орун басары; Зубов – комиссиянын мүчөсү, катчы; Ж.Саадаев – комиссиянын мүчөсү, партиянын Кыргыз обкомунун жооптуу катчысы, 1928-30-жж. Москвадагы маркс изм-ленинизм курстарынын угуучусу; Т.Худай-бергенов– комиссиянын мүчөсү, Юстиция эл комиссары жана Прокурору; И.Текеев- комиссиянын мүчөсү, сот, прокуратура органдарынын жетекчиси, Москвадагы юстиция курстарынын угуучусу; С.Толенов – комиссия-нын мүчөсү, партиянын кыргыз обкомунун мүчөсү; Аманбаев – комиссия мүчөсү; О.Алиев – комиссиянын мүчөсү, Кыргызстандагы “Коммунист” журналынын редактору, Москвадагы коммунисттер университетинин угуучусу;  С.Чонбашев –  комиссиянын мүчөсү, Кыргыз АССРинин Суу чарба башкармалыгынын башчысы, 1927-30-жж. Москвадагы соода академиясынын, Эл чарба институнун аяктоочусу; Д.Иманов – комиссиянын мүчөсү, кыргыз алфавитин араб графикасынан латын графикасына которуу боюнча Кыргыз АССРинин БАК комиссиясынын төрагасы; К.Тыныстанов – комиссиянын мүчөсү, Кыргыз АССРинин Эл агартуу комиссары; К.Кулумбаев – комиссиянын мүчөсү, партиянын Кыргыз обкомунун Пишпек окружкомунун уюштуруу бөлүмүнүн  башчысы, обкомдун мүчөсү; Бостенов – комиссиянын мүчөсү; Х.Джиенбаев – комиссиянын мүчөсү,  Колхозцентрдин төрагасы; Д.Зулфибаев – комиссиянын мүчөсү, Кыргыз АССРинин БАК областтык аткаруу комитетинин жер башкармалыгынын башчысы, Кыргыз АССРи нин Эл комиссарлар Кеңешинин төрагасынын орун басары, СССР БАК мүчөсү; Баишев – комиссиянын мүчөсү; Б.Турсунов – комиссиянын мүчөсү, “Кошчу” союзунун мүчөсү; Б.Буранов– комиссиянын мүчөсү, комсомолдук активист, айылдык Кеңештин төрагасы.
1927-жылкы конституциялык комиссянын курамы
А.Орозбеков – Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасы, биринчи конституциялык комиссиянын төрагасы;  Ж.Абдрахманов – Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасынын орун  басары, комиссиянын мүчөсү;  И.Фатьянов – Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары, комиссиянын мүчөсү;  К.Абрамов – Кыргыз областтык Кеңешинин катчысы, комис сиянын мүчөсү; Л.Авербуг – Кыргыз област- тык сотунун төрагасы,  комиссиянын мүчөсү  Манкиров – Кыргыз областтык сотунун төрагасынын орун басары, комиссиянын мүчөсү; Зубов – катчы, комиссиянын мүчөсү.

Байкалып тургандай, алгачкы конституциялык комиссиясынын курамында 5 адам болсо, алардын 4 кыргыз эмес болгон. Ж.Абдрахманов атайын комиссиянын алгач төрагасы, кийин төраганын орун басары катары экинчи маанилүү маселеге да активдүү катышкан.

Кыргызстандагы белгилүү юристтердин бири Р.Тургунбековдун өз эмгектеринде Кыргыз Автономиялык Облусу Автономиялык Республика болуп кайра түзүлгөндөн кийин Кыргыз АССРинин Конституциясынын долбоорун даярдоого токтоосуз киришкен деген көз карашын эске алышыбыз керек. Окумуштуу 1926-жылдын 14-июнундагы Кыргыз АССРин түзүүгө байланыштуу маселени даярдоо боюнча атайын комиссиянын кеңешмесинде Конституциянын долбоорун иштеп чыгуу үчүн курамы 4 адамдан турган чакан комиссия түзүлгөнүн, алар 1926-жыл-дын 1-июлунда долбоорду көрсөтүшү керек экендигин жазат. Тилекке каршы, Р.Тургунбеков биринчи Конституцияны иштеп чыгуу үчүн түзүлгөн чакан комиссиянын курамына кимдер киргенин так көрсөткөн эмес.[5] Архивдик документтер ал төрт адамдын аты-жөнүн издеген аракетибизге натыйжа берген жок. Кандай болгон учурда да, өлкөбүздүн биринчи Баш мыйзамынын долбоорун иштеп чыгуу боюнча атайын комиссия түзүлгөнү чындык. 

Экинчи конституциялык комиссияда баардыгы 7 адам болгон. Анткени, жогоруда көрсөтүлгөн 5 адамдан турган  конституциялык комиссиянын курамына бир аз убакыттан кийин жаңы шайланган Кыргыз облаткаруу комитетинин, кийин Кыргыз АССРинин Борбордук Аткаруу Комитетинин төрагасы А.Орозбеков, комиссиянын катчысы катары Зубов киргизилген. Эми байкап көрүңүздөр, улуттук республика болгон Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын долбоорун даярдай турган 7 адамдын 5 кыргыз улутунан болгон эмес. Ошол кошулган 2 кыргыздын да атайын укуктук жогорку билими тургай, толук кандуу орто билими да болгон эмес. Бирок, салыштырмалуу түрдө сабаттуусу, орус тилин суудай билгени жана РСФСРдин, СССРдин Конституциясынан, конституциялык, мамлекеттик түзүлүш, башкаруу маселелеринен кеңири кабардар болгон жалгыз кыргыз Ж.Абдрахманов болгону талашсыз факт. Ушундай шартта кыргыз элинин Конституция боюнча улуттук кызыкчылыктары канчалык деңгээлде корголооруна ким кепилдик бере алат? Аталган конституциялык комиссия мүчөлөрүнүн баардыгы мамлекеттик ишмерлер, ар түрдүү кызмат ээлери болуп, мамлекеттик, конституциялык түзүлүш боюнча адистер дээрлик жок болгон. Албетте укук тармагына жакын эки адам болгону талашсыз, бирок алардын конституциялык түзүлүш боюнча адис экенине анча ишеним жок.

Балким ошондуктан биринчи Конституциялык комиссия мүчөлөрү 1926-27-жылы өз алдыларына коюлган милдетти толук аткара алышпай, өз убагында Кыргыз АССРинин Конституциясынын долбоорун иштеп чыга албай калган. Ошол себептүү алгачкы Баш мыйзамдын долбоорун талкуулоо 1927-жылы болбой калган. Коюлган милдеттин өз убагында аткарылбай калуусунун себептери: биринчиден, комиссия мүчөлөрүнүн конституциялык укук маданиятынын жаатында иш тажрыйбасы болгон эмес. Экинчиден, комиссия мүчөлөрүнүн арасында мамлекеттик, конституциялык түзүлүш боюнча жана юриспруденция жаатындагы квалификациялуу адистер жок болгон. Үчүнчүдөн, биринчи Конституциянын долбоорун жазууда мурда мамлекеттик, конституциялык түзүлүш боюнча иш алып барган, жеткиликтүү дарамети, теориялык, практикалык даярдыгы бар адистер камтылган эмес. Ошолордон улам, биздин көз карашыбызда, биринчи долбоор борбордогулардын, Москванын көз карашы боюнча “көптөгөн принципаилдуу жетишпестиктерден, мүчүлүштүктөрдөн” улам курултайдын күн тартибине кирбей калган. Ошол себептен, биринчи Конституциянын долбоору 1927-жылдагы уюштуруу курултайына даярдалбай калган, анын ордуна 1927-29-жылдары “Кыргыз АССРинин мамлекеттик түзүлүшүнүн Жобосу”.[6] негизги укуктук документ болуп калган. Бул документтин даярдалышына жана кабыл алынышына да Ж.Абдрахманов жигердүү катышкан, ага анын ээлеген кызмат орду милдеткер кылган.

Алгачкы Конституциянын биринчи долбоору ийгиликсиз бүткөндөн көп өтпөй конституциялык комиссиянын курамы Кыргыз АССРинин жоопкерчиликтүү кызматкерлери менен толукталган. Эгерде, комиссия мүчөлөрүнүн ээлеген кызмат орду боюнча тартипке келтирсек, анда конституциялык комиссиянын курамы 3-графадагыдай тартипте болгон. Баса, бул курамды кыйыр түрдө архивден табылган «Протокол №1 заседании комиссии по рассмотрению проекта дополнений к инструкции по перевыборам Советов о категории лиц, подлежащих к лишению избирательных прав, применительно к местным условиям в Кыргызской Автономной области» деген документ да тастыктайт. Аталган комисиянын төрагасы Ж.Абдрахманов, катчысы Лунев болгон.[7]  Бул комиссиянын курамында жогорку таблицанын 3-графасындагы аты аталгандар толугу менен болгон.[8] Тегин жерден шайлоо укугунан ажыратуу маселеси атайын комиссиянын чечими менен каралган эмес. Жаңыдан бутуна туруп келе жаткан улуттук мамлекеттин бийлик органдарына жана кой терисин жамынган шайлоочулардын катарына кирген, мурдагы өз кызыкчылыгы үчүн бирөөнүн эмгегин эксплуатациялагандар, эмгектенбей туруп пайда тапкандар, жеке соодагерлер, соода комиссионерлери жана ортомчулары, монахтар жана диний ишмерлер, мурдагы полициянын агенттери, жандарм корпусунун өкүлдөрү, падышанын үй-бүлөсүнүн жакындары, карателдик органдардын өкүлдөрү, мурдагы министрлер, алардын жолдоштору жана департаменттердин директорлору, башкы командачылар, губернаторлор, вице-губернаторлор, уездиик, губерниялык дворяндардын жол башчылары, өзгөчө кызматтардын чиновниктери, Туркестан крайынын чиновниктери, мурдагы уезддердин жана полиция участокторунун башчылары, ак гвардиячылар жана алардын офицерлери, басмачылык кыймылдын башчылары, корбашылар, помещиктер, эс-акылынан ажырагандар шайлоо жана шайлануу укугунан ажыратылган.[9] Буларды атайын конституциялык комиссиянын курамындагы комиссия аныктап, конституцияга сунуш кылышкан.[10] 

Байкалып тургандай, биринчи конституциялык комиссиядан айырмаланып,  аталган комиссиянын үчүнчү курамындагы 23 мүчөсүнүн он сегизи кыргыз, титулдук улуттун өкүлдөрү болушкан. Бирок, алардын ичинен 3-4 эле жогорку билимге ээ же атайын жогорку курстарды аяктагандар болгон. Дагы бир жагдай аталган комиссия мүчөлөрүнүн арасында атайын юридикалык жогорку билими бар адистер өтө эле аз болгон. Аталган комиссиянын курамына кыргыздардан башка улуттун өкүлдөрү да киргизилгенин байкадыңыздар. Алар славян ж.б. улуттагылардын  өкүлдөрү: И.Фатьянов, К.Абрамов, Л.Авербуг, Манкиров, Зубов болушкан. Булар Кыргызстандын Конституциясын даярдоо боюнча комиссиянын курамына Орто Азия бюросунун тажрыйбалуу партиялык-мамлекеттик кызматкерлери катары РСФСРдин жана СССРдин,  ВКП (б), Бүткүл Россиялык Борбордук Аткаруу Комитетинин атайын жөнөтүлгөн адистери эле. Экинчи жагынан, мындай кадам борбордук бийликтер тарабынан кыргыз элинин мамлекеттүүлүк жолундагы алгачкы жылдары адистер маселесин чечүүнүн ишенимдүү жолу катары каралганы талашсыз. Биздин өлкөгө келгенден кийин, бул адамдар “борбордун” көрсөт-мөсү боюнча тигил же бул мамлекеттик органдардын ишмердигин көзөмөлгө алып, көп учурда аларды жетектеп келишкен. Албетте, алар өз ишмердүүлүгүндө Москванын, “борбордук” бийликтердин кызыкчылыгын коргоп, алардын саясатын жүргүзүп келишкени да талашсыз. Ошондуктан алар Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын долбоорун иштеп чыгууда сыртта калган эмес, конституциялык комиссиянын мүчөлөрү катары өз вазыйпаларын аткарышканы да талашсыз көрүнүш. Белгилей кетчү жагдай, дал ошол республикабыздын өнүгүү жолунда “борбордун” жөнөткөн өкүлдөрүнүн айрымдары өздөрүнүн өзгөчө салымдарын кошушуту. Ошол учурда мамлекетибиз өтө муктаж болуп турган улуттук адистерди, мамлекеттик, партиялык ишмерлерди тарбиялап өстүрүүгө өз салымдарын кошушту. Ал учурдагы конституциялык комиссияга кирген мүчөлөрдүн баары ошол кездеги областтык, автономиялык, республикалык аткаруу комитетинин, областтык партиялык уюмдун, ар түрдүү элдик комиссариаттардын жетекчилери болушкан. Демек, булар биринчи конституциялык комиссиянын курамына саясий максатта киргизилгени байкалып турат. 

 Тарыхый, саясий, укутук адабияттарда биринчи Конституциянын биринчи долбоорунун кабыл алынбай калышынын эң негизги себеби катары: Баш мыйзамдын беренелеринин аздыгы, болгону 5 бөлүк, 12 бап, 60 беренеден тургандыгы, беренелерде негизги максаттардын, милдеттердин жана жоболордун начар, жеткиликтүү эмес чагылдырылганы, саясий, укуктук деңгээлинин талапка жооп бербегендиги деген шылтоо айтылган. 

Чындыгында биринчи долбоордо Ж.Абдрахманов сыяктуу чыгаандар “Кыргыз АССРи улуттук мамлекет боло алабы?” – деген негизги маселеге “ооба” деген жооптуу берүү менен “борбордун” – Москванын, автономиялуу республикалар улуттук мамлекет боло албайт” деген пикирине карама-каршы болуп, ошол себептүү ал долбоор кабыл алынбай калган.

Буга дагы бир мисал, дал ошол “автономиялуу республика улуттук мамлекет боло алат” деген позициясы, кийнчерээк 1938-жылдын 4-ноябрындагы СССР Жогорку Сотунун чечиминде, ачык эле ошол биринчи Конституцияны кабыл алуудагы талаш-тартышты эске салып, көптөгөн күнөөлөрдүн  олутуусу катары  “…Ж.Абдрахманов Кыргызстанды СССРден ажыратууну, буржуазиялык улутчулдук мамлекет түзүүнү максат кылган…” деген доомат коюлуп, ашкере күнөөлөнгөн.

1926-жылы даярдалган Кыргыз АССРинин Конституциясынын биринчи долбоорунун 1-бапынын 1-беренесинде “Кирг. АССР… на основании п.2 Конституции РСФСР, входить как национальная Советская Республика в состав РСФСР на федеративных началах” [11] деп көрсөтүлгөн (Конституциянын долбоору орус тилинде даярдалгандыктан, кыргыз тилдеги долбоору табылган жок, шилтемелер оргиналддагы орус тилинде берилди – автор).

1927-жылкы экинчи  долбоордо кыйла өзгөртүлүп 1-баптын 2-беренесинде “Кирг. АССР является автономной республикой – государством рабочих и крестьян, и входить на началах Федерации в РСФСР, а через посредством ее в Союз ССР”. [12]  Байкасаңыз “национальной” республикой деген кошулган эмес.

1928-жылкы үчүнчү долбоордун биринчи бөлүмүнүн 2-беренесине “Кирг. АССР является национальной автономной Республикой…” деген жобо кайра пайда болуп калган.[13] 

Ошентсе да акыркы, 1929-жылы кабыл алынган Кыргыз АССРинин Конституциясынын 4-долбоорунда аталаган беренеден кайрадан “является … автономной республикой…” деп, негизги болгон “национальной…” деген термин алынып салынган.[14] Булардын баары, жогоруда айтылгандай Кыргыз АССРи улуттук мамлекет боло алабы же жокбу? – деген маселенин айланасындагы, катуу, келишпес  талаштардын күбөсү. 

Негизи тарых барактары тастыктагандай Жусуп Абдрахманов кыргыз элин автономиялуу республика эмес, башка республикалар менен тең ата боло алган союздук рсепублика болушуна башынан эле бүт дараметин, аракетин, аброюн жана иш аракетин жумшаган улут лидерлеринин бири болгонун баса белгилейбиз.  Муну анын бүт иш аракеттери да тастыктап турат.

Алгачкы долбоордо Кыргыз АССРинин Кеңештеринин сьездине жана Кыргыз АССРинин БАК баардык мамлекеттик маанилүү саясий, экономикалык, чарбалык, чек ара, аймактык бөлүштүрүү, мыйзам актыларын киргизүү, республикалык бюджетти бекитүү ж.б. маселелерди чечүү укуктары 1926-жылкы долбоордун 3-бапынын 23-беренесинин 2-3-бөлүктөрүндө айтылган.[15] Акыркы долбоордо булардын баары Бүткүл Россиялык Борбордук аткаруу Комитетинин уруксаты жана бекитүүсү менен ишке ашат деп жазылган.[16] Демек бул жоболор дагы Кыргыз АССРинин улуттук автономия катары укуктарынын чектелүүсүнө шарт түзгөнүн көрсөтөт.

Кыргыз АССРинин 1926-жылы даярдалган биринчи долбоорунун 1-бөлүмүнүн 16-беренесинде “Официальными языками Кирг. АССР признаются киргизский и русский…”[17] деп сунушталган. Ал эми акыркы 4-долбоордун 19-беренесинде “…Государственными языками в Кирг. АССР признаются киргизский и русский…” [18] деп берилген. Бул жагдай улуттук республиканын мамлекеттик тили тууралуу маселенин талаш-тартыш менен кабыл алынганынан кабар берет. Дагы бир жагы “Кыргыз АССРи улут маселеси боюнча жалпы директиваларды, жоболорду өз Кеңештеринин курултайында кабыл ала алат” деген берене да борборду канааттандырган эмес. Анткени ал кезде мындай маселе бир гана борбордун укугу болуп эсептелип, башка автономиялардын мындай аракеттери  мыйзам бузуу, улуттук автономиянын укугун мыйзамсыз кеңейтүүгө аракет катары каралган. Бул дагы биринчи долбоордун өтпөй калышына себеп болгон. 

Таң калыштуусу, Ж.Абдрахманов өзүнүн декларациялык, конституциялык, ж.б. комиссиялардагы мыйзамдык, актылык ишмердүүлүгү тууралуу, өз күндөлүгүндө бир да жолу эскерген эмес. Эмне үчүн анткени бизге белгисиз. Мен күндөлүктү баштан аяк дагы бир жолу карап чыгып, бирок Конституция тууралуу баяндаган же эскерген жерин таба албадым.[19]  Бул дагы бир факт. 

Алдын ала баса белгилей кетели, атайын укуктук билимдери болбосо да дал ошолор элибиздин, кыргыз мамлекетинин келечегин ойлоп, улуттук мамлекеттин уңгусун түптөп, анын негизи болгон биринчи Конституцияны кыйынчылыктар менен иштеп чыгып, бир катар талкууларды уюштурушуп, кайра-кайра оңдоо, түзөтүүлөрдү киргизишкен. Дал ушул адамдар, кыргыз элинин 20-30-жылдардагы чыгаан уулдары, кыргыз улуттук мамлекетинин негиздөөчүлөрү, көрүнүктүү саясий, партиялык, мамлекеттик ишмерлери, ошол кайчылаш, кыйын-кезең жылдарда РСФСРдин Конституциясынын негизинде иштелип чыкккан Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын долбоорун даярдашып, калың элдин катмарына жеткиликтүү түшүндүрүшүп, алардын назарына коюшкан.

Дагы бир баса белгилей кетчү жагдай, курамы 3 жолу толукталып, түзүлгөн Кыргыз АССРинин конституциялык комиссиясы кайра-кайра иштеп, оңдоп, толуктап, өзгөртүп алгачкы Баш мыйзамыбыздын 1-2-3-4-долбоорлорун даярдашып, акыры 1929-жылы апрелде кабыл алынган Кыргызстандын биринчи Конституциясынын түзүүчүлөрү катары тарыхта калышты.

“Кыргыз Автономиялык Советтик Социалисттик Республикасынын                       Конституциясынын” биринчи төрт долбоорунун мазмуну:[20]

№ №	Конституциянын1926–жылдагы долбоору	Конституцияныны 1927-жылдагы долбоору	Конституциянын1928-жылдагы долбоору	Конституциянын 1929-жылдагы акыркы долбоору
Бөлүктөр	5	7	7	7
Баптар	12	16	16	16
Беренелер	60	103	118	97
Бөлүктөр_дүн аталышы, Баптардын, беренелердин саны .	1. Жалпы жоболор – бир бап 17 берене; 2.Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүндө – 4 бап 33 берене; 3.Шайлоо укугу – 3 бап 4 берене; 4. Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 3 берене; 5.Кыргыз  АССРинин герби жана туусу жөнүндө – 2 бап 3 берене	1.Жалпы жоболор– бир бап 21 берене; Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүндө – 5 бап 23 берене; Жергиликтүү бийлик жөнүндө – 4 бап, 16 берене;    Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 10 берене; Кыргыз АССРинин РСФСР жана СССРдин мыйзам жана башкаруу чөйрөсүндөгү кызматташтыгы жөнүндө – бир бап, 17 берене; Шайлоо укугу – 3 бап 9 берене; Кыргыз АССРинин герби, туусу жана Өкмөтүнүн жайгашкан орду жөнүндө – 1 бап 4 берене.	1. Жалпы жоболор – бир бап 21 берене; Кыргыз АССРинин РСФСР жана СССРдин мыйзам жана башкаруу чөйрөсүндөгү кызматташтыгы жөнүндө – бир бап, 21 берене; 3.Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 18 берене; 4.Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүн дө – 5 бап 29 берене;  5. Жергиликтүү бийлик жөнүндө – 4 бап, 16 берене;     Шайлоо укугу – 3 бап 9 берене; Кыргыз АССРинин герби, туусу жа на Өкмөтүнүн жай- гашкан орду жөнүн дө – 1 бап 4 берене.	Жалпы жоболор – бир бап 21 берене; Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүндө – 5 бап 24 берене; Жергиликтүү бийлик жөнүндө – 4 бап, 16 берене;    Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 5 берене; Кыргыз АССРинин РСФСР жана СССРдин мыйзам жана башкаруу чөйрөсүндөгү кызматташтыгы жөнүндө – бир бап, 18 берене; Шайлоо укугу – 3 бап 9 берене; Кыргыз АССРинин герби, туусу жана Өкмөтүнүн жайгашкан орду жөнүндө – 1 бап 4 берене.

Дал ушул биздин  биринчи Баш мыйзамыбыздын 4 башка долбооруна ошол кездин улут лидерлеринин бири, мыкты адиси, саясий, экономикалык ишмери Ж.Абдрахмановдун түздөн-түз тиешеси бар экендиги, ал биринчи Конституциянын авторлорунун бири болгону талашсыз эңкенин баса белгилейбиз.

Айрыкча улуттук мамлекеттүүлүк маселеси, автономдук республиканын саясий, экономикалык укутары тууралуу көптөгөн талаш тартыш маселелерди чечүүдө Ж.Абдрахмановдун ролу, орду зор болгону талашсыз.

Дал ошол курултайда Баш мыйзам кабыл алынып, ага удаа эле ошол биринчи Конституциянын 94-96-беренелерине ылайык Кыргыз АССРинин мамлекеттик символдору герб жана туу бекитилген. Кыргыз  АССРинин гербинин сүрөтүн биз азырынча таба албадык, тилекке каршы анын сүрөтү сакталбай калыптыр. Бирок биринчи Конституциянын 95-беренесинде Кыргыз АССРинин герби тууралуу төмөнкүлөр айтылган: “Кыргыз АССРинин герби кызыл түстүн алкагындагы алтын түстүү күндүн нуру, кайчылашкан орок жана балка, кармагычтары төмөн жагында жайгаштырылган, дан эгиндердин башы менен чырмалган, кыргыз жана орус тилиндеги а) Кыргыз Автономиялуу ССР жана б) Бүткүл дүйнөнүн пролетариаттары бириккиле” деген жазуу камтылган деп айтылат. [21]

Кыргыз АССРинин биринчи Коснтитуциясынын 96-беренесине шайкеш биздин республиканын биринчи туусу сиздердин назарыңыздарга сунушталат.[22]

Ошентип, Кыргызстандын биринчи конституциялык комиссиясы көптөгөн кыйынчылыктар, тоскоолдуктар, талаш-тартыштар менен даярдап, калктын назарына койгон Кыргыз АССРинин алгачкы Конституциясы 1929-жылдын 30-апрелинде кабыл алынган. РСФСРдин Конституциясынын негизинде түзүлүп, кабыл алынган Баш мыйзам, кыргыз улуттук мамлекетинин  өткөөл мезгилдеги – феодализмден социализмге өтүүсүн камсыз кылган. Ошол Баш мыйзам аркылуу  РСФСРдин курамындагы кыргыз элинин мамлекеттүүлүгүнүн укуктук негиздери аныкталган. Аталган Баш мыйзам пролетариаттын диктатурасына таянып, социализмдин негизин куруу шартына ылайыкташтырылган.

Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясына ылайык, союздук автономиялык республика катары кыргыз эли мамлекеттик эгемендүүлүккө толук ээ болгон эмес, бирок айрым өз алдынча башкаруу укугунан пайдаланган. Кыргыз АССРи Конституциясына ылайык, өзүнүн мамлекеттик жогорку бийлиги, башкаруусу, мыйзам актылары, жарандыгы, аймактары, мамлекеттик бюджети жана сот органдары болгон. Булардын баардыгы Кыргыз АССРиниин Баш мыйзамынын өзгөчөлөнгөн артыкчылыктары менен шартталган. Кандай болсо да ал Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясы болгон.

Негизинен кыргыз эли үчүн  мамлекеттүүлүктүн  автономиялык республикалык формасы маанилүү роль ойногон. Кыргыз мамлекети өнүгүүнүн жаңы, ыкчам жолуна түшкөн. Демек дал ошол Кыргыз АССРИнин биринчи Конституциясы, анын алкагындагы өлкөбүздүн өнүгүүсү, кийинки кадамдарга барууга, тагыраагы автономиялык республикадан союздук республика болуп кайра түзүлүүгө баардык шарттарды түзгөн.

Дал ошол ири саясий, укуктук, экономикалык, маданий жана тарыхый өзгөрүүлөргө түздөн-түз тиешеси бар, Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын авторлорунун, түзүүчүлөрүнүн бири, көрүнүктүү мамлекеттик, саясий ишмер, ошол кездеги жаш энтузиаст, энергиялуу, зор улуттук амбициясы бар, кыргыз элинин чыгаан уулдарынын бири, 26 жашында республиканын Өкмөтүн – Эл Комиссарлар кеңешин жетектеген Жусуп Абдрахманов болгону талашсыз.  

Тегин жерден, Кыргыз Республикасынын Президенти С.Н.Садывровдун алгачкы жарлыктарынын бири Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекетинин пайдубалын түптөгөн, негиздеген улут лидери Жусуп Абдрахмановдун 120 жылдыгын кеңири белгилөөгө багытталган. Демек, биздин милдет Жусуп Абдрахмановду ХХ кылымдын 20-30-жылдардын башындагы чыныгы улуттук лидер катары анын өмүр таржымалын, ишмердүүлүгүн, кыргыз мамлекетинин саясий, социалдык, экономикалык, маданий өсүп-өнүгүүсүнө кошкон зор салымын  эл, жаштар арасында,  ММК аркылуу кеңири даңазалоо. 20-30-жылдардын башындагы чыныгы улуттук лидер Ж.Абдрахманов тууралуу кеңири иш чараларды баардык окуу жайларда, жергиликтүү башкаруу органдарында, коомчулукта кеңири масштабда уюштуруу негизги милдеттерден экенин баса белгилейбиз.

Колдонулган булактар жана адабияттар:

• Абытов Б.К. Первая  Конституция  Кыргызстана//Вестник КГЮА. Спецвыпуск. -Бишкек,2006. –С.28-34; Абытов Б.К., Акбарали  кызы Токтобүбү. Как подгатавливалась первая Конституция Кыргызстана// Наука. Новые технологии и инновации Кыргызстана. №12. –Бишкек, 2018. -С. 86-90; Абытов Б.К., Акбарали  кызы Токтобүбү.Основные этапы формирования государственности кыргызов и конституционного развития Кыргыз-ста-на//Вестник Бурятского государственного университета.  Вып. 1., -Улан-Уде, 2019. –С.38-49; Акбарали  кызы Токтобүбү. Первая комиссия по выработке Клнституции Кыргызской АССР// История и современное мировоззрение. Т.2, №2. –Москва, 2020. –С.55-61

• Абытов Б.К. Первая Конституция … –С.28-34.

1. 1. ЦГА КР.  –Ф.21. -Оп.18. –Д.17. –Л.18.

• КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 115; Ошол эле жерде.  –Л. 82.

• Тургунбеков Р.Т. Конституционный строй Кыргызской Республики. Издание второе переработанное и дополненное. –Бишкек, 1996. –С.52 

• Кыргызская государственность в ХХ веке (документы, история, комментарии). Учебное пособие. –Б., 2003. –С.223-225.

• КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 1-83, 82-85, 115.

• КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 115.

1. 1. КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 68-70; Там же. –Оп.3 Д.141. –Л.50-52, 72-73.
   2. КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л.82-85, 115.
   3.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 33.
   4.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 3. Д.141. –Л.54.
   5.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 3. Д.141. –Л.27.
   6.  КР БМА. -Ф. 21.Оп. 3. Д.141. –Л.75.
   7.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп.3. Д. 141.–Л.4-5.
   8.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп.3. Д. 141.–Л.77.
   9.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л.3.
   10.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 76.
   11.  Жусуп Абдрахманов  1916. Күндөлүктөр. Сталинге каттар. –Б.,2016.

•  КР БМА. -Ф. 21.  Оп.18. Д.17. –Л.33-71; -Оп.3. Д.141. –Л.27-53; 54-84.

•  КР  БМА –Ф. 21. -Оп. 3. -Д.141. –83-84-б.
•  КР  БМА –Ф. 21. -Оп. 3. -Д.141. –84-б.

Абытов Б.К. тарых илимдеринин доктору, профессор, ОшМЮИнин проректору