Menu

ИНТЕРВЬЮ

Эмил Токтошев, Жогорку Кеңештин депутаты: “Азыркы депутаттар өз деңгээлине жараша демилгелерди көтөрүп жатышат”

 

  • Өткөн жумада сиз жана партиялаштарыңыз демилгелеп чыккан жашы 18ге жете элек кыздардын турмушка чыгуусуна каршы мыйзам долбоору кабыл алынды. Бул мыйзамдын зарылдыгы тууралуу айтсаңыз жана жашы жете элек кыздарды күйөөгө берген, ага себепкер болгон адамдарга кандай жаза каралган?
  • Ооба, өткөн жумада нике тууралуу мыйзам долбоору акыркы окуудан өттү. Бул мыйзамды А.Салянова, Э.Токтошев жана Ө.Текебаев демилгеледик. Мыйзамда үй-бүлө кодексине же кылмыш жана жаза кодексине өзгөртүүлөр кирди. Мазмуну жөнүндө айтсам, 18ге чыга элек жаш өспүрүмдөрдүн никесин кыйып турмушка берсе, ошол диний ырым-жырымдарга себепкер болгон адамдар, ал ата-энеси болобу же туугандарыбы, досторубу, молдо болобу  ким болсо да 3 жылдан 5 жылга чейин эркинен ажыратылат. Эми бул мыйзамдын зарылдыгына токтолсом, акыркы мезгилде моюнга алышыбыз керек, мектеп жашындагы кыздарыбызды көп турмушка берип жатышат. Статистикага кайрылсак, турмушка чыккан кыздардын 15 пайызы 18 жашка чейин күйөөгө тийиптир. Ал эми 1.5 пайызы 15 жашка чейин эле турмушка чыгып кетишкен. Жалпылап алсак, мамлекетибиз эгемендүүлүк алгандан бери 160 миң кыз 18 жашка чыкпай турмушка чыгышкан. Бул деген бир облустун калкынын санына барабар дегенди билдирет. Ал эми мунун кесепети жөнүндө сөз кыла турган болсок, мектеп окуучусунун турмуш курууга аң-сезими даяр эмес. Алар үй-бүлө кургандан кийин үй-бүлөлүк баалуулукту, андагы  жоопкерчиликти эч качан түшүнө албайт. Денеси бала төрөгөнгө да даяр эмес. Мындай энеден толук кандуу, дени сак баланын төрөлүшү күмөн. Ошол себептен улам кайра ажырашуулар көп болуп жатат. Ажырашып кетишсе өз укугун коргой албай, көчөдө балдары менен калып жатышат. Эч кандай мүлккө ээ боло албай калышат. Анткени нике күбөлүгү жок. Азыр деле нике курагы 18 жаш деген мыйзам бар. Мында бир жаман жери, биз жазгандай жоопкерчилиги көрсөтүлгөн эмес. Жарандарыбыздын дени сак болсун десек жапа тырмак киришип, бул мыйзамдын ишке ашышын көзөмөлдөшүбүз керек.  Улутубуз күчтүү болсун десек кыздарыбызды көздүн карегиндей сактап, тарбия, билим берип, анан турмушка өз убагында беришибиз керек. Ошондо биз ойлогон “күчтүү улут”, “дени сак жашоо” болот.
  • Каршы көз караштагы адамдар чыкпай койбосо керек? Талкуу учурунда каршы тарап кандай жүйөлүү себептерди айтып жатышты?
  • Мыйзамды биз кеңири талкууладык, бир нече тегерек стол уюштуруп, муфтияттын жамааты менен кеңештик. Мен өзүм НТСке аалым Чубак ажы менен теле дебатка чыктым. Ислам университетинин бөлүм башчысы Замир мырза менен ЭЛТРде талкууладык. Жалпысынан биздин мыйзамды бардыгы колдоп беришти. Эл арасында албетте, каршы көз караштагы адамдар болду. Айрыкча молдокелер арасында каршы болгондор болду. Алар айтышат, “Ата-энеси алып келсе бизде не күнөө?” – деп. Күбөлүгүн сурап туруп, 18 жашка чыккан гана жаштарга нике кыя ала турганыңызды айтыңыз, ошондо сизге эч кандай доо коюлбайт деп айтып жатабыз. Туура, бизде жашоосу оор үй-бүлөлөр көп, балдары көп. Бага алышпай күйөөгө берип коюшат. Биз мамлекетпиз, биздин улуттун кызыкчылыгы үчүн өз ички тартиптерибиз болуш керек. Тиги жаман жашайт, анын балдары көп дебей, бардыгыбыз мыйзам алдында бирдей жооп беришибиз керек. Бул мыйзам иштебейт дегендер да бар. Коомчулук бизге жардам берет ойлойбуз. Өзүбүз да көзөмөлгө алабыз.
  • Бул мыйзам долбоору көпчүлүккө жакты болуш керек. Бирок ар бир нерсенин терс жагы болот эмеспи, азыркы “бузулган коомдо” 18ге жашы жете элек кыздардын боюнда болуп, эки тараптын макулдашуусу менен үйлөндүрүп коюп жатышпайбы. Эми бул мыйзам жазасынан жана элдин сөзүнөн качкандан улам бойдон алдыруулардын саны ого бетер көбөйбөйбү?
  • Азыр да аборт кылдыргандардын саны көп. Бара-бара оңолот деп ойлойм. Керек болсо бул мыйзам өз убагынан кеч кабыл алынды. Коңшу мамлекеттер Казахстан, Өзбекстан, Тажикстанда буга  окшош мыйзам мурда эле кабыл алынган.
  • Акырында айтсаңыз, 6-чакырылыштын депутаттары, коллегаларыңыз, улам бир ойлонулбаган демилгелерди көтөрүп чыгып элдин кыжырын  келтирип жатышат го. Муну менен өздөрүнүн чындап акчанын күчү менен мандатка ээ болгондорунан  кабар берип койгон жокпу?
  • Мен депутат катары азыркы коллегаларыма баа бере албаймын. Ар ким өз деңгээлине жараша демилгелерди көтөрүп жатышат. Эл тараза, эл сынчы деген сөз бар эмеспи. Убагы келгенде эл өз баасын берип алат.

Маектешкен Гүлмира ШАРШЕЕВА

Булак: Фабула 

Эмил Токтошев, Жогорку Кеңештин депутаты: “Азыркы депутаттар өз деңгээлине жараша демилгелерди көтөрүп жатышат”

 

  • Өткөн жумада сиз жана партиялаштарыңыз демилгелеп чыккан жашы 18ге жете элек кыздардын турмушка чыгуусуна каршы мыйзам долбоору кабыл алынды. Бул мыйзамдын зарылдыгы тууралуу айтсаңыз жана жашы жете элек кыздарды күйөөгө берген, ага себепкер болгон адамдарга кандай жаза каралган?
  • Ооба, өткөн жумада нике тууралуу мыйзам долбоору акыркы окуудан өттү. Бул мыйзамды А.Салянова, Э.Токтошев жана Ө.Текебаев демилгеледик. Мыйзамда үй-бүлө кодексине же кылмыш жана жаза кодексине өзгөртүүлөр кирди. Мазмуну жөнүндө айтсам, 18ге чыга элек жаш өспүрүмдөрдүн никесин кыйып турмушка берсе, ошол диний ырым-жырымдарга себепкер болгон адамдар, ал ата-энеси болобу же туугандарыбы, досторубу, молдо болобу  ким болсо да 3 жылдан 5 жылга чейин эркинен ажыратылат. Эми бул мыйзамдын зарылдыгына токтолсом, акыркы мезгилде моюнга алышыбыз керек, мектеп жашындагы кыздарыбызды көп турмушка берип жатышат. Статистикага кайрылсак, турмушка чыккан кыздардын 15 пайызы 18 жашка чейин күйөөгө тийиптир. Ал эми 1.5 пайызы 15 жашка чейин эле турмушка чыгып кетишкен. Жалпылап алсак, мамлекетибиз эгемендүүлүк алгандан бери 160 миң кыз 18 жашка чыкпай турмушка чыгышкан. Бул деген бир облустун калкынын санына барабар дегенди билдирет. Ал эми мунун кесепети жөнүндө сөз кыла турган болсок, мектеп окуучусунун турмуш курууга аң-сезими даяр эмес. Алар үй-бүлө кургандан кийин үй-бүлөлүк баалуулукту, андагы  жоопкерчиликти эч качан түшүнө албайт. Денеси бала төрөгөнгө да даяр эмес. Мындай энеден толук кандуу, дени сак баланын төрөлүшү күмөн. Ошол себептен улам кайра ажырашуулар көп болуп жатат. Ажырашып кетишсе өз укугун коргой албай, көчөдө балдары менен калып жатышат. Эч кандай мүлккө ээ боло албай калышат. Анткени нике күбөлүгү жок. Азыр деле нике курагы 18 жаш деген мыйзам бар. Мында бир жаман жери, биз жазгандай жоопкерчилиги көрсөтүлгөн эмес. Жарандарыбыздын дени сак болсун десек жапа тырмак киришип, бул мыйзамдын ишке ашышын көзөмөлдөшүбүз керек.  Улутубуз күчтүү болсун десек кыздарыбызды көздүн карегиндей сактап, тарбия, билим берип, анан турмушка өз убагында беришибиз керек. Ошондо биз ойлогон “күчтүү улут”, “дени сак жашоо” болот.
  • Каршы көз караштагы адамдар чыкпай койбосо керек? Талкуу учурунда каршы тарап кандай жүйөлүү себептерди айтып жатышты?
  • Мыйзамды биз кеңири талкууладык, бир нече тегерек стол уюштуруп, муфтияттын жамааты менен кеңештик. Мен өзүм НТСке аалым Чубак ажы менен теле дебатка чыктым. Ислам университетинин бөлүм башчысы Замир мырза менен ЭЛТРде талкууладык. Жалпысынан биздин мыйзамды бардыгы колдоп беришти. Эл арасында албетте, каршы көз караштагы адамдар болду. Айрыкча молдокелер арасында каршы болгондор болду. Алар айтышат, “Ата-энеси алып келсе бизде не күнөө?” – деп. Күбөлүгүн сурап туруп, 18 жашка чыккан гана жаштарга нике кыя ала турганыңызды айтыңыз, ошондо сизге эч кандай доо коюлбайт деп айтып жатабыз. Туура, бизде жашоосу оор үй-бүлөлөр көп, балдары көп. Бага алышпай күйөөгө берип коюшат. Биз мамлекетпиз, биздин улуттун кызыкчылыгы үчүн өз ички тартиптерибиз болуш керек. Тиги жаман жашайт, анын балдары көп дебей, бардыгыбыз мыйзам алдында бирдей жооп беришибиз керек. Бул мыйзам иштебейт дегендер да бар. Коомчулук бизге жардам берет ойлойбуз. Өзүбүз да көзөмөлгө алабыз.
  • Бул мыйзам долбоору көпчүлүккө жакты болуш керек. Бирок ар бир нерсенин терс жагы болот эмеспи, азыркы “бузулган коомдо” 18ге жашы жете элек кыздардын боюнда болуп, эки тараптын макулдашуусу менен үйлөндүрүп коюп жатышпайбы. Эми бул мыйзам жазасынан жана элдин сөзүнөн качкандан улам бойдон алдыруулардын саны ого бетер көбөйбөйбү?
  • Азыр да аборт кылдыргандардын саны көп. Бара-бара оңолот деп ойлойм. Керек болсо бул мыйзам өз убагынан кеч кабыл алынды. Коңшу мамлекеттер Казахстан, Өзбекстан, Тажикстанда буга  окшош мыйзам мурда эле кабыл алынган.
  • Акырында айтсаңыз, 6-чакырылыштын депутаттары, коллегаларыңыз, улам бир ойлонулбаган демилгелерди көтөрүп чыгып элдин кыжырын  келтирип жатышат го. Муну менен өздөрүнүн чындап акчанын күчү менен мандатка ээ болгондорунан  кабар берип койгон жокпу?
  • Мен депутат катары азыркы коллегаларыма баа бере албаймын. Ар ким өз деңгээлине жараша демилгелерди көтөрүп жатышат. Эл тараза, эл сынчы деген сөз бар эмеспи. Убагы келгенде эл өз баасын берип алат.

Маектешкен Гүлмира ШАРШЕЕВА

Булак: Фабула 

Жолдошбек Бузурманкулов, милициянын полковниги, акын, журналист, котормочу: “Жаңы Конституцияны катасы менен кабыл алабызбы...”

 

Редакциябызга котормочу, журналист Жолдошбек Бузурманкулов телефон чалып, Конституцияны эмне үчүн орусча эмес кыргызча жазып алып анан расмий тилге которбойт деген нааразычылыгын билдирип, президент Атамбаев менен Текебаевди ынтымакка чакырып, тирешти токтотуш керек деген оюн айтты.

– Жолдошбек мырза, эмне үчүн бир тарап Конституцияны өзгөртүүгө кызыкдар болуп, экинчи тарап алмаштырбай сактап калуунун айласын издеп жатышат? Булардын түпкү максаты эмне?

– Туура айтасың. 2020-жылга чейин өзгөрүлбөсүн деп 2010-жылы Конституция кабыл алынып, дагы 10 жылга чейин алмашылбайт деген бөгөт коюлуп жатканда эч ким эч нерсе деген эмес. Бирок алты жылдан кийин өзгөртөбүз деп  жатышат. Макул, өзгөртөбүз деп чамынып жаткандардын аргументтери ынанымдуу  болсо, анда эмне үчүн Конституциянын өзгөрүшүнө  каршы болуп жаткан тарап буту күйгөн тооктой чуркап, жыйынтыгында кыргыз элине аттын кашкасындай таанымал болгон адамдар Конституциянын алкагында кармашып, жыйынтыгында катын ушактын деңгээлине түшүп кетишти. Бирин-бири чукулап, ким эмнени уурдаган, эмнени сатып алган, кимден пара алгандарына  чейин айтышты. Чынында жогорку статустагы адамдардын мындай тиреши  элдин ынтымагына, мамлекеттин стабилдүүлүгүнө шек келтирет.  Айтайын дегеним, каршылашкан тараптын жактоочуларынын ортосунда жик кетип, кырдаал кыйындайт.   Референдум дайындалып жаткандан кийин сабыр кылып турсак,  кайсыл Конституцияны тандаарыбызды эл өзү чечет го.

– Айтканыңызга ынанып, Референдумда кайсы Конституцияны колдоорун эл өзү чечет дейли. Сиздин баамыңызда жашап жаткан Конституция менен өзгөртүлүүгө багытталып жаткан Конституциянын кайсынысы элдин купулуна толот?

– Мен эки Конституцияны тең укмуш, суктанарлык деп айталбайм. Анткени, 2010-жылы кабыл алынган Конституцияда да бир топ алешемдиктер бар. Текебаев 5 профессор менен жаздым десе да бир топ катачылыктарга жол берилген. Бирок азыркы сунушталып жаткан Конституция дагы жыргап кеткен жок. Алмашылып жаткан беренелери тууралуу айтпаганда дагы биринчи орус тилинде жазылып, анан кыргызчалангандыктанбы, эмнегедир кыргыздын мээсинен чыкпаганы ачык эле байкалып калыптыр. Ошондой эле стилистикалык каталары толтура. “Эркин Тоо” гезитине чыккан вариантын окусаң күлкүң келет. Менде жаңы Конституцияны каталары менен кабыл алабызбы деген маселе жаралып жатат.

– Конституция кыргызча жазылып, орусча которулбагандыктан да эки ача пикирлер жаралып жаткандай…

– Юристтер кыргызча мыйзам жаза албай орусчасын алып кыргызчалап, менталитетибизге ылайыкташат. Өзүбүздүн башкы мыйзамыбызды өзүбүз жаза албай бөлөк тилден которуп жаткан  мыйзам жазгычтарга да капа болуп отурам. Себеби, Жогорку Кеңеште сунушталып жаткан жаңы Конституциянын  орусча вариантын  талкуулап жатышканда демилгечилердин бири Канат Исаевге Каныбек Иманалиев “кыргызчасын мындай деп которупсуңар. Мен түшүнгөн жокмун. Өзүңүз түшүндүңүзбү?” десе, “жок” дейт. Орусчасын түшүнүшөт имиш да, кыргызчасын түшүнүшпөй которо алышпайт экен.  Көз карандысыз демократиялуу кыргыз мамлекетинин Конституциясына өзгөртүү орус тилинде кирип, ошону кыргызча которо алышпаганы уят эле иш.  Эмне үчүн кыргызча жазып алып, анан орусча которушпайт?

– Канат Исаевдин берилген суроолорго жөндөп жооп бере албаганынын өзү эле ал кимдир  бирөөнүн тапшырмасын аткарып жатканын айгинеледи. 1-класстын окуучусундай болуп эжелеп окубай ал сунуштан баш тартып койсо болбойт беле?

– “Кыргызстан” партиясы деле президенттин саясатына ыктаган партия. Ал тапшырманы аткарбайм десе, талапка жооп бере албаган дезертир болуп калмак. Ошентпейин деп Конституциянын беренелерин анча  билбесе да демилгечи болду. Берилген суроолорго жөндөп жооп бере албай “эки” алган окуучунун образын жаратты. Жогорку билимдүү болгону менен  Конституция орусча даярдалып, кыргызча которулганы үчүн түшүнбөстүктөргө кабылды.

– Неге  президент мөөнөтү бүтүп калганда Конституцияны алмаштырууга бел байлады?

– Көптөр президенттин бул аракетинен шек санап түрдүү ушактарды чыгарганга үлгүрүштү. Бирок президент экинчи ирет президенттикке ат салышпасын, ошондой эле спикер же өкмөт башчы да болбосун ачык айтып, кетеринде болсо да кыргыз бийлигин түз жолго салып кетүүгө аракет кылып жатканын айтты. Бирок анын каршылаштары “Жогорку Кеңештин укуктарын азайтып, президент менен өкмөт башчынын ыйгарым укуктарын жогорулатып жатат. Өзү спикер же премьер-министр болгону жатат”  деп шектенип президентти жүрөк ооруга  чейин жеткиришти. Кыргыздар эки президентти кууп чыгып, бирин жүрөк оорулуу кылып өлтүрүп алсак, эмне абийир табабыз.  Тирешкенден көрө акылга келишип, мамлекеттин бүтүндүгү үчүн элдешишсе жакшы болот эле. Бирок арабызда булардын элдешишин эмес, мындан да катуу тирешишин каалаган адамдар көп. Айтайын дегеним, кычытып тирешти тымызын курчутуп, булар эртең эле элдешип алат деп интервью бергенге да үлгүрүштү. Ушул абалдан пайдаланып, саясаттан жыдыгандар баш көтөрүп,  президент менен Текебаевди ынтымакка чакыргандын ордуна кайраштырып жатышат. Ал турсун президенттин ооруп жатканына карабай түрдүү кептерди да чыгарышты.  Кыргыздар ооруп жаткан адамды табалабасына, душманынын да акыбалын сураган сапатына карабай  Аркадий Дубнов деген орус ушак чыгарып берди. Жыйынтыгында ооруп жаткан кишинин да жанын коюшкан жок. Ким эмне десе дагы Алмаз Шаршенович эл атасы. Ошон үчүн баарыбыз эл атасынын ден соолугун Алладан сурап, мойнуна тагылган озуйпаларын аткарып, эл алдында жүзү жарык болсо экен деп анын ооруганынан саясат издебешибиз керек. Анткени, сыркоолоп жаткан адамга жакшылык каалабаган адам адам эмес. Мен сыркоолоп жаткан адамды табалаганды карышкырдын канчыгына теңейм. Себеби, мергенчинин огу дөөт карышкырга тийип, ок тийген капталын тиштеп кулап баратканына карабай карышкырдын канчыгы талайт. Биз карышкырдан өйдө болуп, адам болушубуз керек.

– Анткениңиз менен канчалык тирешип жатканына карабай Текебаев биринчилерден болуп Алмазбек Шаршеновичке ден соолук каалады го…

– Ооба, Текебаевдин бул сапатын мен да бааладым. Ал кыргыз элиндеги улуу сапаттарды эске алып,  “кандай талашсак да, кандай мамилебиз болсо да мен Алмаз Шаршеновичтин айыгып келишине тилектешмин. Аман-эсен сакайып келсе мамлекеттеги ишти өзүбүз чечип алабыз” деди. Андай сөздү айтканга башкалардын духу жеткен жок.

Асылкан кызы Перизат

Булак: Асман плюс

Жолдошбек Бузурманкулов, милициянын полковниги, акын, журналист, котормочу: “Жаңы Конституцияны катасы менен кабыл алабызбы...”

 

Редакциябызга котормочу, журналист Жолдошбек Бузурманкулов телефон чалып, Конституцияны эмне үчүн орусча эмес кыргызча жазып алып анан расмий тилге которбойт деген нааразычылыгын билдирип, президент Атамбаев менен Текебаевди ынтымакка чакырып, тирешти токтотуш керек деген оюн айтты.

– Жолдошбек мырза, эмне үчүн бир тарап Конституцияны өзгөртүүгө кызыкдар болуп, экинчи тарап алмаштырбай сактап калуунун айласын издеп жатышат? Булардын түпкү максаты эмне?

– Туура айтасың. 2020-жылга чейин өзгөрүлбөсүн деп 2010-жылы Конституция кабыл алынып, дагы 10 жылга чейин алмашылбайт деген бөгөт коюлуп жатканда эч ким эч нерсе деген эмес. Бирок алты жылдан кийин өзгөртөбүз деп  жатышат. Макул, өзгөртөбүз деп чамынып жаткандардын аргументтери ынанымдуу  болсо, анда эмне үчүн Конституциянын өзгөрүшүнө  каршы болуп жаткан тарап буту күйгөн тооктой чуркап, жыйынтыгында кыргыз элине аттын кашкасындай таанымал болгон адамдар Конституциянын алкагында кармашып, жыйынтыгында катын ушактын деңгээлине түшүп кетишти. Бирин-бири чукулап, ким эмнени уурдаган, эмнени сатып алган, кимден пара алгандарына  чейин айтышты. Чынында жогорку статустагы адамдардын мындай тиреши  элдин ынтымагына, мамлекеттин стабилдүүлүгүнө шек келтирет.  Айтайын дегеним, каршылашкан тараптын жактоочуларынын ортосунда жик кетип, кырдаал кыйындайт.   Референдум дайындалып жаткандан кийин сабыр кылып турсак,  кайсыл Конституцияны тандаарыбызды эл өзү чечет го.

– Айтканыңызга ынанып, Референдумда кайсы Конституцияны колдоорун эл өзү чечет дейли. Сиздин баамыңызда жашап жаткан Конституция менен өзгөртүлүүгө багытталып жаткан Конституциянын кайсынысы элдин купулуна толот?

– Мен эки Конституцияны тең укмуш, суктанарлык деп айталбайм. Анткени, 2010-жылы кабыл алынган Конституцияда да бир топ алешемдиктер бар. Текебаев 5 профессор менен жаздым десе да бир топ катачылыктарга жол берилген. Бирок азыркы сунушталып жаткан Конституция дагы жыргап кеткен жок. Алмашылып жаткан беренелери тууралуу айтпаганда дагы биринчи орус тилинде жазылып, анан кыргызчалангандыктанбы, эмнегедир кыргыздын мээсинен чыкпаганы ачык эле байкалып калыптыр. Ошондой эле стилистикалык каталары толтура. “Эркин Тоо” гезитине чыккан вариантын окусаң күлкүң келет. Менде жаңы Конституцияны каталары менен кабыл алабызбы деген маселе жаралып жатат.

– Конституция кыргызча жазылып, орусча которулбагандыктан да эки ача пикирлер жаралып жаткандай…

– Юристтер кыргызча мыйзам жаза албай орусчасын алып кыргызчалап, менталитетибизге ылайыкташат. Өзүбүздүн башкы мыйзамыбызды өзүбүз жаза албай бөлөк тилден которуп жаткан  мыйзам жазгычтарга да капа болуп отурам. Себеби, Жогорку Кеңеште сунушталып жаткан жаңы Конституциянын  орусча вариантын  талкуулап жатышканда демилгечилердин бири Канат Исаевге Каныбек Иманалиев “кыргызчасын мындай деп которупсуңар. Мен түшүнгөн жокмун. Өзүңүз түшүндүңүзбү?” десе, “жок” дейт. Орусчасын түшүнүшөт имиш да, кыргызчасын түшүнүшпөй которо алышпайт экен.  Көз карандысыз демократиялуу кыргыз мамлекетинин Конституциясына өзгөртүү орус тилинде кирип, ошону кыргызча которо алышпаганы уят эле иш.  Эмне үчүн кыргызча жазып алып, анан орусча которушпайт?

– Канат Исаевдин берилген суроолорго жөндөп жооп бере албаганынын өзү эле ал кимдир  бирөөнүн тапшырмасын аткарып жатканын айгинеледи. 1-класстын окуучусундай болуп эжелеп окубай ал сунуштан баш тартып койсо болбойт беле?

– “Кыргызстан” партиясы деле президенттин саясатына ыктаган партия. Ал тапшырманы аткарбайм десе, талапка жооп бере албаган дезертир болуп калмак. Ошентпейин деп Конституциянын беренелерин анча  билбесе да демилгечи болду. Берилген суроолорго жөндөп жооп бере албай “эки” алган окуучунун образын жаратты. Жогорку билимдүү болгону менен  Конституция орусча даярдалып, кыргызча которулганы үчүн түшүнбөстүктөргө кабылды.

– Неге  президент мөөнөтү бүтүп калганда Конституцияны алмаштырууга бел байлады?

– Көптөр президенттин бул аракетинен шек санап түрдүү ушактарды чыгарганга үлгүрүштү. Бирок президент экинчи ирет президенттикке ат салышпасын, ошондой эле спикер же өкмөт башчы да болбосун ачык айтып, кетеринде болсо да кыргыз бийлигин түз жолго салып кетүүгө аракет кылып жатканын айтты. Бирок анын каршылаштары “Жогорку Кеңештин укуктарын азайтып, президент менен өкмөт башчынын ыйгарым укуктарын жогорулатып жатат. Өзү спикер же премьер-министр болгону жатат”  деп шектенип президентти жүрөк ооруга  чейин жеткиришти. Кыргыздар эки президентти кууп чыгып, бирин жүрөк оорулуу кылып өлтүрүп алсак, эмне абийир табабыз.  Тирешкенден көрө акылга келишип, мамлекеттин бүтүндүгү үчүн элдешишсе жакшы болот эле. Бирок арабызда булардын элдешишин эмес, мындан да катуу тирешишин каалаган адамдар көп. Айтайын дегеним, кычытып тирешти тымызын курчутуп, булар эртең эле элдешип алат деп интервью бергенге да үлгүрүштү. Ушул абалдан пайдаланып, саясаттан жыдыгандар баш көтөрүп,  президент менен Текебаевди ынтымакка чакыргандын ордуна кайраштырып жатышат. Ал турсун президенттин ооруп жатканына карабай түрдүү кептерди да чыгарышты.  Кыргыздар ооруп жаткан адамды табалабасына, душманынын да акыбалын сураган сапатына карабай  Аркадий Дубнов деген орус ушак чыгарып берди. Жыйынтыгында ооруп жаткан кишинин да жанын коюшкан жок. Ким эмне десе дагы Алмаз Шаршенович эл атасы. Ошон үчүн баарыбыз эл атасынын ден соолугун Алладан сурап, мойнуна тагылган озуйпаларын аткарып, эл алдында жүзү жарык болсо экен деп анын ооруганынан саясат издебешибиз керек. Анткени, сыркоолоп жаткан адамга жакшылык каалабаган адам адам эмес. Мен сыркоолоп жаткан адамды табалаганды карышкырдын канчыгына теңейм. Себеби, мергенчинин огу дөөт карышкырга тийип, ок тийген капталын тиштеп кулап баратканына карабай карышкырдын канчыгы талайт. Биз карышкырдан өйдө болуп, адам болушубуз керек.

– Анткениңиз менен канчалык тирешип жатканына карабай Текебаев биринчилерден болуп Алмазбек Шаршеновичке ден соолук каалады го…

– Ооба, Текебаевдин бул сапатын мен да бааладым. Ал кыргыз элиндеги улуу сапаттарды эске алып,  “кандай талашсак да, кандай мамилебиз болсо да мен Алмаз Шаршеновичтин айыгып келишине тилектешмин. Аман-эсен сакайып келсе мамлекеттеги ишти өзүбүз чечип алабыз” деди. Андай сөздү айтканга башкалардын духу жеткен жок.

Асылкан кызы Перизат

Булак: Асман плюс

Исмаил Исаков, генерал-лейтенант: “Кадыржан Батыров кыргыз бийлигинин баарын алдына салып танцага түшүрүп алды”

-Исмаил Исакович, өмүр бою эркинен ажыратылып сыртынан соттолгон Кадыржан Батыров “Азаттыктын” өзбек кызматына маек куруп, “2010-жылы 19-майда Алишер Сабиров менен полковник Исакжан Өмүракунов мага келип, Убактылуу Өкмөттүн адамдары менен жолугушуумду өтүндү. 20-май күнү Исмаил Исаков, Бакыт Алымбековдор менен “Достук” университетинде жолуккам. Исаков сыртка чыгып туруумду суранган” деп айтты. Жолугушуу кандай максатта болгон, анын айткан сөздөрү чындыкка жакынбы?

— Жомоктордо “Жарымы төгүн, жарамы чын” деп айтылат эмеспи. Бүгүнкү айтылып жаткан сөздөр да ошондой болуп жатат. Бул окуя эмнеден улам башталгандыгы тууралуу такыр сөз жок. 19-майда Жалал-Абадда кыргыздар менен өзбек улутундагылардын ортосундагы тиреши Батыровдун “Достук” университетинде болгон. Кагылышуу тууралуу маалымат бизге жеткенден кийин, мен комендант Бакыт Алымбековду кошуп алып, эл менен жолукканы, окуяны жакындан билип, коопсуздукту жөнгө салуу максатында ошол жерге бардык. Чындыгында, Батыровдун университетин билбейт экем. Кайсыл жерде?-деп сурасам, “Азыр көрсөтөбүз” деди. Үстүнөн учуп өткөнүбүздө окуу жайдын короосунда 600–700 бала чогулуп турушкан экен. Тегерегинде кыргыз тарап курчап, тирелишип турган. Мен Жалал-Абадга кетип жатканда “Майлуу-Суудан солдаттарды Жалал-Абадга тез жөнөткүлө, кагылышуу болуп жатыптыр” деген команда бергем. Үстүнөн тик учак менен айланып учуп, абалды көргөндөн кийин эки тарапты эки жакка ажыратуу боюнча тапшырма бердим. Армияны ортосуна киргизип, тирешип турган кыргыз-өзбек жаштарын эки жакка ажыратканбыз. Бул окуя кечке маал болду. Ошол эле күнү коменданттык саат киргиздик. “Эртең 20-май күнү “Телтору” ат майданында чоң жыйын болуп, он миңдей киши келебиз деп жатышыптыр” деген маалыматты мага беришкенден кийин, Сузактын акимине телефон чалдырып “айыл өкмөттөрдү, депутаттарды, аппараттагыларды чогултсун, мен барып сүйлөшөйүн” деп айттырдым. 20-май саат эртең мененки төрттө Сузак районунун акимчилигине бардык. Залга баарын чогултушкан экен, алар “Туугандар, мындай тирешүүнүн эч кимге кереги жок. Элге түшүндүргүлө. Жыйынга топтолбой эле койсун. Баарын мыйзам чегинде чечебиз” деп кайрылгам. Келгендер айтылган сөздөрдү туура кабыл алып, сүйлөшкөндөн кийин тарап кеткенбиз. Саат бешке жакын штабга келдик. Анда штаб облустук милиция башкармалыгынын имаратында болчу. Ошол жерден Алишер Сабиров менен өзүн полковникмин деп тааныштарган адам келди. Силер эмне кылып жүрөсүңөр?-деп сурасам, “Бизди Бишкектен жөнөтүштү, сизге жардам бергени” дешти. Андай болсо жакшы экен. Өзүңөрдүн туугандарыңарга барып айткыла, тирешүүнүн кереги жок, үгүт иштерин жүргүзгүлө дегенден кийин, Алишер Сабиров “Исмаил Исакович, кечээки окуялар боюнча далилдер бар, видеого тартылган. Ошону көрүп койбойсузбу?” деди. Алып келгиле көрөлү десем, “Бул жерде аппаратура жок экен, 5 эле мүнөттүк жол, ошол жерге барып көрөлү” деп калды. Менин эч кандай жаман оюм жок да, кайда барабыз деп деле сурабаптырмын. Макул, далилдер бар болсо баралы, көрөлү деп Алымбеков экөөбүз Алишер Сабиров айткан жерге бардык. Эшик караңгы болчу. Келсек короону ачышты, ичине кирдик. Көрсө ал жер Кадыржан Батыровдун менчик университетинин имараты экен.

— Батыров менен ошондо жолугуп жатасыңарбы?

— Тепкичтен чыгып бара жатканда эки киши туруптур. Анын бирөөсүн Кадыржан Батыров деп тааныштырды. Ошондо өмүрүмдө биринчи жолу Батыровду бет маңдай көрүшүм болчу. Залга кирдик, камералар турган студия экен. Эмнеңер бар, көрсөткүлө?-деп буйрук бердим. Көрсөк, кагылыштагы тартылган видео экен. Бакыт Алымбековго “Бул бир тараптуу” деп айттым. Видеону көрүп бүткөндөн кийин Батыров өзү “Мени күнөөлөп, имаратымды талкалады. Четке чыгып кетсем окшойт, эмне кылам?” -деп суроо салып калды. Мен ошол эле жерден сөзүн алып “Күнөөң жок болсо четке чыксаң чыгып кет. Тирешүүгө аралашпай жүргүлө!” дегем. Экөөбүздүн ортобузда ушундай кыска гана сүйлөшүү болгон. Чыгып кетип жатканда “Материалыңарды укук коргоо органдарына бергиле. Биз экинчи тарапты да угабыз” деп айтып кеткем. Ушунун баары жарым саатка жетпеген убакыт болду. Кайталап айтып коёюн, бул 2010-жыл, 20-май, эртең мененки саат бештерде болгон болчу. Азыр болсо биздин элди маңкурт дегендей кылып, маалыматты башкача берип жатат. Кадыржан Батыров 2010-жылы 10-июндагы тополоңду уюштурган делип сыртынан өмүр бою соттолгон. 20-майдагы окуянын 10-июнга кандай байланышы бар? Батыров интервьюсунда 20-майда чыгып кеттим деп айтыптыр. Эгер Кадыржан Батыров майда чыгып кеткен болсо, Текебаев айтып чыккандай 5-июнда кантип Атамбаев менен жолугушуп жүрөт? Чыгып кетсе, ал талаада болуш керек эле да. Эгер ал өлкөдөн чыгып кетсе, июнь окуясы боюнча биздин адилеттүү соттор аны кантип соттоду? Демек, ал чыккан эмес, ошол жерде жүргөн да. Мен ошол окуядан кийин экөөбүз жолуккан да жокпуз. Аны менен дос, тааныш дагы эмесмин.

— Убактылуу Өкмөттүн төрайымы Отунбаеванын атынан барып суранганыңызды айтыптыр?

— Мен Батыровдон сурангыдай ал мага ким эле? Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү болсом, бийлик биздин колдо турса, ошондон барып суранамбы! Андан сырткары биздин аскер адамдарына таандык мүнөздө, сураныч деген жок. Буйрук берип көнүп калганбыз. Отунбаеванын атынан дегени да карандай калп. Мен Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү катары Жалал-Абаддагы окуяны калыбына келтирүү үчүн келгенмин. Бакыт Алымбековду да кошуп жатат. Ал жерде Алымбеков оозун ачкан эмес. Булардын 20-майдагы окуяны 10-июнга байланыштырып, датасын тактабай берип жатканы атайлап мени, жана башкаларды элге жаман атты кылуунун аракети деп түшүнөм. 20-майда “Телторуда” чоң жыйын болду. Ага да барып катыштым. Ал жерде катуу талаптар коюлду. Биринчиси, Кадыржан Батыровду жазалагыла, экинчиси өзбектердин колдорундагы курал-жарактарды алгыла, үчүнчүсү, “Достук” университетин жапкыла, төртүнчүсү, түнү менен кармалган кыргыз балдарды бошоткула деген талаптар коюлду. Ызаланган катуу сөздөр айтылды. Маселе муну менен чечилбейт, өкүлдөрдү шайлагыла, ошолор менен сүйлөшүп, маселени чечебиз деп айткам. 16 адамдан турган өкүлдөрүн шайлашты. Ошолор менен штабда сүйлөшүп, кармалган кыргыз балдарын бошоттук. 20-май күнү кечке маал элден алган куралдарды жайып, журналисттерди чакырып көрсөткөнбүз. Саат кечки жыйырма бирде өзбек аксакалдары келди. “Исмаил Исакович, бизде да нааразычылыктар болуп жатат. Митингге чыгабыз деген сөздөр бар. Сиз менен жолугабыз деп жатышат. Бизге ушундай талапты коюп жөнөтүштү” деп айтышты. Эртеси саат ок экиде жолугушууга макул болдум. Барсам өзбек жарандарыбызды чогулушуптур. Ошол жыйын маалымат каражаттарынан берилген. Ал жыйында 16 адам сүйлөдү. Ким кандай сүйлөгөнүн жазып турдум. Көп плакаттарга “Батыровдон колуңду тарт” деп жазып алышыптыр. Мен чыктым да “Ким Батыровго атайлап асылып жатыптыр? Эгерде анын күнөөсү жок болсо, өзү келип далилдеп бербейби?” дедим. Ошол жерде Батыровдун агасы турган. Мага агасы турат деп айтышты. Бир күн мурун облустук прокуратуранын, УКМКнын облустагы жетекчиси, Бишкектен барган башкы прокуратуранын орун басары катышкан жыйын өткөзүп, “Элдер кандай талапты коюп жатканын көрдүңөрбү? Батыровго кылмыш ишин козгобойсуңарбы!” десем, “Ага кылмыш иши козголгон эмес” деди. Козголбосо ушул фактылар менен козгогула! “МезонТВга” барып сүйлөгөн сөзүн алгыла да жазага тарткыла!-деген тапшырма бергем.

— Анда Алишер Сабировду Жалал-Абадга кимдер жөнөткөн болуп жатат?

— Мен да ким жөнөттү?- деп сурадым. “Роза Исаковналар барып жардам бер деп жөнөтүштү”- деп, ошол фамилияны айтты.

— Батыров “улутчул фашисттер университетти өрттөйм деп чыгышты” деп айтууда. Кыргыздар Тейиттеги Бакиевдердин үйүн, ал жердеги кыргыздын туусун, боз үйүн Батыров башында турган өзбектер өрттөдү дегенден кийин ызаланып, Батыровдун университетин өрттөгөнү чыгышкан да?

– 14-майда Тейитте ошол окуя болгон. Мен 14-майда Оштон Жалал-Абадга түштөн кийин учуп келдим. Анда Бектур Асанов губернатор болуп обладминистрацияда эмес, ИИМ аскерлеринин имаратында олтурган. Обладминистрацияны элдер басып алып, алардан бошоткондон кийин мина бар, тазалайбыз дешкен. Облустагы жетекчилерди Бектур чогултуп коюптур. Жыйын өткөрүп жатканда облустук ГКНБнын жетекчиси “Исмаил Исакович, мага азыр эле маалымат келип түштү, өзбектер Тейит жакка кетип жатышыптыр” деп маалымат берди. Ошол учурда милициянын түштүк боюнча куратору, азыркы ИИМ министринин орун басары Сүйүн Өмүрзаков болчу. Ал да ошол жыйында олтурган. Сүйүндү тургуздум да “Тез аранын ичинде күчтүн баарын жумшагының да, аларды токтоткула. Керек болсо күч колдонгула!” деп команда берип жөнөткөнбүз. Аны Сүйүн өзү деле айтып берсе керек. Кийин “Исмаил Исакович, баары жайында” деп билдирди. Бакиевдердин үйлөрү өрттөлдү деп мага айткан эмес. Тейит айылындагы Бакиевге таандык үйлөрдөгү туу, боз үйдү өрттөө кыргыздардын кыжырын кайнатты. Башка улуттун өкүлдөрү барып өрттөп жатпайбы. Эгерде кыргыздар “улутчул фашисттер” болгон болсо, анын университети иштебейт болчу! Байлыгын көбөйтүп, мансапка тоюп көппөйт болчу! Мен күч түзүмдөрүнүн облустагы жетекчилерине кылмыш ишин козгобойсуңарбы деп тапшырма бергенден кийин, мага өзбектер өздөрү келип, Кадыржандын ким экенин айта башташты. Ошолордун айтуусу боюнча, ал колунда бар өзбектерге салык салчу экен. “Ошол акчага курал алып жатат” деген маалыматтар айтыла баштады. 8-июнда менин демилгем менен Убактылуу Өкмөттүн чакан тобу Отунбаеванын кабинетинде чогулган. Мен төрт маселени көтөргөм. Биринчи маселе, Кадыржан Батыров жөнүндө болгон. Элдер нааразы болуп айтып жатат, кээ бир партиялар аны менен бир экен. Биз команда бердик эле, эмне үчүн ал кармалбайт?-десем, Убактылуу Өкмөттүн арасынан Өмүрбек Чиркешович ушул сөздү өзүнө алып “Исмаил ака, сиз эмнени айтып жатасыз?” деп мага кыйкырган. Талаш чыгып кетип жыйынтык чыкпай калган. Азыр Кадыржан Батыров маек берип өзүн актоого, кыргыздарды дүйнөгө бөкөчө катары көрсөткөнгө аракет кылып жатат. Ошону алып келип, эгер сен ак болсоң өзүңдүн ак экениңди далилде дегендин ордуна, ошол айтып жатат деп ызы-чуу түшүп жатат. Кадыржан Батыров кыргыз бийлигинин баарын алдына салып танцага түшүрүп алды.

— Эгерде Убактылуу Өкмөт тарабынан ошол учурда колдоо болбосо, Кадыржан Батыров өзүн-өзү ошондой деңгээлге алып чыга алмакпы?

— Албетте, көтөрө албайт эле. Мен өзүм тууралуу айтсам, аны колдогонго эч кандай негиз да, муктаждык да болгон эмес. Ага көз каранды да эмес элем. Башкаларды мен айта албайм. Бирок, ошондой негиздер бар. Бирөөлөр аны менен мамиле кылып жүрүшкөн. Кечээ Бектур Асанов абакта жатып кат жазыптыр. Анда ал далилдеп берем деп айтып жатпайбы.

 Маектешкен Наралы Асанбаев

Булак: Жаңы Ордо

 

Темир Сариев, мурунку премьер-министр: “Атамбаев экөөбүз ачык сүйлөшүп олтурганда “Темир, мен кетем. Мамлекетти башкалардай болбой тапшырып кетишим керек” деп айтканы бар”

 

— Темир Аргембаевич, бүгүнкү саясат Баш мыйзамдын тегерегинде болуп жатпайбы. Сунушталып жаткан долбоорду карап чыксаңыз керек. Конституцияга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр турмушубузду оңдоп жибереби? Шашылыш өзгөртүүнүн канчалык зарылдыгы бар эле?

— Конституция боюнча өз оюмду айттым. Бүгүнкү күндөгү талаш-тартыш да ошонун тегерегинде болууда. Ачыгын айтыш керек, саясий күчтөрдүн тирешүүсү да болуп жатат. Бул боюнча көбүбүз тынчсызданып да жатабыз. Биз акыркы 10–15 жылдын ичинде төңкөрүш кылуунун лимитин бүтүрдүк. Андыктан, башка лимит болбош керек. Биз чыдап, 2020-жылга чейин Конституцияга тийбей турсак абдан мыкты болот эле. Элдин бийликке болгон ишеними пайда болмок. Бизде абдан жаман адат бар. Өзүбүздү Конституцияга карап өзгөртпөй, Конституцияны өзүбүзгө ылайыктап өзгөрткүбүз келип кетет. Төрт фракциянын лидерлери демилге көтөрүп, Конституцияны өзгөртөбүз деди. Бирок, көп учурларда Конституцияны өзгөртүү тууралуу сөздөр президент Атамбаевге карата түздөн-түз айтылып жатат. Юридикалык жагын караганда төрт фракциянын башчылары кол коюп, Конституцияны өзгөртөбүз деп чыгууда. Эгерде эртең кандайдыр бир териштирүү болуп калса, биринчилерден болуп ошол төртөө эмне үчүн ушуга барганы тууралуу өздөрүнүн жообун бериши керек. Жоопкерчиликти дагы ошол төртөө алышы керек. Куранды эч ким өзгөртө албайт. Калгандын баарын өзгөртсө болот. Бирок, өзүнүн ирети, жолу менен. Ошонун ичинде биздин Конституцияны дагы. Биринчилерден болуп Конституциялык мыйзамды кабыл алуу зарыл. Биринчиден, Конституциялык мыйзамды кабыл алуу үчүн жалпы депутаттардын үчтөн экисинин добушу керек. Экинчиден, Конституциялык мыйзамды кабыл алуунун жобосу бар. Ал боюнча сөзсүз түрдө үч окуу болушу шарт. Биринчи окуу менен экинчи окуунун ортосунда мөөнөтү болот. Өзүмдүн кайрылуумда дагы ушул эрежелерди сактоо керектигин жаздым. Эгер бул эрежелер сакталбай, кандайдыр бир үстөмдүк болуп же башка бир шылтоолорду издеп кетсе, убакыт өткөндөн кийин ал күн тартибине коюлуп каралат. Азыр Конституциянын ички мазмуну боюнча көп суроолор жаралып жатат. Менде салыштырма таблицасы турат. Бул жакта кандайдыр бир революциялык өзгөрүүлөр жок. Ушул өзгөрүп кетсе эртең эле турмушубуз оңолуп кетет деген жоболор да жок. Мен башта айткандай чыдап, азыркы Конституция менен иштесек, Конституциянын күчү мындан да күчтүү болмок. Август айында биринчилерден болуп Конституциялык кеңешме түзүү керек деп мен көтөрүп чыккам. Депутаттар, саясатчылар, коомдук ишмерлер ошого келип атышат. Жөн жерден талашып, элибизди бушайман салбай, сүйлөшүүгө олтурсак болот эле.

— Конституцияга өзгөртүү киргизүүдөгү негизги талаш президент Алмазбек Атамбаев кызматтан кеткенден кийин бийликке болгон таасирин сактап калууну көздөөдө дегенде болуп жатпайбы. Сиз болсо президент тууралуу эч нерсе айтпастан, фракция лидерлери жооп берет деп айтып жатасыз. Президенттик аппарат Баш мыйзамды өзгөртүүгө кызыкдар болуп жатканын неге ачык айталбай жатасыз? Же сиздин үстүңүздөн козголгон ишти жабуу үчүн сүйлөшүүгө барып, ачык айткандан тайсалдап, коркуп жатасызбы?

— Мага кылмыш иши козголгон жок. Жогорку Кеңештин, президенттин кайрылуусу менен тендер боюнча иликтөө иштери жүрүп жатат. Мен эки жолу барып суроолорго жооп бердим. Биринчисинде күбө катары бардым. Кээ бир гезит жазгандай, ал жерде алты саат олтурбадым. Тердеп-тепчиген жокмун. Түз, так жооп бердим. Мен бүгүн да жоопкерчиликти алганга даярмын. Жолду салганды баштадың деп күнөө коё турган болсо, ал күнөөнү көтөрөм. Башкасынын баары далилденген. Экинчи жолу тактоо иретинде бардым. Малабаев да өзүнүн түшүнүгү боюнча көрсөтмө берген экен. Айрым бир документтерге келишпеген сөздөрү болуп, мен өзүм толуктоолорумду айтып бердим. Бул иш аягына чыгып, коомчулукка айтылышын талап кылам. Конституция өзгөрүп кетсе эле Атамбаев президенттиктен кеткенден кийин бийлигин, таасирин сактап калат деп ойлобойм. Мына мен Өкмөт башчысы болуп иштедим. Иштейм десе Өкмөт башчысында жеткиликтүү ыйгарым укук бар. Прокуратура боюнча прокурорду иштен алуу үчүн депутаттардын жарымы деп турат. Муну менен прокурор башкача орунду ээлеп калат дегенден алысмын. Керек болгондо жарымысын эмес, үчтөн экисинин добушун алдырып атпайбы. Коопсуздук кеңеш деген бар. Бул орчундуу маселе. Мурун Коргоо кеңеши болчу, азыр Коопсуздук кеңеши болуп өзгөрүп жатат. Коргоо кеңеши коргонуу менен чектелип, баардык нерсеге кире албай калган. Коопсуздук боюнча экологиялык, ветеринардык, диний жана башка коопсуздуктар бар да. Ошол кеңештин башында мамлекет башчысы турат. Президенттин функциясы күчөп кетти дегенден алысмын. Азыркы Конституцияда тең салмактуулук, бирин-бири көзөмөл кылуу абдан жакшы каралган. Бүгүнкү күндөгү өзгөртүүлөр киргенде дагы иштеп жаткан Баш мыйзамдын негизги конструкциясы орой, орчундуу бузулганын көргөн жокмун. Ачык айткандан коркуп жатасызбы?- деп сурап жатасың. Мен эч качан корккон эмесмин. Бычактын мизи менен баскан күндөр да болгон. Түздөн-түз жеке өмүрүмө коркунуч келип, бар болосуң же жок болосуң деген убактардан өткөнбүз. 2010-жылы 6-апрелде оппозициянын баарын камап баштаган. Мен Москвадан ошону билип туруп учуп келгем. Аэропорттон мени кармап кетишкен. Мен эч убакта башымды жерге салган эмесмин.

— Сиз Конституцияга киргизилип жаткан өзгөртүүлөрдө президент өзүнүн таасирлерин сактап калчу чоң өзгөрүү жок экен деп айтып жатасыз. Андай болсо президент эмне үчүн жанталашып жатат? Өзгөртүүгө каршы болгондордун баарын борбордук аянтта коркутканга чейин барбадыбы.

— Бул жакта позициялык талаш болуп жатат деп ойлойм. Президент да кеткенге чейин өзүнүн таасирин күчтүү кармап турайын деп аракет кылып жатат. Ал киши менен Конституциянын тегерегинде сүйлөшкөн адам катары айтам, кээ бир нерселерди сөзсүз өзгөртүш керек деген ички чоң ишеними бар да. Бул дагы түрткү берип жатат. Бир-эки жолу биз ушунун тегерегинде сөз кылып, президентти парламент шайлашы керекпи же элби?- дегенге чейин сүйлөшкөнбүз. Мен бир нерсесин айтып коёюн, Атамбаев экөөбүз ачык сүйлөшүп олтурганда “Темир, мен кетем. Мамлекетти башкалардай болбой тапшырып кетишим керек” деп айтканы бар. Бул экөөбүздүн чай ичип олтургандагы ачык сөздөр.

— Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү катары азыркы Конституциянын кабыл алынышына чоң роль ойногонсуз. Аны сакташ сиздердин негизги милдетиңиздер эмеспи. Убактылуу Өкмөттүн тогуз мүчөсү принципке туруп, Конституцияны өзгөртүүгө каршы чыгышты. Сиздин активдүүлүгүңүз байкалбай жатат да?

— Убактылуу Өкмөт боюнча да өз кайрылуумда жазгам. Эгерде биз азыр ультиматумдуу жол менен тирешүүгө барабыз десек лимит бүттү. Кооз сөздү мен да сүйлөй алам. Убакыт берсе менин да тилимден чаң чыгат. Бирок чечим кабыл алып, жооптуу болуп баштаган иштин астында туруш баарында боло бербейт. Мен алар менен чогуу жүрүп өз башымдан өткөзгөм. Апрелде биз камалып олтурдук. Мен Москвадан келип камалгам. Кээ бири ушул жерде жашынып жүргөн. Аянтта ок атылып, балдар өлүп атканда аянтка келген эмес, жашынып олтурушкан. Аны биз тана албайбыз. Бул тарых. Убактылуу Өкмөттө дагы убагында ар түрдүү адамдар бир кызыкчылык менен чогулганбыз. Ал дагы оңойго турган эмес. Бир топ сүйлөшүүлөрдөн кийин үй-бүлөлүк режимге каршы туралы деп макул болгонбуз. Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү катары Конституция боюнча өз жообумбу бергем. Ультиматумдук талаптан кетели, андан көрө чечүү жолун издейли дегем. Кеңешүүнүн ордуна өз талаптарын бербей жатып, тирешүүгө келишти. Мен ошондо эле тирешүү болорун билгем. Анткени, Атамбаевди да жакшы билем. “Шах кыргызской демократии” деген китепти окуп көрсөңөр, ошондо эле Атамбаевге да, Текебаевге да мүнөздөмө бергем. 10 жыл мурун эле ошол проблема бар болчу, азыр деле ошол проблема. Биз чогуу жүрдүк, бир бастык, көп нерсени чогуу сүйлөштүк. Кимдин канчалык дарамети бар экенин, канчалык бара ала турганын, кайсыл жерден кетип, кайсыл жерден унчукпай калаары тууралуу биз бири-бирибизди аябай жакшы билебиз.

— Президенттин кечээки санаалаштарына асылып, катуу сындаганына кандай баа бердиңиз?

– 31-августта айтыла турган сөз эмес болчу. Мына бүгүн Атамбаев, Текебаев, Отунбаева жана башкалар сүйлөп жатат. Булардын сүйлөгөнү Атамбаев же Текебаевге эмес, бийликке чабылып жаткан балта болууда. Бийликтин тамырын чаап жатышат. Анткени, элдин бийликке болгон ишеними кетип жатат. Кийинки бийлик башына келе турган адамда дагы “Убагында Атамбаев Отунбаеваны айткан, мен деле Атамбаевди айта берем” деген мүмкүнчүлүк жаралып калат. Биз бийликтин жаңы маданиятын калыптандырышыбыз керек. Бизге ушул нерсе жетишпей жатат.

— Атамбаев менен жеке мамилеңиз кандай? Ал киши ооругандан кийин ден-соолугун сурап, кабар алалдыңызбы?

— Кабар алалган жокмун. Мен деле маалымат каражаттарына чыккан маалыматтарды окуп аттым. Ал киши президент болуп кеткенден кийин майрамдарда кез-кези менен жазышып турабыз. Жолугуп сүйлөшүү болгон жок.

— Алмазбек Шаршенович 60 жылдыкка сизди да чакырдыбы?

— 60 жылдыкка чакырган жок. Чакырылбаган жерге барсаң шыпырылбаган конок болосуң да. Барган жокмун. Бирок, куттуктоо жөнөтүп, “рахмат” деген жообун алдым.

— Азыркы тирешүүнүн төркүнү бир жылдан кийин болчу президенттик шайлоого даярдык экенин көрүп-билип турабыз. Президенттик шайлоого барсаңыз жеке өзүңүз барасызбы же кайсыл бир саясий күчтөр менен баруу максатыңыз барбы?

— Шайлоого даярдык болуп жатат. Даярдык болуш керек. Саясатта жүрүп көрүнүп да калдык. Өзүбүздүн багытыбызды, өмүрүбүздү саясатка арнадык. 2000-жылы Жогорку Кеңешке депутат болуп келип, бизнестен кетип, саясатка келгем. Ошондон бери саясатта активдүү жүрөм. Жашым элүү үчтө. Дагы 10–15 жыл саясатта жүргөнгө мүмкүнчүлүк бар. Эмдиги жылы шайлоо олуттуу болот. Саясатчылардын баары ага даярдык көрүп жатат деп ойлойм. Ошонун ичинде мен дагы даярдык көрүп жатам.

— Жакында эле Унгар-Тоодон өзбек тарап күч түзүмдөрүнүн кызматкерлерин чыгарып кетти. Сиз Өкмөт башчысы болуп турган кезиңизде Унгар-Тоону Өзбекстандын аймагы деп таанып, ал жердеги теле мунараны башка жерге которуу боюнча кол койгон токтомуңуз коомчулукта кызуу талкууну жараткан эле. Андай токтом жогор жактан барганын Кербен шаардык кеңешинин депутаттары да айтып чыккан. Унгар-Тоого өзбек аскерлеринин кирип келишине да сиз кол койгон токтомдун таасири болду дегендер чыкты. Сиз кандай ойлойсуз?

— 2015-жылы ноябрь айында Өкмөттө кеңешме өткөзгөм. Ал кеңешмени Кыргызтелеком жана башка мамлекеттик эки органдан коопсуздукту караш керек деген сунуш түшкөндөн кийин өткөзгөнбүз. Ошол учурда Өзбекстан колдонуп жүргөн бир топ мекемелерди Кыргызстандын менчигине алууга мен кол койгом. Анын ичинде Орто-Токой суусактагычы бар болгон. 2013-жылы анда мен министр элем, Унгар-Тоого өзбектердин десанты түшүп, ал жерди эки жума басып жатып, ал жердеги теле мунараны өчүрүп салган. Бүгүнкү күндө Унгар-Тоо эки жактык сүйлөшүүлөрдө дагы такталбаган жер деп турат. Бирок, 1955-жылкы Төрөбай Кулатов кол койгон документ бар. Ал кезде Советтер Союзу учуру болчу. Андан кийин Бакиев учурундагы 2006-жылкы документтер менен ал жерди Өзбекстандыкы деп таанып койгон. Бирок, ал документ бизден ратификациядан өткөн эмес. Ошондуктан биз ал документ мамлекеттик процедуралардан өтпөгөн, күчүнө кирбеген, аны тааныбайбыз деп турабыз. Эл аралык норма боюнча талаш жер такталбаган болуп саналат. Тактала элек жердин статусу да башка болот. Өкмөттө кеңешме өтүп жатканда, кошумча теле мунара салып коюшубуз керек, бизге акча бөлүп берсеңиз деп суранышкан. Мен “Кыргызтелекомго” жерин изилдеп чыккыла деп тапшырма бергем. Кийин кошумча салабыз дешти. Аксыга барып, эл менен жолукканда дагы бир сантиметр жер берилбейт, менин бүгүнкү эрким жетет, эртең эле мени кызматтан алып салбаса деп айткам.

— Мамлекеттин тышкы карызы ИДПнын 60 пайызынан ашпашы керек деген мыйзам бар болчу. Азыр тышкы карыз 70 пайыздан ашып кеткени айтылып жатат. Бул өлкөнүн экономикалык коопсуздугуна канчалык терс таасирин тийгизет?

— Азыр тышкы карыз ИДПнын 60 пайызынан өйдөрөөк болду. Эл аралык валюта фондунун стандарты менен эсептегенде 30 пайыздын тегереги, алардын методикасы башкачараак. Мамлекеттин алып жаткан карызынан эч качан коркпошубуз керек. Биздин экономикабыз жаңыдан өнүгүп келе жатат. Үч чоң завод салып койсок эле дүң продукцияны көлөмдүү өстүргөнгө мүмкүнчүлүк берет. Бирок, элибизге таза суу, жол, электр чубалгылары, ГЭСтер, подстанция сыяктуу инфраструктуралар керек. Эгерде Бишкек-Ош авто жолун насыя алып салбасак, азыр барып келгенибиз кандай болот эле? Жакында эле Нарынга барып келдим, 3 саатта барасың. Мурун 8 саатта барчусуң. Биз алып жаткан насыялар узак мөөнөттүк 30–40 жылдык. 5 жылдан 7 жылга, кээ бири 10 жылга чейин каникулу бар. Пайызы 0,75. Америкада инфляция 1,5–2 пайыз. 100 долларың болгон болсо 40 жылдын ичинде ал ноль болуп калат. Биздин 40 жылдын ичинде бере турган акчабыз дагы ошондой төмөндөп калат. Ага чейин экономикабыз өсөт. Мындай насыяларды эч ким алалбайт. Кээ бир депутаттар да муну туура эмес түшүнүшөт. Башка маселе, алган насыяны даректүү нерсеге жумшаганда. Бүгүнкү биздин методика менен тышкы карыз ИДПнын 80 пайызына жетсе, кандайдыр бир тобокелчиликтер пайда боло баштайт. Ал деле катастрофа эмес. Тышкы карызы ИДПнын 120 пайызына чыгып кеткен кээ бир мамлекеттер бар.

— Премьер-министрлик кызматтан кетишиңиздин түпкү максатын эмнеден көрөсүз?

— Түпкү себебин көптөр ар түрдүү жазып жатышат. 2–3 маселени шылтоо катары көтөргүсү келишти. Аягында жол боюнча ызы-чуу салабыз деди. Убагында Унгар-Тоону көтөрөбүз дешкен, бийик тоолуу райондордун коэфиценттери боюнча, үйлөрдү, авто унааларды камсыздандыруу жөнүндө парламент улам-улам көтөрүп, атайын кыйкырышып жатышты. Түпкү себеби кээ бир адамдардын түзгөн конструкциясына Сариев батпай жатты. Же болбосо Сариевдин басыгы катуу болуп кетти. Мен себебин ошондон көрөм. Бул боюнча убагы келгенде бир тобу айтат болуш керек. Текебаев бир четин айтып бербедиби.

— Президенттик аппараттын тийешеси бар деп ойлойсузбу?

— Жок эмес, бар.

— Сизди ашынган трайбалист дешкендер бар. Өзүңүз деле “Сариев оштуктарды жек көрөт, керек болсо Чүйдүн жерин оштуктар басып алды, аларды кууп чыгыш керек деп айткан” деген сөздөрдү уксаңыз керек. Оштуктар Чүйгө келгенин каалабайсызбы?

— Бул Сариевди эмне менен жамандасак дегендердин жармаштырган сөзү да. “Темир Сариев оштук сарттар кеткиле, сасыксыңар” деп айтты дешти. Айтып коёюн, менин лексиконумда андай сөздөр жок. Бул сөздү чыгарган 2–3 саясатчы болгон. Мен Сокулуктан депутат болуп шайланып келдим. Ошол жерде ар жактан келип, бирөөнүн менчик жерин басып алып жатышты. Депутат болуп туруп “тийбегиле, бул жер анын менчиги, мунун да оокаты” деп коргобосом, айтпасам, элдин бетин кантип карайт элем? Мени депутат кылып шайлаган эл “Темир, сага ишенип, депутат кылып шайладык эле. Жерибизди тартып алып жатса сен эмне үчүн унчуккан жоксуң?” деп бетиме түкүрмөк. “Оштуктар кеткиле” деген сөз оозумдан чыкмак турсун, ал оюмда дагы болгон эмес. Ошол учурда эле Бакиевге “Мындай кылганыңар туура эмес. Бирөөлөр атайын элди чыгарыш үчүн жер таратып берем деп айтса ошону күнөөлөш керек. Жердин өзүнүн чечүү жолу бар. Ошол жол менен кетели” деп айткам. 2009-жылы президенттик шайлоого катышып, эң биринчи жолугушуумду Баткенден Кулундуга барып баштадым. Балдар “Базардын жанына элди чогултабыз, башка жерди бербей жатышат. Атайын адамдарды да даярдап коюшуптур. Ошолор ушундай суроолорду берет” дешти. Башына калпак кийген, чепкен кийип белди жоолук менен байлап алган 2–3 аксакал турду. 60–70 адам чогулду. Саламдашып, сөздү баштаганда эле араңарда “Ии, Сариев келдиңби? Биз сага эми керек болдукпу? Убагында оштуктарды минтип айттың эле?” дей тургандар бар. Ошолорго суроо бердирбей өзүм жооп берейин деп даярдалган суроолордун жообу бул деп айтканымда “Ой бали” деп кол чаап жиберишти. Ошондо 2800 гектар жер 40 миң кишиге 6 сотыхдан участок катары таратылган. Кимиңер ошол жерден бекер алдыңар, балдарыңар, неберелериңер, туугандарыңар алдыбы? Алгандар колуңарды көтөргүлөчү десем эч ким кол көтөргөн жок. Бирөө да бекер жер алган эмес. Баары тең сатылды, жер бизнес болчу. Ар бирине 3–5 миң доллардан сатып, миллион деген долларды ошол жерден алышты. 2005-жылы эле депутат болуп турганда, мага Арапбай Төлөнов деген депутат келди. “Темир, сен ушинтип айткан турбайсыңбы? Ушундай сөз болуп жатат, жаздырып алгандар бар экен” деди. Ошол жазууну алып келсеңиз, ушул жерден арызымды жазып, депутаттык мандатымды тапшырып, экинчи саясатка аралашпайм деп ушул жерден чыгып кетем дегем.

Темирлан Токтоболотов

Булак: Жаңы Ордо 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Исмаил Исаков, генерал-лейтенант: “Кадыржан Батыров кыргыз бийлигинин баарын алдына салып танцага түшүрүп алды”

-Исмаил Исакович, өмүр бою эркинен ажыратылып сыртынан соттолгон Кадыржан Батыров “Азаттыктын” өзбек кызматына маек куруп, “2010-жылы 19-майда Алишер Сабиров менен полковник Исакжан Өмүракунов мага келип, Убактылуу Өкмөттүн адамдары менен жолугушуумду өтүндү. 20-май күнү Исмаил Исаков, Бакыт Алымбековдор менен “Достук” университетинде жолуккам. Исаков сыртка чыгып туруумду суранган” деп айтты. Жолугушуу кандай максатта болгон, анын айткан сөздөрү чындыкка жакынбы?

— Жомоктордо “Жарымы төгүн, жарамы чын” деп айтылат эмеспи. Бүгүнкү айтылып жаткан сөздөр да ошондой болуп жатат. Бул окуя эмнеден улам башталгандыгы тууралуу такыр сөз жок. 19-майда Жалал-Абадда кыргыздар менен өзбек улутундагылардын ортосундагы тиреши Батыровдун “Достук” университетинде болгон. Кагылышуу тууралуу маалымат бизге жеткенден кийин, мен комендант Бакыт Алымбековду кошуп алып, эл менен жолукканы, окуяны жакындан билип, коопсуздукту жөнгө салуу максатында ошол жерге бардык. Чындыгында, Батыровдун университетин билбейт экем. Кайсыл жерде?-деп сурасам, “Азыр көрсөтөбүз” деди. Үстүнөн учуп өткөнүбүздө окуу жайдын короосунда 600–700 бала чогулуп турушкан экен. Тегерегинде кыргыз тарап курчап, тирелишип турган. Мен Жалал-Абадга кетип жатканда “Майлуу-Суудан солдаттарды Жалал-Абадга тез жөнөткүлө, кагылышуу болуп жатыптыр” деген команда бергем. Үстүнөн тик учак менен айланып учуп, абалды көргөндөн кийин эки тарапты эки жакка ажыратуу боюнча тапшырма бердим. Армияны ортосуна киргизип, тирешип турган кыргыз-өзбек жаштарын эки жакка ажыратканбыз. Бул окуя кечке маал болду. Ошол эле күнү коменданттык саат киргиздик. “Эртең 20-май күнү “Телтору” ат майданында чоң жыйын болуп, он миңдей киши келебиз деп жатышыптыр” деген маалыматты мага беришкенден кийин, Сузактын акимине телефон чалдырып “айыл өкмөттөрдү, депутаттарды, аппараттагыларды чогултсун, мен барып сүйлөшөйүн” деп айттырдым. 20-май саат эртең мененки төрттө Сузак районунун акимчилигине бардык. Залга баарын чогултушкан экен, алар “Туугандар, мындай тирешүүнүн эч кимге кереги жок. Элге түшүндүргүлө. Жыйынга топтолбой эле койсун. Баарын мыйзам чегинде чечебиз” деп кайрылгам. Келгендер айтылган сөздөрдү туура кабыл алып, сүйлөшкөндөн кийин тарап кеткенбиз. Саат бешке жакын штабга келдик. Анда штаб облустук милиция башкармалыгынын имаратында болчу. Ошол жерден Алишер Сабиров менен өзүн полковникмин деп тааныштарган адам келди. Силер эмне кылып жүрөсүңөр?-деп сурасам, “Бизди Бишкектен жөнөтүштү, сизге жардам бергени” дешти. Андай болсо жакшы экен. Өзүңөрдүн туугандарыңарга барып айткыла, тирешүүнүн кереги жок, үгүт иштерин жүргүзгүлө дегенден кийин, Алишер Сабиров “Исмаил Исакович, кечээки окуялар боюнча далилдер бар, видеого тартылган. Ошону көрүп койбойсузбу?” деди. Алып келгиле көрөлү десем, “Бул жерде аппаратура жок экен, 5 эле мүнөттүк жол, ошол жерге барып көрөлү” деп калды. Менин эч кандай жаман оюм жок да, кайда барабыз деп деле сурабаптырмын. Макул, далилдер бар болсо баралы, көрөлү деп Алымбеков экөөбүз Алишер Сабиров айткан жерге бардык. Эшик караңгы болчу. Келсек короону ачышты, ичине кирдик. Көрсө ал жер Кадыржан Батыровдун менчик университетинин имараты экен.

— Батыров менен ошондо жолугуп жатасыңарбы?

— Тепкичтен чыгып бара жатканда эки киши туруптур. Анын бирөөсүн Кадыржан Батыров деп тааныштырды. Ошондо өмүрүмдө биринчи жолу Батыровду бет маңдай көрүшүм болчу. Залга кирдик, камералар турган студия экен. Эмнеңер бар, көрсөткүлө?-деп буйрук бердим. Көрсөк, кагылыштагы тартылган видео экен. Бакыт Алымбековго “Бул бир тараптуу” деп айттым. Видеону көрүп бүткөндөн кийин Батыров өзү “Мени күнөөлөп, имаратымды талкалады. Четке чыгып кетсем окшойт, эмне кылам?” -деп суроо салып калды. Мен ошол эле жерден сөзүн алып “Күнөөң жок болсо четке чыксаң чыгып кет. Тирешүүгө аралашпай жүргүлө!” дегем. Экөөбүздүн ортобузда ушундай кыска гана сүйлөшүү болгон. Чыгып кетип жатканда “Материалыңарды укук коргоо органдарына бергиле. Биз экинчи тарапты да угабыз” деп айтып кеткем. Ушунун баары жарым саатка жетпеген убакыт болду. Кайталап айтып коёюн, бул 2010-жыл, 20-май, эртең мененки саат бештерде болгон болчу. Азыр болсо биздин элди маңкурт дегендей кылып, маалыматты башкача берип жатат. Кадыржан Батыров 2010-жылы 10-июндагы тополоңду уюштурган делип сыртынан өмүр бою соттолгон. 20-майдагы окуянын 10-июнга кандай байланышы бар? Батыров интервьюсунда 20-майда чыгып кеттим деп айтыптыр. Эгер Кадыржан Батыров майда чыгып кеткен болсо, Текебаев айтып чыккандай 5-июнда кантип Атамбаев менен жолугушуп жүрөт? Чыгып кетсе, ал талаада болуш керек эле да. Эгер ал өлкөдөн чыгып кетсе, июнь окуясы боюнча биздин адилеттүү соттор аны кантип соттоду? Демек, ал чыккан эмес, ошол жерде жүргөн да. Мен ошол окуядан кийин экөөбүз жолуккан да жокпуз. Аны менен дос, тааныш дагы эмесмин.

— Убактылуу Өкмөттүн төрайымы Отунбаеванын атынан барып суранганыңызды айтыптыр?

— Мен Батыровдон сурангыдай ал мага ким эле? Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү болсом, бийлик биздин колдо турса, ошондон барып суранамбы! Андан сырткары биздин аскер адамдарына таандык мүнөздө, сураныч деген жок. Буйрук берип көнүп калганбыз. Отунбаеванын атынан дегени да карандай калп. Мен Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү катары Жалал-Абаддагы окуяны калыбына келтирүү үчүн келгенмин. Бакыт Алымбековду да кошуп жатат. Ал жерде Алымбеков оозун ачкан эмес. Булардын 20-майдагы окуяны 10-июнга байланыштырып, датасын тактабай берип жатканы атайлап мени, жана башкаларды элге жаман атты кылуунун аракети деп түшүнөм. 20-майда “Телторуда” чоң жыйын болду. Ага да барып катыштым. Ал жерде катуу талаптар коюлду. Биринчиси, Кадыржан Батыровду жазалагыла, экинчиси өзбектердин колдорундагы курал-жарактарды алгыла, үчүнчүсү, “Достук” университетин жапкыла, төртүнчүсү, түнү менен кармалган кыргыз балдарды бошоткула деген талаптар коюлду. Ызаланган катуу сөздөр айтылды. Маселе муну менен чечилбейт, өкүлдөрдү шайлагыла, ошолор менен сүйлөшүп, маселени чечебиз деп айткам. 16 адамдан турган өкүлдөрүн шайлашты. Ошолор менен штабда сүйлөшүп, кармалган кыргыз балдарын бошоттук. 20-май күнү кечке маал элден алган куралдарды жайып, журналисттерди чакырып көрсөткөнбүз. Саат кечки жыйырма бирде өзбек аксакалдары келди. “Исмаил Исакович, бизде да нааразычылыктар болуп жатат. Митингге чыгабыз деген сөздөр бар. Сиз менен жолугабыз деп жатышат. Бизге ушундай талапты коюп жөнөтүштү” деп айтышты. Эртеси саат ок экиде жолугушууга макул болдум. Барсам өзбек жарандарыбызды чогулушуптур. Ошол жыйын маалымат каражаттарынан берилген. Ал жыйында 16 адам сүйлөдү. Ким кандай сүйлөгөнүн жазып турдум. Көп плакаттарга “Батыровдон колуңду тарт” деп жазып алышыптыр. Мен чыктым да “Ким Батыровго атайлап асылып жатыптыр? Эгерде анын күнөөсү жок болсо, өзү келип далилдеп бербейби?” дедим. Ошол жерде Батыровдун агасы турган. Мага агасы турат деп айтышты. Бир күн мурун облустук прокуратуранын, УКМКнын облустагы жетекчиси, Бишкектен барган башкы прокуратуранын орун басары катышкан жыйын өткөзүп, “Элдер кандай талапты коюп жатканын көрдүңөрбү? Батыровго кылмыш ишин козгобойсуңарбы!” десем, “Ага кылмыш иши козголгон эмес” деди. Козголбосо ушул фактылар менен козгогула! “МезонТВга” барып сүйлөгөн сөзүн алгыла да жазага тарткыла!-деген тапшырма бергем.

— Анда Алишер Сабировду Жалал-Абадга кимдер жөнөткөн болуп жатат?

— Мен да ким жөнөттү?- деп сурадым. “Роза Исаковналар барып жардам бер деп жөнөтүштү”- деп, ошол фамилияны айтты.

— Батыров “улутчул фашисттер университетти өрттөйм деп чыгышты” деп айтууда. Кыргыздар Тейиттеги Бакиевдердин үйүн, ал жердеги кыргыздын туусун, боз үйүн Батыров башында турган өзбектер өрттөдү дегенден кийин ызаланып, Батыровдун университетин өрттөгөнү чыгышкан да?

– 14-майда Тейитте ошол окуя болгон. Мен 14-майда Оштон Жалал-Абадга түштөн кийин учуп келдим. Анда Бектур Асанов губернатор болуп обладминистрацияда эмес, ИИМ аскерлеринин имаратында олтурган. Обладминистрацияны элдер басып алып, алардан бошоткондон кийин мина бар, тазалайбыз дешкен. Облустагы жетекчилерди Бектур чогултуп коюптур. Жыйын өткөрүп жатканда облустук ГКНБнын жетекчиси “Исмаил Исакович, мага азыр эле маалымат келип түштү, өзбектер Тейит жакка кетип жатышыптыр” деп маалымат берди. Ошол учурда милициянын түштүк боюнча куратору, азыркы ИИМ министринин орун басары Сүйүн Өмүрзаков болчу. Ал да ошол жыйында олтурган. Сүйүндү тургуздум да “Тез аранын ичинде күчтүн баарын жумшагының да, аларды токтоткула. Керек болсо күч колдонгула!” деп команда берип жөнөткөнбүз. Аны Сүйүн өзү деле айтып берсе керек. Кийин “Исмаил Исакович, баары жайында” деп билдирди. Бакиевдердин үйлөрү өрттөлдү деп мага айткан эмес. Тейит айылындагы Бакиевге таандык үйлөрдөгү туу, боз үйдү өрттөө кыргыздардын кыжырын кайнатты. Башка улуттун өкүлдөрү барып өрттөп жатпайбы. Эгерде кыргыздар “улутчул фашисттер” болгон болсо, анын университети иштебейт болчу! Байлыгын көбөйтүп, мансапка тоюп көппөйт болчу! Мен күч түзүмдөрүнүн облустагы жетекчилерине кылмыш ишин козгобойсуңарбы деп тапшырма бергенден кийин, мага өзбектер өздөрү келип, Кадыржандын ким экенин айта башташты. Ошолордун айтуусу боюнча, ал колунда бар өзбектерге салык салчу экен. “Ошол акчага курал алып жатат” деген маалыматтар айтыла баштады. 8-июнда менин демилгем менен Убактылуу Өкмөттүн чакан тобу Отунбаеванын кабинетинде чогулган. Мен төрт маселени көтөргөм. Биринчи маселе, Кадыржан Батыров жөнүндө болгон. Элдер нааразы болуп айтып жатат, кээ бир партиялар аны менен бир экен. Биз команда бердик эле, эмне үчүн ал кармалбайт?-десем, Убактылуу Өкмөттүн арасынан Өмүрбек Чиркешович ушул сөздү өзүнө алып “Исмаил ака, сиз эмнени айтып жатасыз?” деп мага кыйкырган. Талаш чыгып кетип жыйынтык чыкпай калган. Азыр Кадыржан Батыров маек берип өзүн актоого, кыргыздарды дүйнөгө бөкөчө катары көрсөткөнгө аракет кылып жатат. Ошону алып келип, эгер сен ак болсоң өзүңдүн ак экениңди далилде дегендин ордуна, ошол айтып жатат деп ызы-чуу түшүп жатат. Кадыржан Батыров кыргыз бийлигинин баарын алдына салып танцага түшүрүп алды.

— Эгерде Убактылуу Өкмөт тарабынан ошол учурда колдоо болбосо, Кадыржан Батыров өзүн-өзү ошондой деңгээлге алып чыга алмакпы?

— Албетте, көтөрө албайт эле. Мен өзүм тууралуу айтсам, аны колдогонго эч кандай негиз да, муктаждык да болгон эмес. Ага көз каранды да эмес элем. Башкаларды мен айта албайм. Бирок, ошондой негиздер бар. Бирөөлөр аны менен мамиле кылып жүрүшкөн. Кечээ Бектур Асанов абакта жатып кат жазыптыр. Анда ал далилдеп берем деп айтып жатпайбы.

 Маектешкен Наралы Асанбаев

Булак: Жаңы Ордо

 

Темир Сариев, мурунку премьер-министр: “Атамбаев экөөбүз ачык сүйлөшүп олтурганда “Темир, мен кетем. Мамлекетти башкалардай болбой тапшырып кетишим керек” деп айтканы бар”

 

— Темир Аргембаевич, бүгүнкү саясат Баш мыйзамдын тегерегинде болуп жатпайбы. Сунушталып жаткан долбоорду карап чыксаңыз керек. Конституцияга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр турмушубузду оңдоп жибереби? Шашылыш өзгөртүүнүн канчалык зарылдыгы бар эле?

— Конституция боюнча өз оюмду айттым. Бүгүнкү күндөгү талаш-тартыш да ошонун тегерегинде болууда. Ачыгын айтыш керек, саясий күчтөрдүн тирешүүсү да болуп жатат. Бул боюнча көбүбүз тынчсызданып да жатабыз. Биз акыркы 10–15 жылдын ичинде төңкөрүш кылуунун лимитин бүтүрдүк. Андыктан, башка лимит болбош керек. Биз чыдап, 2020-жылга чейин Конституцияга тийбей турсак абдан мыкты болот эле. Элдин бийликке болгон ишеними пайда болмок. Бизде абдан жаман адат бар. Өзүбүздү Конституцияга карап өзгөртпөй, Конституцияны өзүбүзгө ылайыктап өзгөрткүбүз келип кетет. Төрт фракциянын лидерлери демилге көтөрүп, Конституцияны өзгөртөбүз деди. Бирок, көп учурларда Конституцияны өзгөртүү тууралуу сөздөр президент Атамбаевге карата түздөн-түз айтылып жатат. Юридикалык жагын караганда төрт фракциянын башчылары кол коюп, Конституцияны өзгөртөбүз деп чыгууда. Эгерде эртең кандайдыр бир териштирүү болуп калса, биринчилерден болуп ошол төртөө эмне үчүн ушуга барганы тууралуу өздөрүнүн жообун бериши керек. Жоопкерчиликти дагы ошол төртөө алышы керек. Куранды эч ким өзгөртө албайт. Калгандын баарын өзгөртсө болот. Бирок, өзүнүн ирети, жолу менен. Ошонун ичинде биздин Конституцияны дагы. Биринчилерден болуп Конституциялык мыйзамды кабыл алуу зарыл. Биринчиден, Конституциялык мыйзамды кабыл алуу үчүн жалпы депутаттардын үчтөн экисинин добушу керек. Экинчиден, Конституциялык мыйзамды кабыл алуунун жобосу бар. Ал боюнча сөзсүз түрдө үч окуу болушу шарт. Биринчи окуу менен экинчи окуунун ортосунда мөөнөтү болот. Өзүмдүн кайрылуумда дагы ушул эрежелерди сактоо керектигин жаздым. Эгер бул эрежелер сакталбай, кандайдыр бир үстөмдүк болуп же башка бир шылтоолорду издеп кетсе, убакыт өткөндөн кийин ал күн тартибине коюлуп каралат. Азыр Конституциянын ички мазмуну боюнча көп суроолор жаралып жатат. Менде салыштырма таблицасы турат. Бул жакта кандайдыр бир революциялык өзгөрүүлөр жок. Ушул өзгөрүп кетсе эртең эле турмушубуз оңолуп кетет деген жоболор да жок. Мен башта айткандай чыдап, азыркы Конституция менен иштесек, Конституциянын күчү мындан да күчтүү болмок. Август айында биринчилерден болуп Конституциялык кеңешме түзүү керек деп мен көтөрүп чыккам. Депутаттар, саясатчылар, коомдук ишмерлер ошого келип атышат. Жөн жерден талашып, элибизди бушайман салбай, сүйлөшүүгө олтурсак болот эле.

— Конституцияга өзгөртүү киргизүүдөгү негизги талаш президент Алмазбек Атамбаев кызматтан кеткенден кийин бийликке болгон таасирин сактап калууну көздөөдө дегенде болуп жатпайбы. Сиз болсо президент тууралуу эч нерсе айтпастан, фракция лидерлери жооп берет деп айтып жатасыз. Президенттик аппарат Баш мыйзамды өзгөртүүгө кызыкдар болуп жатканын неге ачык айталбай жатасыз? Же сиздин үстүңүздөн козголгон ишти жабуу үчүн сүйлөшүүгө барып, ачык айткандан тайсалдап, коркуп жатасызбы?

— Мага кылмыш иши козголгон жок. Жогорку Кеңештин, президенттин кайрылуусу менен тендер боюнча иликтөө иштери жүрүп жатат. Мен эки жолу барып суроолорго жооп бердим. Биринчисинде күбө катары бардым. Кээ бир гезит жазгандай, ал жерде алты саат олтурбадым. Тердеп-тепчиген жокмун. Түз, так жооп бердим. Мен бүгүн да жоопкерчиликти алганга даярмын. Жолду салганды баштадың деп күнөө коё турган болсо, ал күнөөнү көтөрөм. Башкасынын баары далилденген. Экинчи жолу тактоо иретинде бардым. Малабаев да өзүнүн түшүнүгү боюнча көрсөтмө берген экен. Айрым бир документтерге келишпеген сөздөрү болуп, мен өзүм толуктоолорумду айтып бердим. Бул иш аягына чыгып, коомчулукка айтылышын талап кылам. Конституция өзгөрүп кетсе эле Атамбаев президенттиктен кеткенден кийин бийлигин, таасирин сактап калат деп ойлобойм. Мына мен Өкмөт башчысы болуп иштедим. Иштейм десе Өкмөт башчысында жеткиликтүү ыйгарым укук бар. Прокуратура боюнча прокурорду иштен алуу үчүн депутаттардын жарымы деп турат. Муну менен прокурор башкача орунду ээлеп калат дегенден алысмын. Керек болгондо жарымысын эмес, үчтөн экисинин добушун алдырып атпайбы. Коопсуздук кеңеш деген бар. Бул орчундуу маселе. Мурун Коргоо кеңеши болчу, азыр Коопсуздук кеңеши болуп өзгөрүп жатат. Коргоо кеңеши коргонуу менен чектелип, баардык нерсеге кире албай калган. Коопсуздук боюнча экологиялык, ветеринардык, диний жана башка коопсуздуктар бар да. Ошол кеңештин башында мамлекет башчысы турат. Президенттин функциясы күчөп кетти дегенден алысмын. Азыркы Конституцияда тең салмактуулук, бирин-бири көзөмөл кылуу абдан жакшы каралган. Бүгүнкү күндөгү өзгөртүүлөр киргенде дагы иштеп жаткан Баш мыйзамдын негизги конструкциясы орой, орчундуу бузулганын көргөн жокмун. Ачык айткандан коркуп жатасызбы?- деп сурап жатасың. Мен эч качан корккон эмесмин. Бычактын мизи менен баскан күндөр да болгон. Түздөн-түз жеке өмүрүмө коркунуч келип, бар болосуң же жок болосуң деген убактардан өткөнбүз. 2010-жылы 6-апрелде оппозициянын баарын камап баштаган. Мен Москвадан ошону билип туруп учуп келгем. Аэропорттон мени кармап кетишкен. Мен эч убакта башымды жерге салган эмесмин.

— Сиз Конституцияга киргизилип жаткан өзгөртүүлөрдө президент өзүнүн таасирлерин сактап калчу чоң өзгөрүү жок экен деп айтып жатасыз. Андай болсо президент эмне үчүн жанталашып жатат? Өзгөртүүгө каршы болгондордун баарын борбордук аянтта коркутканга чейин барбадыбы.

— Бул жакта позициялык талаш болуп жатат деп ойлойм. Президент да кеткенге чейин өзүнүн таасирин күчтүү кармап турайын деп аракет кылып жатат. Ал киши менен Конституциянын тегерегинде сүйлөшкөн адам катары айтам, кээ бир нерселерди сөзсүз өзгөртүш керек деген ички чоң ишеними бар да. Бул дагы түрткү берип жатат. Бир-эки жолу биз ушунун тегерегинде сөз кылып, президентти парламент шайлашы керекпи же элби?- дегенге чейин сүйлөшкөнбүз. Мен бир нерсесин айтып коёюн, Атамбаев экөөбүз ачык сүйлөшүп олтурганда “Темир, мен кетем. Мамлекетти башкалардай болбой тапшырып кетишим керек” деп айтканы бар. Бул экөөбүздүн чай ичип олтургандагы ачык сөздөр.

— Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү катары азыркы Конституциянын кабыл алынышына чоң роль ойногонсуз. Аны сакташ сиздердин негизги милдетиңиздер эмеспи. Убактылуу Өкмөттүн тогуз мүчөсү принципке туруп, Конституцияны өзгөртүүгө каршы чыгышты. Сиздин активдүүлүгүңүз байкалбай жатат да?

— Убактылуу Өкмөт боюнча да өз кайрылуумда жазгам. Эгерде биз азыр ультиматумдуу жол менен тирешүүгө барабыз десек лимит бүттү. Кооз сөздү мен да сүйлөй алам. Убакыт берсе менин да тилимден чаң чыгат. Бирок чечим кабыл алып, жооптуу болуп баштаган иштин астында туруш баарында боло бербейт. Мен алар менен чогуу жүрүп өз башымдан өткөзгөм. Апрелде биз камалып олтурдук. Мен Москвадан келип камалгам. Кээ бири ушул жерде жашынып жүргөн. Аянтта ок атылып, балдар өлүп атканда аянтка келген эмес, жашынып олтурушкан. Аны биз тана албайбыз. Бул тарых. Убактылуу Өкмөттө дагы убагында ар түрдүү адамдар бир кызыкчылык менен чогулганбыз. Ал дагы оңойго турган эмес. Бир топ сүйлөшүүлөрдөн кийин үй-бүлөлүк режимге каршы туралы деп макул болгонбуз. Убактылуу Өкмөттүн мүчөсү катары Конституция боюнча өз жообумбу бергем. Ультиматумдук талаптан кетели, андан көрө чечүү жолун издейли дегем. Кеңешүүнүн ордуна өз талаптарын бербей жатып, тирешүүгө келишти. Мен ошондо эле тирешүү болорун билгем. Анткени, Атамбаевди да жакшы билем. “Шах кыргызской демократии” деген китепти окуп көрсөңөр, ошондо эле Атамбаевге да, Текебаевге да мүнөздөмө бергем. 10 жыл мурун эле ошол проблема бар болчу, азыр деле ошол проблема. Биз чогуу жүрдүк, бир бастык, көп нерсени чогуу сүйлөштүк. Кимдин канчалык дарамети бар экенин, канчалык бара ала турганын, кайсыл жерден кетип, кайсыл жерден унчукпай калаары тууралуу биз бири-бирибизди аябай жакшы билебиз.

— Президенттин кечээки санаалаштарына асылып, катуу сындаганына кандай баа бердиңиз?

– 31-августта айтыла турган сөз эмес болчу. Мына бүгүн Атамбаев, Текебаев, Отунбаева жана башкалар сүйлөп жатат. Булардын сүйлөгөнү Атамбаев же Текебаевге эмес, бийликке чабылып жаткан балта болууда. Бийликтин тамырын чаап жатышат. Анткени, элдин бийликке болгон ишеними кетип жатат. Кийинки бийлик башына келе турган адамда дагы “Убагында Атамбаев Отунбаеваны айткан, мен деле Атамбаевди айта берем” деген мүмкүнчүлүк жаралып калат. Биз бийликтин жаңы маданиятын калыптандырышыбыз керек. Бизге ушул нерсе жетишпей жатат.

— Атамбаев менен жеке мамилеңиз кандай? Ал киши ооругандан кийин ден-соолугун сурап, кабар алалдыңызбы?

— Кабар алалган жокмун. Мен деле маалымат каражаттарына чыккан маалыматтарды окуп аттым. Ал киши президент болуп кеткенден кийин майрамдарда кез-кези менен жазышып турабыз. Жолугуп сүйлөшүү болгон жок.

— Алмазбек Шаршенович 60 жылдыкка сизди да чакырдыбы?

— 60 жылдыкка чакырган жок. Чакырылбаган жерге барсаң шыпырылбаган конок болосуң да. Барган жокмун. Бирок, куттуктоо жөнөтүп, “рахмат” деген жообун алдым.

— Азыркы тирешүүнүн төркүнү бир жылдан кийин болчу президенттик шайлоого даярдык экенин көрүп-билип турабыз. Президенттик шайлоого барсаңыз жеке өзүңүз барасызбы же кайсыл бир саясий күчтөр менен баруу максатыңыз барбы?

— Шайлоого даярдык болуп жатат. Даярдык болуш керек. Саясатта жүрүп көрүнүп да калдык. Өзүбүздүн багытыбызды, өмүрүбүздү саясатка арнадык. 2000-жылы Жогорку Кеңешке депутат болуп келип, бизнестен кетип, саясатка келгем. Ошондон бери саясатта активдүү жүрөм. Жашым элүү үчтө. Дагы 10–15 жыл саясатта жүргөнгө мүмкүнчүлүк бар. Эмдиги жылы шайлоо олуттуу болот. Саясатчылардын баары ага даярдык көрүп жатат деп ойлойм. Ошонун ичинде мен дагы даярдык көрүп жатам.

— Жакында эле Унгар-Тоодон өзбек тарап күч түзүмдөрүнүн кызматкерлерин чыгарып кетти. Сиз Өкмөт башчысы болуп турган кезиңизде Унгар-Тоону Өзбекстандын аймагы деп таанып, ал жердеги теле мунараны башка жерге которуу боюнча кол койгон токтомуңуз коомчулукта кызуу талкууну жараткан эле. Андай токтом жогор жактан барганын Кербен шаардык кеңешинин депутаттары да айтып чыккан. Унгар-Тоого өзбек аскерлеринин кирип келишине да сиз кол койгон токтомдун таасири болду дегендер чыкты. Сиз кандай ойлойсуз?

— 2015-жылы ноябрь айында Өкмөттө кеңешме өткөзгөм. Ал кеңешмени Кыргызтелеком жана башка мамлекеттик эки органдан коопсуздукту караш керек деген сунуш түшкөндөн кийин өткөзгөнбүз. Ошол учурда Өзбекстан колдонуп жүргөн бир топ мекемелерди Кыргызстандын менчигине алууга мен кол койгом. Анын ичинде Орто-Токой суусактагычы бар болгон. 2013-жылы анда мен министр элем, Унгар-Тоого өзбектердин десанты түшүп, ал жерди эки жума басып жатып, ал жердеги теле мунараны өчүрүп салган. Бүгүнкү күндө Унгар-Тоо эки жактык сүйлөшүүлөрдө дагы такталбаган жер деп турат. Бирок, 1955-жылкы Төрөбай Кулатов кол койгон документ бар. Ал кезде Советтер Союзу учуру болчу. Андан кийин Бакиев учурундагы 2006-жылкы документтер менен ал жерди Өзбекстандыкы деп таанып койгон. Бирок, ал документ бизден ратификациядан өткөн эмес. Ошондуктан биз ал документ мамлекеттик процедуралардан өтпөгөн, күчүнө кирбеген, аны тааныбайбыз деп турабыз. Эл аралык норма боюнча талаш жер такталбаган болуп саналат. Тактала элек жердин статусу да башка болот. Өкмөттө кеңешме өтүп жатканда, кошумча теле мунара салып коюшубуз керек, бизге акча бөлүп берсеңиз деп суранышкан. Мен “Кыргызтелекомго” жерин изилдеп чыккыла деп тапшырма бергем. Кийин кошумча салабыз дешти. Аксыга барып, эл менен жолукканда дагы бир сантиметр жер берилбейт, менин бүгүнкү эрким жетет, эртең эле мени кызматтан алып салбаса деп айткам.

— Мамлекеттин тышкы карызы ИДПнын 60 пайызынан ашпашы керек деген мыйзам бар болчу. Азыр тышкы карыз 70 пайыздан ашып кеткени айтылып жатат. Бул өлкөнүн экономикалык коопсуздугуна канчалык терс таасирин тийгизет?

— Азыр тышкы карыз ИДПнын 60 пайызынан өйдөрөөк болду. Эл аралык валюта фондунун стандарты менен эсептегенде 30 пайыздын тегереги, алардын методикасы башкачараак. Мамлекеттин алып жаткан карызынан эч качан коркпошубуз керек. Биздин экономикабыз жаңыдан өнүгүп келе жатат. Үч чоң завод салып койсок эле дүң продукцияны көлөмдүү өстүргөнгө мүмкүнчүлүк берет. Бирок, элибизге таза суу, жол, электр чубалгылары, ГЭСтер, подстанция сыяктуу инфраструктуралар керек. Эгерде Бишкек-Ош авто жолун насыя алып салбасак, азыр барып келгенибиз кандай болот эле? Жакында эле Нарынга барып келдим, 3 саатта барасың. Мурун 8 саатта барчусуң. Биз алып жаткан насыялар узак мөөнөттүк 30–40 жылдык. 5 жылдан 7 жылга, кээ бири 10 жылга чейин каникулу бар. Пайызы 0,75. Америкада инфляция 1,5–2 пайыз. 100 долларың болгон болсо 40 жылдын ичинде ал ноль болуп калат. Биздин 40 жылдын ичинде бере турган акчабыз дагы ошондой төмөндөп калат. Ага чейин экономикабыз өсөт. Мындай насыяларды эч ким алалбайт. Кээ бир депутаттар да муну туура эмес түшүнүшөт. Башка маселе, алган насыяны даректүү нерсеге жумшаганда. Бүгүнкү биздин методика менен тышкы карыз ИДПнын 80 пайызына жетсе, кандайдыр бир тобокелчиликтер пайда боло баштайт. Ал деле катастрофа эмес. Тышкы карызы ИДПнын 120 пайызына чыгып кеткен кээ бир мамлекеттер бар.

— Премьер-министрлик кызматтан кетишиңиздин түпкү максатын эмнеден көрөсүз?

— Түпкү себебин көптөр ар түрдүү жазып жатышат. 2–3 маселени шылтоо катары көтөргүсү келишти. Аягында жол боюнча ызы-чуу салабыз деди. Убагында Унгар-Тоону көтөрөбүз дешкен, бийик тоолуу райондордун коэфиценттери боюнча, үйлөрдү, авто унааларды камсыздандыруу жөнүндө парламент улам-улам көтөрүп, атайын кыйкырышып жатышты. Түпкү себеби кээ бир адамдардын түзгөн конструкциясына Сариев батпай жатты. Же болбосо Сариевдин басыгы катуу болуп кетти. Мен себебин ошондон көрөм. Бул боюнча убагы келгенде бир тобу айтат болуш керек. Текебаев бир четин айтып бербедиби.

— Президенттик аппараттын тийешеси бар деп ойлойсузбу?

— Жок эмес, бар.

— Сизди ашынган трайбалист дешкендер бар. Өзүңүз деле “Сариев оштуктарды жек көрөт, керек болсо Чүйдүн жерин оштуктар басып алды, аларды кууп чыгыш керек деп айткан” деген сөздөрдү уксаңыз керек. Оштуктар Чүйгө келгенин каалабайсызбы?

— Бул Сариевди эмне менен жамандасак дегендердин жармаштырган сөзү да. “Темир Сариев оштук сарттар кеткиле, сасыксыңар” деп айтты дешти. Айтып коёюн, менин лексиконумда андай сөздөр жок. Бул сөздү чыгарган 2–3 саясатчы болгон. Мен Сокулуктан депутат болуп шайланып келдим. Ошол жерде ар жактан келип, бирөөнүн менчик жерин басып алып жатышты. Депутат болуп туруп “тийбегиле, бул жер анын менчиги, мунун да оокаты” деп коргобосом, айтпасам, элдин бетин кантип карайт элем? Мени депутат кылып шайлаган эл “Темир, сага ишенип, депутат кылып шайладык эле. Жерибизди тартып алып жатса сен эмне үчүн унчуккан жоксуң?” деп бетиме түкүрмөк. “Оштуктар кеткиле” деген сөз оозумдан чыкмак турсун, ал оюмда дагы болгон эмес. Ошол учурда эле Бакиевге “Мындай кылганыңар туура эмес. Бирөөлөр атайын элди чыгарыш үчүн жер таратып берем деп айтса ошону күнөөлөш керек. Жердин өзүнүн чечүү жолу бар. Ошол жол менен кетели” деп айткам. 2009-жылы президенттик шайлоого катышып, эң биринчи жолугушуумду Баткенден Кулундуга барып баштадым. Балдар “Базардын жанына элди чогултабыз, башка жерди бербей жатышат. Атайын адамдарды да даярдап коюшуптур. Ошолор ушундай суроолорду берет” дешти. Башына калпак кийген, чепкен кийип белди жоолук менен байлап алган 2–3 аксакал турду. 60–70 адам чогулду. Саламдашып, сөздү баштаганда эле араңарда “Ии, Сариев келдиңби? Биз сага эми керек болдукпу? Убагында оштуктарды минтип айттың эле?” дей тургандар бар. Ошолорго суроо бердирбей өзүм жооп берейин деп даярдалган суроолордун жообу бул деп айтканымда “Ой бали” деп кол чаап жиберишти. Ошондо 2800 гектар жер 40 миң кишиге 6 сотыхдан участок катары таратылган. Кимиңер ошол жерден бекер алдыңар, балдарыңар, неберелериңер, туугандарыңар алдыбы? Алгандар колуңарды көтөргүлөчү десем эч ким кол көтөргөн жок. Бирөө да бекер жер алган эмес. Баары тең сатылды, жер бизнес болчу. Ар бирине 3–5 миң доллардан сатып, миллион деген долларды ошол жерден алышты. 2005-жылы эле депутат болуп турганда, мага Арапбай Төлөнов деген депутат келди. “Темир, сен ушинтип айткан турбайсыңбы? Ушундай сөз болуп жатат, жаздырып алгандар бар экен” деди. Ошол жазууну алып келсеңиз, ушул жерден арызымды жазып, депутаттык мандатымды тапшырып, экинчи саясатка аралашпайм деп ушул жерден чыгып кетем дегем.

Темирлан Токтоболотов

Булак: Жаңы Ордо 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аида Салянова, Жогорку Кеңештин депутаты: “Апамды уят кылбасам экен, аны кантип кубантсам деп тураар элем”

 

Жердештерим  мүнөзүмдү калыптандырып коюшту

  • Мен Нарын шаарында туулгам. Жердештеримдин акты ак, караны кара деп бетке айткан, тайманбаган жакшы мүнөзү бар. Мен үчүн ал чоң тарбия болду. Азыркы мүнөзүмдүн калыптанышына ошол элдин кулк-мүнөзү түздөн-түз таасир берди дейт элем. Атам курулуш, колхоз чөйрөсүндө өмүр бою кызмат кылды. Бүгүнкү күнү ардактуу кызматкер. Апам болсо мугалим болгону менен, бирок соц.фонд тармагында иштеди. Тилекке каршы турмушта ар кандай болот экен, мен кенедей кезимде эле атам башка турмуш куруп кеткен. Ага карабастан мен үчүн атам мыкты киши, менин эң жакын адамдарымдын бири болуп калды. Апам болсо башка балдардан кем болбосун деп, бүт өмүрүн мен үчүн арнады. Мен дагы апамды уят кылбайын деп, анын жаштайынан түйшүкчүл болгонун бала болсом дагы сезип аны аяп, кандай кылып апамды кубантсам деп тураар элем. Убактымдын көбүн окууга жумшадым. Жатып-туруп китеп көп окуган окуучулардан элем. Мектептен кийинки убактымды бош коротпоюн деп,  сот аткаруучуларга барып жардам берчүмүн. 10-класста окуп жатып сырттан юрфактын курсун бүттүм. Мамлекеттик университеттин алдындагы “Юный историк” деген мектепти дагы ошол эле жылы ийгиликтүү бүттүм. Негизи намыс деген сезим мага чоң күч берип жүрдү деп ойлойм. Окуучу кезимден эле эмгектен коркпойм. Калпычы, ичи тар адамдар менен келише албайм. Беш бир тууганым бар.

 

Жатып, туруп китеп окуу менин эң жакшы адатым

  • Бала кезден китепке жакын болгондуктан, колума кандай китеп тийбесин барактабай кое албайм. Негизи өзүбүздүн эле кыргыз адабиятына көп кызыгам. Залкар жазуучу, акын агаларыбыз Ч.Айтматов, Т.Касымбеков, К. Жусупов, А.Осмонов ж.б. залкарлардын чыгармалары бул – бир чоң аалам, турмуш мектеби. Адам болуп калыптануунун жолунда мыкты чыгармалар, ойчулдардын акылман сөздөрү болот. Китеп адамды жаман жакка эч качан үндөбөйт, тескерисинче ата-эне баласын келечекте мыкты инсан кылып көргүсү келсе аны китепке жакын өстүрүшү керек.  Акыркы окуган китебим Роза Исаковна Отунбаеванын фондусунун котормосундагы Япониядагы “Soni” корпорациясынын негиздөөчүлөрүнүн бири Масару Ибуканын “Үч жаштан кийин кеч” деген тарбиялык маанидеги китеби болду. Ал эми ыр жаатына анча жакын эмесмин, ырдасам тар чөйрөдө ырдап коюшум мүмкүн. Негизи балдарым үчүн эле ырдайм.

Акын болсом менин темам – “эне мээрими” болоор эле

  • Мени сыртымдан көргөн адам, үйүндө деле ушундай катуу болуш керек деп ойлошу мүмкүн. Көбү үйүңүздөн да каардуу айымсызбы деп сурашат. Бирок андай эмес. Жумуш, жумуш менен болгону жакшы. Ал эми үй деген башка. Өзгөчө аял киши үчүн үйдөн өткөн бакыт, балдардан өткөн кубаныч болбойт. Мен үйгө киргенде эле балдарымды көрүү менен жүзүмдө жылмаюу кантип пайда болгонун билбей калам десем болот. Башка энелердей эле балдарым ооруп калса оорусу мага өтүп кетсе деп тилейм. Капа болсо капасын өзүңө алгың келет. Кыскасы акын болуп жаралып калганымда эненин мээримин жакшы айтып бермек болушум керек.

Келин мактаган кайнене болсом дейм

  • Ат-Башыга келин болуп барганда, өзүм Нарындын кызы болгон үчүн салт жагынан анча айырмачылыктар байкала берген жок. Жөн гана көп бүлөлүү үй-бүлөгө барганга анча-мынча кыйынчылыктар болду. Бирок бул жагынан сыр билгизбегенге аракет кылдым. Өзгөчө чай куйганда, келиндер өзүбүз чай ичкенге үлгүрчү эмеспиз. Ыраматылык кайненем мыкты киши болчу. Бардык нерсени көзү менен байкап, келиндеринин ортосундагы ынтымакты сактаган, бирин өйдө, бирин ылдый көрбөгөн калыс киши эле. Азыр өзүм келиндүү болуп, келин мактаган кайнене болгонго аракет кылып жатам. Мен өз кайненемди кандай жакшы көрсөм, ошондой сыйды келинимден да көргүм келет. Ал кишидей болуу кыйын, бирок аракет кылып жатам.

Убакыт  адамга сабыр берет, акыл берет…

  • Жумушта жүрүп убакыттын эмне болуп өтүп жатканына кээде отуруп таң калып, кырктан өткөндөн кийин эле ошондой сезилеби деп калсам, балдарым деле “Жок, апа биз үчүн деле убакыт бат өтүп жатат, бизге деле ошондой сезилет” – деп калышат. Азыр керек болсо убакыттын да берекеси кетип жатат окшойт. Ошол себептен ар бир мүнөттү текке кетирбей, ден соолук, эл үчүн пайдалуу нерсеге жумшап калыш керек. Мен үчүн убакыт бул жашыбызга эле жаш кошкон эмес, акылыбызга акыл, сабырыбызга сабыр кошкон чоң мүмкүнчүлүк.

Адал эмгек  кирешенин  берекесин арттырат.

  • Жаш адистер үчүн мамлекеттик кызматта жакшы айлык жок. Эгер бирөөсү кызматта, бирөөсү бизнесте болсо анда бул үй-бүлөнүн кирешеси жакшы болуп, тиричилигин тың кылганга мүмкүн. Экөө тең мамлекеттик кызматта болсо буттан турууга мүмкүн эмес. Там салып, балдарга кошумча билим берүүгө, кийин жогорку окуу жайында окутууга, өзүңдүн жашоо шартыңды ырастаганга бул жетпейт. Ошол себептен баш кошкон учурдан баштап элден кем болбой жашаш үчүн тырышып, бирөөгө жүгүңдү артуудан уялып, керек болсо муктаж адамдарга жардам бергенге мүмкүнчүлүк алгыдай жашаганга үйрөнүш керек. Ал үчүн талыкпаган, чарчабаган өжөр мүнөздү калыптандырыш керек жана эмгекчил боло билиш керек. Эң башкысы адал эмгек кылыш керек. Ушул гана кирешеңдин берекесин арттырат.

Маектешкен Гүлмира ШАРШЕЕВА

Булак: Фабула 

Аида Салянова, Жогорку Кеңештин депутаты: “Апамды уят кылбасам экен, аны кантип кубантсам деп тураар элем”

 

Жердештерим  мүнөзүмдү калыптандырып коюшту

  • Мен Нарын шаарында туулгам. Жердештеримдин акты ак, караны кара деп бетке айткан, тайманбаган жакшы мүнөзү бар. Мен үчүн ал чоң тарбия болду. Азыркы мүнөзүмдүн калыптанышына ошол элдин кулк-мүнөзү түздөн-түз таасир берди дейт элем. Атам курулуш, колхоз чөйрөсүндө өмүр бою кызмат кылды. Бүгүнкү күнү ардактуу кызматкер. Апам болсо мугалим болгону менен, бирок соц.фонд тармагында иштеди. Тилекке каршы турмушта ар кандай болот экен, мен кенедей кезимде эле атам башка турмуш куруп кеткен. Ага карабастан мен үчүн атам мыкты киши, менин эң жакын адамдарымдын бири болуп калды. Апам болсо башка балдардан кем болбосун деп, бүт өмүрүн мен үчүн арнады. Мен дагы апамды уят кылбайын деп, анын жаштайынан түйшүкчүл болгонун бала болсом дагы сезип аны аяп, кандай кылып апамды кубантсам деп тураар элем. Убактымдын көбүн окууга жумшадым. Жатып-туруп китеп көп окуган окуучулардан элем. Мектептен кийинки убактымды бош коротпоюн деп,  сот аткаруучуларга барып жардам берчүмүн. 10-класста окуп жатып сырттан юрфактын курсун бүттүм. Мамлекеттик университеттин алдындагы “Юный историк” деген мектепти дагы ошол эле жылы ийгиликтүү бүттүм. Негизи намыс деген сезим мага чоң күч берип жүрдү деп ойлойм. Окуучу кезимден эле эмгектен коркпойм. Калпычы, ичи тар адамдар менен келише албайм. Беш бир тууганым бар.

 

Жатып, туруп китеп окуу менин эң жакшы адатым

  • Бала кезден китепке жакын болгондуктан, колума кандай китеп тийбесин барактабай кое албайм. Негизи өзүбүздүн эле кыргыз адабиятына көп кызыгам. Залкар жазуучу, акын агаларыбыз Ч.Айтматов, Т.Касымбеков, К. Жусупов, А.Осмонов ж.б. залкарлардын чыгармалары бул – бир чоң аалам, турмуш мектеби. Адам болуп калыптануунун жолунда мыкты чыгармалар, ойчулдардын акылман сөздөрү болот. Китеп адамды жаман жакка эч качан үндөбөйт, тескерисинче ата-эне баласын келечекте мыкты инсан кылып көргүсү келсе аны китепке жакын өстүрүшү керек.  Акыркы окуган китебим Роза Исаковна Отунбаеванын фондусунун котормосундагы Япониядагы “Soni” корпорациясынын негиздөөчүлөрүнүн бири Масару Ибуканын “Үч жаштан кийин кеч” деген тарбиялык маанидеги китеби болду. Ал эми ыр жаатына анча жакын эмесмин, ырдасам тар чөйрөдө ырдап коюшум мүмкүн. Негизи балдарым үчүн эле ырдайм.

Акын болсом менин темам – “эне мээрими” болоор эле

  • Мени сыртымдан көргөн адам, үйүндө деле ушундай катуу болуш керек деп ойлошу мүмкүн. Көбү үйүңүздөн да каардуу айымсызбы деп сурашат. Бирок андай эмес. Жумуш, жумуш менен болгону жакшы. Ал эми үй деген башка. Өзгөчө аял киши үчүн үйдөн өткөн бакыт, балдардан өткөн кубаныч болбойт. Мен үйгө киргенде эле балдарымды көрүү менен жүзүмдө жылмаюу кантип пайда болгонун билбей калам десем болот. Башка энелердей эле балдарым ооруп калса оорусу мага өтүп кетсе деп тилейм. Капа болсо капасын өзүңө алгың келет. Кыскасы акын болуп жаралып калганымда эненин мээримин жакшы айтып бермек болушум керек.

Келин мактаган кайнене болсом дейм

  • Ат-Башыга келин болуп барганда, өзүм Нарындын кызы болгон үчүн салт жагынан анча айырмачылыктар байкала берген жок. Жөн гана көп бүлөлүү үй-бүлөгө барганга анча-мынча кыйынчылыктар болду. Бирок бул жагынан сыр билгизбегенге аракет кылдым. Өзгөчө чай куйганда, келиндер өзүбүз чай ичкенге үлгүрчү эмеспиз. Ыраматылык кайненем мыкты киши болчу. Бардык нерсени көзү менен байкап, келиндеринин ортосундагы ынтымакты сактаган, бирин өйдө, бирин ылдый көрбөгөн калыс киши эле. Азыр өзүм келиндүү болуп, келин мактаган кайнене болгонго аракет кылып жатам. Мен өз кайненемди кандай жакшы көрсөм, ошондой сыйды келинимден да көргүм келет. Ал кишидей болуу кыйын, бирок аракет кылып жатам.

Убакыт  адамга сабыр берет, акыл берет…

  • Жумушта жүрүп убакыттын эмне болуп өтүп жатканына кээде отуруп таң калып, кырктан өткөндөн кийин эле ошондой сезилеби деп калсам, балдарым деле “Жок, апа биз үчүн деле убакыт бат өтүп жатат, бизге деле ошондой сезилет” – деп калышат. Азыр керек болсо убакыттын да берекеси кетип жатат окшойт. Ошол себептен ар бир мүнөттү текке кетирбей, ден соолук, эл үчүн пайдалуу нерсеге жумшап калыш керек. Мен үчүн убакыт бул жашыбызга эле жаш кошкон эмес, акылыбызга акыл, сабырыбызга сабыр кошкон чоң мүмкүнчүлүк.

Адал эмгек  кирешенин  берекесин арттырат.

  • Жаш адистер үчүн мамлекеттик кызматта жакшы айлык жок. Эгер бирөөсү кызматта, бирөөсү бизнесте болсо анда бул үй-бүлөнүн кирешеси жакшы болуп, тиричилигин тың кылганга мүмкүн. Экөө тең мамлекеттик кызматта болсо буттан турууга мүмкүн эмес. Там салып, балдарга кошумча билим берүүгө, кийин жогорку окуу жайында окутууга, өзүңдүн жашоо шартыңды ырастаганга бул жетпейт. Ошол себептен баш кошкон учурдан баштап элден кем болбой жашаш үчүн тырышып, бирөөгө жүгүңдү артуудан уялып, керек болсо муктаж адамдарга жардам бергенге мүмкүнчүлүк алгыдай жашаганга үйрөнүш керек. Ал үчүн талыкпаган, чарчабаган өжөр мүнөздү калыптандырыш керек жана эмгекчил боло билиш керек. Эң башкысы адал эмгек кылыш керек. Ушул гана кирешеңдин берекесин арттырат.

Маектешкен Гүлмира ШАРШЕЕВА

Булак: Фабула 

Меню