ИНТЕРВЬЮ

— Равшан Бабырбекович, сиздердин Баш мыйзамды өзгөртүүгө көрсөткөн каршылыгыңыздар бийликке канчалык таасирин тийгизет деп ойлойсуз?

— Ишенимдүү түрдө мындай же тигиндей болот деп айтыш аябагандай кыйын. Бирок мен бүгүнкү күндө бир нерсени сездим. Кыргызга таанымал, баш көтөргөн адамдардын, саясатчылардын, интеллигенциянын, жалпы атуулдардын көпчүлүгү Конституциянын өзгөрүлүшүнө, референдумдун өтүшүнө каршы болууда. Биз 25 жылдык тарыхыбыздын ичинде президенттер эч убакта Конституцияны улуттун кызыкчылыгы үчүн өзгөртпөгөнүн билип калдык. Баардыгы жеке өзүнүн, тар чөйрөсүнүн кызыкчылыгына карата өзгөрткөн. Атамбаев жана тегерегиндегилер референдум өткөрөбүз, Конституцияны өзгөртөбүз дегендин негизги себептеринин бири да ушул болуп эсептелет. Акыркы убактарда Конституциялык реформа бир эле президент Алмазбек Атамбаевдин идеясы эмес экени да байкалууда. Бүгүн Жогорку Кеңеште Исхак Масалиев “кайсы бир мамлекет бизди түртүп, суранып жатса дагы биз Конституциялык реформа жасоого, референдум өткөрүүгө шашпашыбыз керек”деп айтып кетти. Муну менен баш мыйзамды өзгөртүү бир гана президенттин эмес, президенттин артында турган саясый күчтөрдүн жана кайсы бир биздин коңшу мамлекетибиздин идеясы экендигин Исхак Масалиев коомго кыйыр түрдө жеткирип койду.

— Кайсыл гана бийлик болбосун мындай учурда оппозиция менен эсептешпей, үнүн укпайт эмеспи. Референдум өткөрөм деген бийлик кандай гана жол болбосун максатына жетет да. Андан кийин сиздердин кадамыңыздар кандай болот?

— Биз албетте, курал көтөрүп көчөгө чыга албайбыз. Бүгүнкү күндө чынында оппозициялык маанайдагы саясатчылардын абалы бир топ чектелүү. Жалпы эле Кыргызстанда оппозиция кандайдыр бир деңгээлге чейин алсыз, мүмкүнчүлүктөрү чектелип келген. Саясатка 2005–2010-жылдагы активдүү катышкан адамдардын бири катары айта алам. 2005жылы деле 23-мартка чейин оппозициянын колунан эч нерсе келбей тургандыгын баардыгы көрүп турушкан. Оппозиция жөн эле айта берет, кыйкыра берет, булардын айткандарынын күчү деле жок деген коомдо сезим бар болчу. Чынында эле оппозиция ошондой болот. Бизде бийликтин камчысын чапкан мамлекеттик деңгээлдеги ресурс жок. Баардык ресурс, каражат, кадр маселеси, бийлик, сатып алуу, коркутуу, бандиттер баардыгы бийликтин колунда болот. 2010-жылы деле ошондой болгон. Оппозициялык маанайдагы саясатчыларды камаганга чейин барып, Кыргызстанда оппозициянын колунан эмне келет эле деген ой баарында болгон. Бирок кайсы бир мүнөттө элдин аң сезиминде саясатта аябагандай радикалдуу өзгөрүү болот да ошол убакытта бийлик толугу менен өзүнүн күчүн жоготуп коюшу мүмкүн. Бийлик колунан келсе ошого жеткирбегенге аракет кылышы керек. Биз референдум өткөртпөгөнгө, Конституцияга өзгөртүү киргизбегенге колубуздан келишинче аракет кылып жатабыз. Анын маанилүү себептери бар. Конституциянын стабилдүүлүгү бул улуттун стабилдүүлүгү болуп эсептелинет. Анткени 2020-жылга чейин өзгөртпөйбүз деп Атамбаев башында турган ошол убактагы бийлик улуттук консенсус жаратышкан. Мына ушул баш мыйзамды баардыгыбыз жоопкерчилик алабыз, өзгөртпөйбүз деп таңуулап, жигиттик, адамдык сөз беришкен. 2020-жылга 4 жыл калганда Алмазбек Атамбаев өзү сунуш кылган улуттук консенсусту кайра бузду. 2016-жылы Атамбаев улуттук консенсусту бузуп, Кыргызстанга кайрадан дестабилдүүлүк жаратты. Мына эми ушул дестабилдүүлүктү жараткандан кийин мунун аягы каякка барат азырынча айтуу абдан кыйын. Бирок дестабилдүүлүктү жараткан адам бүгүн тилекке каршы Кыргызстандын бийлигинин башында турат.

— Азыр карап көрсөк сиз бир топ адамдар менен биригип иш алып барып жатыптырсыз. Алардын баары сиз менен аягына чейин турат деп ишенесизби?

— Жок, саясатта эч качан бири-бирибизге ишенбешибиз керек. Саясатта ар бир саясатчынын өзүнүн кызыкчылыгы болот. Саясатка ар бир адам өзүнүн жеке көз карашы менен келет. Менин да саясатта көз карашым бар. Ошол көз карашымды колумдан келишинче системалуу түрдө коргогонго, айтканга аракет кылып келе жатам. Президент Алмазбек Атамбаевдин мамлекетти башкара албасын, ал бийликке келгенден бери айтып келе жаткан саясатчылардын бири менмин. Президент мамлекетти трагедияга, туңгуюкка алып келээрин мен 5 жылдан бери айтып келе жатам. Мына абалыбыз мен айткандай эле болуп турат. Эгерде биз акыркы убактагы Эл аралык уюмдардын, өкмөттүн статистикалык көрсөтмөсүн ала турган болсок экономикадагы социалдык турмушубуз, бюджетибиз күндөн күнгө жарга такалып жатат. Ажобуз Кыргызстанды бир гана Борбордук Азиянын ичиндеги мамлекеттердин арасында эмес, дүйнөлүк мамлекеттер арасында изоляцияга алып келди. БУУ бүгүн Кыргызстанды тааныгысы келбейт. Европанын баардык уюмдары Кыргызстанды тааныгысы келбей, элес албай олтурушат. Ошонун далили катарында дүйнөдөгү эң авторитардуу уюм ЕККУ Кыргызстандагы кылмыш иши козголду деген адамга өздөрүнүн эң авторитеттүү трибунасында сүйлөөгө мүмкүнчүлүк түзүп берип жатат. Анткени бүгүнкү күндө ал уюм кыргыз бийлигин, кыргыз сотторун таанып билгиси келбеген уюм болуп эсептелинет. Атамбаевдин 6 жылдык саясатынын айынан социалдык-экономикалык кризиске, тышкы саясаттагы кризиске, жана жалпы саясаттагы кризиске келип такалдык.

— Көз караштары ар кандай адамдар чогулуптур. Эгерде Кудайдан болуп бийликке келип калсаңыздар сиздер да Убактылуу Өкмөттүн каталыктарын кайталап, мен-сен болуп чукушпайсыңарбы?

— Тилекке каршы андай коркунуч баардык авторитардык мамлекеттерде бийлик алмашканда кала берет. Авторитардык мамлекеттерде бийлик алмашканда бир кичинекей топту, экинчи кичинекей топ же болбосо бир адамды экинчи бир адам алмаштырат дагы алар мурдагыдай эле кичинекей косметикалык жасап коюп мамлекеттеги каржы булакты өзүнө бурат да, комфорттук чөйрө түзүп алып уланта берет. Ошондуктан мен, бир топ саясатчылар, Исмаил Исаков, Өмүрбек Абдрахманов, Замира Сыдыкова, Чолпон Жакупова, Рита Карасартовага окшогон саясатчылар Кыргызстанда эки маанилүү реформаны жасашыбыз керек деп жатабыз. Биринчиси, биз президенттик институтту жоёлу. Президенттик бийлик Кыргызстанды кайра-кайра трагедияга алып келе турган бийлик болуп эсептелинет. Эгер биз муну ушул бойдон калтыра турган болсок кийинки келген президент дагы Атамбаевдин жолуна түшүп, кайрадан 5 жылдан кийин авторитардык бийликке айланат дагы кайрадан мамлекетти трагедияга алып келе берет. Ошондуктан биз жакшы мамлекет курабыз десек, биринчи кадам катарында бийликти премьер-министрге өткөрүп беришибиз керек. Бул системалуу өзгөрүү болуп эсептелинет. Эгерде президенттик институтту жоё турган болсок, президенттик бийлик кызыктуу болбой калат дагы Кыргызстанда көп партиялуулук, демократиялык багыттагы ар кандай күчтөр пайда болот дагы алар бири-бири менен атаандашып Кыргызстан өнүгүү багытына түшөт. Мына ушул жолду биздин бир көз караштагы адамдар акыркы убактарда сунуш кылып келе жатабыз. Биз муну ишке ашырганга аракет кылабыз.

— Бир кезде Өмүрбек Текебаев Конституцияны өзгөртөбүз дегенде сиздер абдан каршы чыккансыздар. Эми болсо Текебаев баш мыйзамды өзгөртүүгө каршы чыкса, сиздер анын позициясын колдоп жатасыздар. Ошондо сиздер Текебаевге барып кошулдуңуздарбы же ал сиздерге кошулдубу?

— Эгерде саясатта жана мен айтып жаткандай системалуу нерсени кармана турган болсок, Текебаев бизге келип кошулду. Атамбаев мамлекет үчүн 3 оор нерсе жасады. Президент демократиялуу мамлекет курам деп Кыргызстанда бийликти узурпациялаган авторитардык бийликке айлантты. Атамбаев менен системалуу түрдө күрөшүп келе жаткан адамдардын арасына Текебаев дагы кошулду. Экинчиси, президент Кыргызстанды кайрадан системалуу социалдык-экономикалык кризиске алып келип такады. Муну биз беш-алты адам 5 жылдан бери баймабай айтып келе жатабыз. Азыр Текебаев дагы муну толугу менен колдоп, биздин катарыбызга кошулуп жатат десек туура болот. Албетте, Текебаевдин бүгүнкү күндө саясый орду маанилүү. Анткени анын өзүнүн фракциясы бар лидер, Жогорку Кеңештин депутаты. Андыктан алардын үнү кандайдыр бир деңгээлде катуурак чыгышы мүмкүн. Бирок системалуу жактан алып караганда Текебаев бизге келип кошулду.

— Азыр катарыңыздарда ар кандай адамдар бар экен. Муну менен сиздер эптеп эле бийликке жетип алууну көздөп жаткан жоксуздарбы?

— Саясатта эки багыт бар. Биринчиси, бул стратегиялык багыт. Мен стратегиялык багытта Кыргызстанда парламенттик башкарууну колдогон саясатчымын. Жана ошол парламенттик башкарууну Кыргызстанга киргизгенге акыркы 15 жылда мүмкүнчүлүгүмдү жумшап келе жатам. Мындан кийин да жумшай берем. Экинчиси, тактикалык багыт болуп эсептелет. Эгерде биз бүгүн тактикалык багытыбызды карай турган болсок анда чынында эле стратегиялык багытта бир боло албаган саясатчылар кошулду десек болот. Бул кырдаалдык-тактикалык багыт болуп эсептелет. Эгерде биз убактылуу кандайдыр бир маселелерибизди чече турган болсок, азыркы күндө чогуу турган саясатчылар дагы келечекте өзүбүздүн стратегиялык багытыбыз боюнча бөлүшөбүз. Мисалы биздин катарыбызда күчтүү президенттик бийлик болуш керек деген Мадумаров дагы бар. Кыргызстанды курултай гана башкарыш керек деген улутчулдар, мекенчилдер тобу да бар. Мунун баардыгы кырдаалдык-тактикалык биригүү болуп эсептелинет. Ошондуктан биз Конституциялык стабилдүүлүктү коргош үчүн гана бириктик. Бул убактылуу гана биримдик. Максатыбызга жеткенден кийин биз биримдикти токтотобуз дагы ар бирибиз өзүбүздүн мурдагы стратегиялык багытыбыз менен кете беребиз.

— Текебев менен Атамбаев кайра биригип кетип, силерди мыш кылсачы?

— Текебаев менен Атамбаевдин бүгүнкү күндө кайра биригиши абдан оор болот. Саясатта сын айткандар экиге бөлүнөт. Биринчиси идеялык көз караш менен сын айткан адамдар. Мисалы мен жеке мамиледе Атамбаев менен эч кандай каршылыгым жок. Атамбаевди идеологиялык көз караш менен сындап келе жатам. Анткени Атамбаевди Кыргызстанды Орусиянын губерниясына айландырды, авторитаризмди кайра алып келди деп сындап келем. Бүгүнкү күндө Текебаев менен Атамбаев эмне үчүн бириге албайт дегендин бир себеби бар. Булар жеке мамилеге өтүп, бири-бирин жеке көз караш, кызыкчылык менен сындай баштады. Атамбаев Текебаевди мародёрлукка күнөөлөсө, Текебаев Атамбаевди коррупционер катарында сындап башында туруп жатат. Бул деген идеологиялык күрөш эмес, жеке адамдык күрөшкө айланды. Мындан кийин экөө бириге албайт, биригип кетишсе экөө тең саясатта, коомдун алдында кадыр-баркын бир топ түшүрүп алышат.

Маектешкен Баян КУЛОВА    

Булак: “Жаңы ордо”

— Исхак Абсаматович, баш мыйзамды өзгөртүү боюнча референдумга эмнеге каршы болуп, сиздердин фракция кол койбой чыгып кетти?

— Биздин фракция өзүнүн жыйынында Конституцияны өзгөртүүгө келген долбоорлорду карап туруп, кээ бир жерлерде өзүбүздүн сунуштарды бердик. Ошол сунуштарыбызды канааттандырган жок. Анын үстүнө колдойсуңарбы же колдобойсуңарбы деп эч ким сурабады. Акыркы долбоорду көргөн да жокмун, ким жазса, ошол кол койсун.

— Анда референдумга каршы турбайсыздарбы?

— Референдумга каршыбыз деген жокпуз. Референдумдун жол-жобосу туура эмес деп айтып жатабыз. Конституцияга өзгөртүүлөрдү жакшылап карап чыктым. Ал боюнча менин тескери пикирим жок. Жол-жобосун туура сактасак, эч кимдин эртең жалаасы болбойт. Негизи баш мыйзамга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр таптакыр бийликтин табиятын алмаштырбайт. Кээ бир жерде өкмөт башчысынын милдеттерин күчөтүп жатат. Ал туура. Биз парламенттик республика болгондон кийин премьер күчтүү болушу зарыл. Фракцияда биз тараптан өлүм жазасын коштуруу боюнча сунуш болгон. Экинчиден, прокуратуранын ордун төмөндөтпөш керек деген сунушубуз бар болчу. Аны ким карады, кимдер жооп берди, түшүнүксүз болуп калды.

— Азыр сиз бул референдум бийликти түп тамыры менен өзгөртпөйт деп жатасыз. Анда мынчалык ызы-чуу болуунун эмне кереги бар эле?

— Бул референдум бийликтин кызыкчылыгы үчүн гана багытталып жатат. Жөнөкөй жарандар – балдары мектепке барса, үйдө тынчтык болсо, жумушу ордунда болсо ошого ыраазы болушат. Ал эми бийликтин табияты ушундай. Азыр айрым депутаттар өз сын пикирлерин берип жатышат. Негизи биринчи келген долбоордо көп нерсе туура эмес болуп калган. Мындан сырткары адам укуктары боюнча да көп нерселерди караса болот. Биздин эгемендүүлүгүбүзгө доо кетпегидей болушу зарыл. Мына, Кадыржан Батыров соттолуп өкүм алгандан кийин Варшавада бизди сындап сүйлөп жатат. Бул кыргыз жарандарына өтө оор тийе турган нерсе. Ушундай адамды ЕКУУга алып барып сүйлөткөнү бул Кыргызстанды тоготпогондук деп билсе болот.

— Кандай талаш-тартыштар чыгышы мүмкүн?

— Өкмөт өзүмдү-өзүм билем десе, Жогорку Кеңеш баарын биз чечебиз деп жатат. Бийлик болсо эч кимге көз каранды болбойм деп олтурат. Бул дүйнөдө эч ким көз каранды болбой коё албайт. Мисалы премьер министрдин ыйгарым укуктарын көбөйтүүгө мен макулмун. Мына 26 жылда 26 өкмөт башчы алмаштырып, гиннес рекорд китебине кире турган болуп калды. Акыркы 4 жылда 4 премьер-министр алмаштырдык. Бул эмне деген шумдук? Өкмөт башчы өзүнүн тармагы менен таанышып чыкканча эле кызматынан кетирип салып жатабыз. Албетте, көп өкмөт башчылар ар кандай ызы-чуу, жаман сөздөр менен кетишти. Бирок алардын бири дагы соттолгон жок. Жөнөкөй жаран бирдеме жасаса тез аранын ичинде соттолуп, өкүмү бат эле угузулат. Ошондуктан кызматтык мөөнөт дегенге да өзгөртүү киргизип жатат. Бир гана мындай ыкманы сот колдонсун деп жатабыз.

— Ушунча жылда бат-бат өкмөт башчыларды алмаштырганыбыз уят чын эле. Сиздин оюңузча өкмөт башчы канча жылга чейин кызмат ордунда олтурса ишинин жыйынтыгын көрө баштайбыз?

— 3 жыл олтурса адамдын кандай иштегенин көрөбүз. 3 жылда эшиктин алдындагы эгилген дарак деле мөмө бере баштайт да. Элестеткиле, 16 министр, 24 ар кандай кызматтар менен таанышып чыкканча эле жыл айланып кетип жатпайбы. Анын ортосунда жамандык, жакшылык дегендерге барат. Райондордо жүрүшөт милицияны шагыратып тизип, тоз-тополоң кылышып. Өткөндө “президент, премьер-министр, төрага баарыңар эл уктап жаткан убакта жумушка келип, эл эс алып жаткан убакта жумуштан кеткиле. Себеби борбордук көчөлөрдө силерди өтөт деп миңдеген машиналар тизилип турушат. Ошондуктан эрте келип, кеч кеткиле”деп айттым. Ушундай иштесе борбордук көчөлөрдө тыгындар азаймак. Муну жасап койсо өздөрүнө эле жакшы болмок.

— Абсамат Масалиевич дагы ушинтип элдин баарын токтотуп, тоз-тополоң салып жумушка келчү беле?

— Атам биринчи катчы болгондо алдында бир МАИ жүрчү. Жол чыракка жеткенде гана бакырчакты жандырып өтүп кетчү. Азыркылардай алдын ала жарым саат күттүрүп, жол тостурган болгон эмес. Биринчиден атам буга жол берчү эмес, жаман көрчү. Анын үстүнө партиялык тартипте өзүңдү көрсөтпө деген бекем тартип бар болчу. Бүгүн баардык система алмашып, азыркы жетекчилердин денелери мынчалык өтө сактык менен корголоору баарыбызды таң калтырат. Өзүм Мамбет Мамакеев атындагы оорукананын жанында жашайм. Биз го жеңил машине менен жүрөбүз. Маршруткадагылар, шашып бараткандардын абалы айтпаса да түшүнүктүү эмеспи. Үч кызматкер баарын токтотуп өткөндө, башка убакта өтпөйбү деп ким деле болсо жиндейт да.

Маектешкен Б.МЫРЗАТОВА   

 

Бу жигит cөздүн түз маанисинде өстү. Өлкөдөгү болуп жаткан коомдук, саясый процесстерге кадимкидей “тиш салып”, коркпой-үркпөй пикирин билдирип келет. Бул сапар да саясаттан кеп козгоп, учур кырдаалы боюнча баарлаштык.

–Тимур мырза, бийликке каршы күчтөрдү көз караштары ар түрдүүлүгүнө карабастан, президенттин Башмыйзамды өзгөртүү идеясы бир туунун алдына бириктирүүдө. Жакында алар референдумду өткөрүүгө каршылык билгизүү үчүн Курултай да өткөргөнү турушат. Сиз баштаган “жаңымуунчулар” бийликке каршы Курултайга катышасыңарбы?

–Ооба, кээ бир маселелер боюнча көз караштарыбыздын айырмачылыгына карабастан башка саясый күчтөр менен биз (“Жаңы Муун” саясый кыймылынын мүчөлөрү) бир столдун үстүндө отуруп, сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатабыз. Биз үчүн эң маанилүүсү, кандайдыр бир деңгээлдеги тигил же бул кызыкчылыктар эмес, тапталган сөз болбосун, биз үчүн элибиздин, өлкөбүздүн кызыкчылыгы маанилүү. Эсиңерде болсо, 2010-жылы жалпы элдик референдумда кабыл алынган азыркы Конституцияны өзгөртүү боюнча 2020-жылга чейин он жылдык мораторий жарыяланганын коомчулук жакшы билет. Ал эми азыр бийлик сөзүнө турбай, Конституция менен манипуляцияларды кыла баштады. Башмыйзамга өзгөртүү киргизүү, референдум өткөрүү тууралуу бийлик жар салды. Бул иштер – бийлик өзү айтып келген мораторийди гана бузбастан, баардык мүмкүн болгон эрежелерди, укуктук процедураларды бузуу менен коштолууда. Саясый жана коомдук уюмдардын, Убактылуу өкмөттүн көпчүлүк мүчөлөрү менен активдүү жарандардын каршылыгына карабастан, бийлик 29-августта коомдук талкуунун арты менен “алгач сунушталган өзгөртүүлөр кайра иштелип чыкты” деген шылтоо астында референдумду 4-декабрга белгиледи. Бирок бул боюнча бийлик бир дагы алгылыктуу талкуу өткөргөн жок. Ал эми биз референдум боюнча талкууларды өткөрүп, принципиалдуу позициябызды билдирдик. Дегеле бүткүл бийликти бүкүлү менен “мүлжүп” жатышкан КСДП төбөлдөрүнүн коомчулуктун оюн эске албай туруп, референдумду түрткүлөшү туура эмес. Негизинен мораторийдин мөөнөтү аяктаганга чейин референдум өткөрүү даярдыктарын бийлик токтотуш керек. Ушул сындуу ойлор “жаңымуунчуларды” референдумга каршы боло турган Курултайга катышуусуна негиз түзүп жатат. Ал эми биздин ички ынтымагыбыз бекем, аны убакыт деле тастыктап жатат. Чоогуу иш алпарып жатканыбызга бери жагы 6 жыл болду. Ортодо таарыныч жана түшүнбөстүктөр жок.

–Өткөн жылы парламенттик шайлоодо Адил Турдукулов, Мавлян Аскарбеков баштаган үзөңгүлөштөр “Ата Мекен” партиясынын чачпагын көтөрүп, аламанда куу сүрөөн менен сүрөп чыкпадыңар беле? Алдыдагы жергиликтүү жана шаардык кеңештерге болчу шайлоодо да Өмүрбек Текебаевди колдоп чыгасыңарбы? Дегеле шаардык кеңештин шайлоосу үчүн ат салышасыңарбы?

–Учурда, Бишкек шаардык кеңештин шайлоосунан да абдан маанилүү саясый процесстер жүрүп жатат. Алардын бири жогоруда айтылган референдумду өткөрүү боюнча бийликтин демилгеси. Соңку айларда, биз ошол маселе менен алек болуп жатабыз. Анткени, эртеңки келечек үчүн абдан тынчсыздануудабыз. Шаардык кеңештин шайлоосуна катышабызбы же катышпайбызбы чече элекбиз, форматы боюнча деталдуу ойлонгон деле жокбуз. Ал эми “Ата Мекен” партиясын, биз “2015-жылы Жогорку Кеңешке болгон шайлоо алкагында бийлик узурпация болбосун” деген ураан менен саясый өнөктөштү ачык колдогонбуз. Бул жагынан “Ата Мекен” өзүнүн принципиалдуу позициясын азыркы мезгилге чейин буза элек. Тескерисинче, реалдуу оппозициялык маанайдагы жалгыз фракция болуп, бийликтин монополизациясына болушунча каршы болуп келе жатат. Ошол себептен азыркы мезгилде санаалаш жана тилектештигибиз бир десем жаңылбайм.

–Алмаз Шаршенович бир катар жаштарды бийлик бутактарына тартып, “жаш күлүктөрдү” сыдыргыдан өткөрүүдө. Бийликке сын айткан силерди жолотпойт го, бирок, кандайдыр бир сунуш түшсө баарыңардын көзүңөрдөн “кресло кумары” учуп жатат да, туурабы?

–Туура жаштар бийлик бутактарына барып жатат. Мындай процесс Акаевдин, Бакиевдин деле эски заманында болуп турган, азыр Атамбаевтин заманында деле ошол. Бул мыйзам ченемдүү эле көрүнүш, мындай болуш керек. Бирок кимдер барып жатат? Албетте, өз позициясын билдирбеген, бийликке жана жогорку эшелонго, өзгөчө Алмазбек Шаршеновичке кызмат кылган салыштырмалуу жаштар барууда. Мындай ыгын тапкан жаштар ар бийлик тушунда болгон. Азыр деле боло берет. Ал эми биздин “жаңымуунчулар” тууралуу сен айтып жаткан кресло маселеси болушу да мүмкүн эмес. Анткени, биз алардын мамлекетке болгон көз караштарына каршыбыз. Алардыкы башка, биздики башка. Ошол себептен максималдуу түрдө бизди жолотпогонго аракет кылып келе жатышат. Анткени, биз баардык багыттарда реформаларды каалайбыз. Ал эми ал реформалар азыркы бийликтин табиятына карама-каршы келет. Ушул күнгө чейин “кызматка чакырат” деген ой менде эгерим болгон да эмес, болбойт дагы. Бийликке сатылбайбыз. Биздин жол башка, ал акыйкат жолу.

Калыгул Бейшекеев

Булак: Азия Ньюс

 

 

Бу жигит cөздүн түз маанисинде өстү. Өлкөдөгү болуп жаткан коомдук, саясый процесстерге кадимкидей “тиш салып”, коркпой-үркпөй пикирин билдирип келет. Бул сапар да саясаттан кеп козгоп, учур кырдаалы боюнча баарлаштык.

–Тимур мырза, бийликке каршы күчтөрдү көз караштары ар түрдүүлүгүнө карабастан, президенттин Башмыйзамды өзгөртүү идеясы бир туунун алдына бириктирүүдө. Жакында алар референдумду өткөрүүгө каршылык билгизүү үчүн Курултай да өткөргөнү турушат. Сиз баштаган “жаңымуунчулар” бийликке каршы Курултайга катышасыңарбы?

–Ооба, кээ бир маселелер боюнча көз караштарыбыздын айырмачылыгына карабастан башка саясый күчтөр менен биз (“Жаңы Муун” саясый кыймылынын мүчөлөрү) бир столдун үстүндө отуруп, сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатабыз. Биз үчүн эң маанилүүсү, кандайдыр бир деңгээлдеги тигил же бул кызыкчылыктар эмес, тапталган сөз болбосун, биз үчүн элибиздин, өлкөбүздүн кызыкчылыгы маанилүү. Эсиңерде болсо, 2010-жылы жалпы элдик референдумда кабыл алынган азыркы Конституцияны өзгөртүү боюнча 2020-жылга чейин он жылдык мораторий жарыяланганын коомчулук жакшы билет. Ал эми азыр бийлик сөзүнө турбай, Конституция менен манипуляцияларды кыла баштады. Башмыйзамга өзгөртүү киргизүү, референдум өткөрүү тууралуу бийлик жар салды. Бул иштер – бийлик өзү айтып келген мораторийди гана бузбастан, баардык мүмкүн болгон эрежелерди, укуктук процедураларды бузуу менен коштолууда. Саясый жана коомдук уюмдардын, Убактылуу өкмөттүн көпчүлүк мүчөлөрү менен активдүү жарандардын каршылыгына карабастан, бийлик 29-августта коомдук талкуунун арты менен “алгач сунушталган өзгөртүүлөр кайра иштелип чыкты” деген шылтоо астында референдумду 4-декабрга белгиледи. Бирок бул боюнча бийлик бир дагы алгылыктуу талкуу өткөргөн жок. Ал эми биз референдум боюнча талкууларды өткөрүп, принципиалдуу позициябызды билдирдик. Дегеле бүткүл бийликти бүкүлү менен “мүлжүп” жатышкан КСДП төбөлдөрүнүн коомчулуктун оюн эске албай туруп, референдумду түрткүлөшү туура эмес. Негизинен мораторийдин мөөнөтү аяктаганга чейин референдум өткөрүү даярдыктарын бийлик токтотуш керек. Ушул сындуу ойлор “жаңымуунчуларды” референдумга каршы боло турган Курултайга катышуусуна негиз түзүп жатат. Ал эми биздин ички ынтымагыбыз бекем, аны убакыт деле тастыктап жатат. Чоогуу иш алпарып жатканыбызга бери жагы 6 жыл болду. Ортодо таарыныч жана түшүнбөстүктөр жок.

–Өткөн жылы парламенттик шайлоодо Адил Турдукулов, Мавлян Аскарбеков баштаган үзөңгүлөштөр “Ата Мекен” партиясынын чачпагын көтөрүп, аламанда куу сүрөөн менен сүрөп чыкпадыңар беле? Алдыдагы жергиликтүү жана шаардык кеңештерге болчу шайлоодо да Өмүрбек Текебаевди колдоп чыгасыңарбы? Дегеле шаардык кеңештин шайлоосу үчүн ат салышасыңарбы?

–Учурда, Бишкек шаардык кеңештин шайлоосунан да абдан маанилүү саясый процесстер жүрүп жатат. Алардын бири жогоруда айтылган референдумду өткөрүү боюнча бийликтин демилгеси. Соңку айларда, биз ошол маселе менен алек болуп жатабыз. Анткени, эртеңки келечек үчүн абдан тынчсыздануудабыз. Шаардык кеңештин шайлоосуна катышабызбы же катышпайбызбы чече элекбиз, форматы боюнча деталдуу ойлонгон деле жокбуз. Ал эми “Ата Мекен” партиясын, биз “2015-жылы Жогорку Кеңешке болгон шайлоо алкагында бийлик узурпация болбосун” деген ураан менен саясый өнөктөштү ачык колдогонбуз. Бул жагынан “Ата Мекен” өзүнүн принципиалдуу позициясын азыркы мезгилге чейин буза элек. Тескерисинче, реалдуу оппозициялык маанайдагы жалгыз фракция болуп, бийликтин монополизациясына болушунча каршы болуп келе жатат. Ошол себептен азыркы мезгилде санаалаш жана тилектештигибиз бир десем жаңылбайм.

–Алмаз Шаршенович бир катар жаштарды бийлик бутактарына тартып, “жаш күлүктөрдү” сыдыргыдан өткөрүүдө. Бийликке сын айткан силерди жолотпойт го, бирок, кандайдыр бир сунуш түшсө баарыңардын көзүңөрдөн “кресло кумары” учуп жатат да, туурабы?

–Туура жаштар бийлик бутактарына барып жатат. Мындай процесс Акаевдин, Бакиевдин деле эски заманында болуп турган, азыр Атамбаевтин заманында деле ошол. Бул мыйзам ченемдүү эле көрүнүш, мындай болуш керек. Бирок кимдер барып жатат? Албетте, өз позициясын билдирбеген, бийликке жана жогорку эшелонго, өзгөчө Алмазбек Шаршеновичке кызмат кылган салыштырмалуу жаштар барууда. Мындай ыгын тапкан жаштар ар бийлик тушунда болгон. Азыр деле боло берет. Ал эми биздин “жаңымуунчулар” тууралуу сен айтып жаткан кресло маселеси болушу да мүмкүн эмес. Анткени, биз алардын мамлекетке болгон көз караштарына каршыбыз. Алардыкы башка, биздики башка. Ошол себептен максималдуу түрдө бизди жолотпогонго аракет кылып келе жатышат. Анткени, биз баардык багыттарда реформаларды каалайбыз. Ал эми ал реформалар азыркы бийликтин табиятына карама-каршы келет. Ушул күнгө чейин “кызматка чакырат” деген ой менде эгерим болгон да эмес, болбойт дагы. Бийликке сатылбайбыз. Биздин жол башка, ал акыйкат жолу.

Калыгул Бейшекеев

Булак: Азия Ньюс

 

— Улукбек Зулпукарович, азыркы бийлик Уңгар-Тоо маселесине келгенде баарын Бакиевдерге шылтап, жерди өзбектерге өткөрүп берип койгонун айтышууда. Сиз ал убакта парламентте депутат болуп олтургансыз да. Бул маселе каралып, сөз болгон беле?

— Мен бул боюнча так жана кесе айта алам, биз иштеп турган мезгилде Уңгар-Тоо маселеси боюнча таптакыр кеп козголгон эмес. Өкмөт дагы, парламент дагы бул боюнча кеп кылганын уккан эмесмин. Ошондуктан бул маселе боюнча КТРКдан кайра-кайра көрсөткөндөн кийин атайын кызыгып, чек ара боюнча өкүлдөн документтерди сурап толук карап чыктым. Эки тараптуу сүйлөшүүлөр болгон учурда кыргыз тарапта “Кыргыз-Өзбек” сүйлөшүү протоколу, Өзбек тарапта “Өзбек- Кыргыз” протоколу деп жазылат. Мени таң калтырганы КТРКдагы берүүдө “өзбек-кыргыз” сүйлөшүүлөрү деген документтин чыкканы болуп жатат. Улуттук каналыбызда кайдан жүрүп Өзбекстандын документтери пайда болду? Бул атайын жасалган провокация эмеспи деген суроо туулуп жатат. Эгерде улуттук каналыбыз ошончолук эле маалымат бергиси келсе, биздин өлкөдөгү документтерди берсе болмок да. Эмне үчүн өзүбүздүн документтерге таянган жок? Улуттун кызыкчылыгын коргогондо этият болушубуз керек. Биз атайын документтерди карап чыкканыбызда Уңгар-Тоо турган жер атайын протоколдо макулдашулган эмес деп жазылып турат. Демек, бул жер жөнүндө сөз такыр болгон эмес. Сөз болсо дагы эки тарап бир пикирге келе албай, маселе ачык бойдон калып калса керек. Бул документтер Кыргызстанда бар. Кызыкккан кишилер алып караса болот. КТРдин ушундай опурталдуу учурда маалыматты атайын бурмалап бергендиги таң калтырат.

— Башка дагы документтерде кандай маалыматтар бар экен?

— Эч кандай деле маалымат жок. СССР убагында ар кандай убакта ар түрдүү чечимдер кабыл алынып турган. Себеби бир мамлекеттеги республика болгондуктан, ич ара жайыттарды берип мамиле болуп тургандыктан карталар ар жылда ар кандай түшө берген. Азыркы талаш-тартыш деле ушундай маселенин айынан чыгып жатат. Мындай чаташкан маселелерге 1991-жылдагы КМШны түзгөн учурда атайын саммитте баардыгы кол коюп “союздук республикаларда ар ким 1991-жылдагы чек араларда бири бирин тааныйт”- деп бир чечимге келишкен. Демек, 1991-жылы ким кандай жайгашкан болсо, башка маселеге карабай туруп ушул маселени чечиш керек болчу. Тилекке каршы эгемендүүлүк алган учурда эйфория менен чек аралар чечилбей, талаш жылдан жылга күчөп атат. Себеби бир айыл экиге бөлүнүп калган жерлер да бар. Бул олтуруп дипломатиялык жол менен гана чечилчү маселелер десем болот. Биз үчүн 1991-жылдагы карта негизги курал болуп аймактар такталуусу зарыл.

–1991-жылдагы карта боюнча Үңкүр-Тоо биздикиби?

— Ооба, толугу менен биздики. Өзбекстан дагы ошол келишимге кол коюп, чек араны тааныган. Унгар-Тоо өзбектердики же болбосо берилип кетиптир деп айтууга бир дагы документ негиз болуп бере албайт.

— Бийликтин ММКлары, ошол эле КТРК бүтүндөй журтка кайра-кайра көрсөтүп, Бакиевдер эбак эле “тартуу кылып жиберген” деген документтер кайдан чыкты?

— КТРК 2006-жылкы визиттеги өзбек-кыргыз протоколу деп Өзбекстандын колунда калган документтерди көрсөтүп жатышат. Менимче бул нерсе терең изилдениш керек. Бул боюнча өз алдынча баа бербесек болбойт. Биз башкаруучу коалициядагы фракция, же оппозициядагы фракция деп ар кимибиз ич ара талашып чырдашканыбыз менен мамлекеттүүлүк, чек ара дегенде этияттуулук ирээтинде мамиле кылып, мамлекетибиздин карыш жери үчүн күрөшүшүбүз керек деп ойлойм.

— Өзбек тарап ушуну менен экинчи жолу аскерин киргизип, кайра чыгарып кетип жатат. Эмне сырды көрүп жатабыз? Кандай күнөөбүз үчүн?

— Бул да болсо биздин чек ара кызматынын алсыздыгы деп билем. Андай талаштуу жерлерге аскерлерин киргиздирбей бекем кайтаруу зарыл эле. Аскер кирген шартта дагы силердин акыңар жок, бул эмне кылганыңар деп тең ата сүйлөшүшсө болмок. Эгер силер аскер киргизсеңер биз да чара көрөбүз, ошого жетпейли дешсе жарашмак. Көчүп кете албагандан кийин дипломатиялык түрдө кошуналар менен сүйлөшө билүү абдан зарыл. Кыргызда илгертен алыскы туугандан жакынкы кошуна артык деген кеп бар. Каалайбызбы, каалабайбызбы кошуна жашайбыз. Чек арабыз бир, сүйлөшүүдөн башка жолубуз жок.

— Бакиев чын эле кол коюп берип салган учурда Өзбекстан дароо эле зым менен чырмап өз аймагына кошуп алмак да. Алардын чек араны аскер коюп зым тартпаганына караганда бул жер Кыргызстандыкы гана деген ойго түртүп жатпайбы?

— Чек араны так тактоо үчүн атайын чек ара маселеси боюнча комиссия кол коёт. Калган ишти тактап, тышкы иштер министри кол койгондон кийин эки президент кол коюп берет. Эки президент кол койгондон кийин парламент ратификациялайт. Ошондуктан сөз башында айтып кеттим, Үңгар-Тоо боюнча эч кандай сүйлөшүүлөр болгон эмес. Расмий жолугушуунун протоколунда дагы Үңгар-Тоо боюнча эч кандай келишимдер жок, маселе ачык бойдон калган.

— Бүгүнкү күндө “Дастан” заводунунун айланасында абдан көп сөздөр айтылып жатат. Сиз ал жерде жаштайыңыздан иштеп, жетекчи дагы болгонсуз. Сизди шаар башчысы Албек Ибраимов дагы өзүнүн сөзүнө кошуп сатып жиберген деп айыптады. Сиздин жооп?

— Мен баса белгилеп кетейин. Өзүм дагы шаардын башчысы Албек мырзанын маалымат жыйынын көрүп абдан таң калдым. Биринчиден мен 2007-жылы депутат болуп шайлангандан кийин ал заводду өткөрүп берип, депутат катары ишимди улантканмын. Албек болсо “Текебаев жөн эле айтып жатат”-деп чыкты. Мен да айтайын, Албек мырза “Ормонов Улукбек саткан”-деп оозуна келгенди жөн эле айтып койду. Эгерде мен саткан болсом, ошол 2007-жылга чейинки жетекчи болуп турган документтерди көрсөтсүн. 2008-жылдары кантип, кандай болуп сатылган, ошол убактагы жетекчилер жооп бериши керек. Азыр Мамлекеттик каттоодогу ким, качан, кантип сатып алганы боюнча документтердин баары ачыкталды. Биздин борборубуздун башчысы Албек мырза чоң кызматтагы киши, документтерге таянып сүйлөсө жакшы болмок. Күнөөлөгөнү үчүн Текебаевди сотко беребиз деп оолугуп жатышат. Эми мен Албек мырзаны сотко бербей эле коёюн. Заводдо 20 жыл эмгектенгем, карамагында эмне бар, кайсыл жерде багы, пансионаты, баардыгын жатка билем. Заводдун ичиндеги аймактын ар бир метри дагы менин эсимде.

“Дастан” акционердик коому бул биринчиден стратегиялык мааниге ээ Кыргызстандын эң ири аскер заводдорунун бири. Ошол эле учурда бизде стратегиялык объекттер жөнүндө мыйзам бар. 2008-жылы 23-майда кабыл алынган. Ошол мыйзам кабыл алынгандан кийин стратегиялык обьект деп эсептелип атайын тизмеге кирген Кыргызстандын ар кандай менчигиндеги ишканалардын биринин дагы жери, мүлкү сатыкка коюлууга акысы жок. Сатам деген болсо, биринчи кезекте Өкмөткө сунуш кылынат. Бул боюнча мыйзамда так жазылган. Өкмөт албай артка кайтарганда гана атайын чечим менен сатса болот. Ошондуктан 2010-жылдан кийин өздөрүнүн чечимдерин кантип өзгөртүп, кантип сатышкан, аны өздөрү жакшы билишет. Көпчүлүк азыр, Албек ушинтип айтыптыр, жооп бербейсизби деп жатышат. Мен азырынча жөн коёюн. Эгер жалган-жашыкты айта берсе, маалымат жыйын берүүгө аргасыз болом.

— Заводдун баардык аймагын билем деп кеттиңиз. Президент азыр үй салып жаткан жер кандайча бул кишинин колуна тийип калганын деле билсеңиз керек?

— Мен 2007-жылы заводду өткөрүп берип, Жогорку Кеңешке депутат болуп кеткем. Ошол убакта азыркы талашка түшүп жаткан жер заводдун багы катары балансында турчу. Андан кийин ким, кайда, кантип сатты ишим болгон эмес. 2003-жылдары завод жетекчилигинин чечими менен ал жердеги бакты эс алуу жайы кылалы деген ой менен коттедж салына баштаган. Аймагын толугу менен атайын курчап чыгышкан. Кийинкилерин билбейт экенмин. Мунун баардыгына укук коргоо органдары өз бааларын беришет деп ишенем.

— Кечээ Өмүрбек Текебаев ал жердин аймагын 27 гектар деп чыкты. Кайра 2 гектар дейт. Негизи аймагы канча ал жердин?

— Мен билгенден жалпы аймагы 3 гектарга жакын болчу.

— Жогорку Кеңеште ушул маселенин айынан маанай курчуп кетмек болду?

— Башкаруучу коалициянын жетекчилеринин Жогорку Кеңештеги кайым айтышуусун элдин баары көрдү. Баардыгы өздөрү мойнуна алып башкаруучу коалиция де-юра бар, де-факто жок деп айтышууда. Мен ошону Албек мырзага айтат элем. Текебаев менен бирдемени талашса өздөрүнчө мени кошпой талашсын. 2010-жылкы жакын достор бири бирин айыптоодо. Булар чогуу келип бизди бийликтен кетирип, өздөрү бийликке келишкен. Эми өздөрү жасаган иштерине өздөрү мыйзамдын алдында, чегинде жооп берсин. Президент Алмазбек Атамбаев 31-августта 2010-жылдарда ким эмне кылганын ачык айтты. Эми өлкө башчысынын сөзүнө укуктук баа берүү, убактылуу өкмөттүн кимиси эмне кылганын прокуратура текшерип, элге ачык айтышат деп мен ишенем.

 Маектешкен Баян Кулова

Булак: “Жаңы ордо”

— Улукбек Зулпукарович, азыркы бийлик Уңгар-Тоо маселесине келгенде баарын Бакиевдерге шылтап, жерди өзбектерге өткөрүп берип койгонун айтышууда. Сиз ал убакта парламентте депутат болуп олтургансыз да. Бул маселе каралып, сөз болгон беле?

— Мен бул боюнча так жана кесе айта алам, биз иштеп турган мезгилде Уңгар-Тоо маселеси боюнча таптакыр кеп козголгон эмес. Өкмөт дагы, парламент дагы бул боюнча кеп кылганын уккан эмесмин. Ошондуктан бул маселе боюнча КТРКдан кайра-кайра көрсөткөндөн кийин атайын кызыгып, чек ара боюнча өкүлдөн документтерди сурап толук карап чыктым. Эки тараптуу сүйлөшүүлөр болгон учурда кыргыз тарапта “Кыргыз-Өзбек” сүйлөшүү протоколу, Өзбек тарапта “Өзбек- Кыргыз” протоколу деп жазылат. Мени таң калтырганы КТРКдагы берүүдө “өзбек-кыргыз” сүйлөшүүлөрү деген документтин чыкканы болуп жатат. Улуттук каналыбызда кайдан жүрүп Өзбекстандын документтери пайда болду? Бул атайын жасалган провокация эмеспи деген суроо туулуп жатат. Эгерде улуттук каналыбыз ошончолук эле маалымат бергиси келсе, биздин өлкөдөгү документтерди берсе болмок да. Эмне үчүн өзүбүздүн документтерге таянган жок? Улуттун кызыкчылыгын коргогондо этият болушубуз керек. Биз атайын документтерди карап чыкканыбызда Уңгар-Тоо турган жер атайын протоколдо макулдашулган эмес деп жазылып турат. Демек, бул жер жөнүндө сөз такыр болгон эмес. Сөз болсо дагы эки тарап бир пикирге келе албай, маселе ачык бойдон калып калса керек. Бул документтер Кыргызстанда бар. Кызыкккан кишилер алып караса болот. КТРдин ушундай опурталдуу учурда маалыматты атайын бурмалап бергендиги таң калтырат.

— Башка дагы документтерде кандай маалыматтар бар экен?

— Эч кандай деле маалымат жок. СССР убагында ар кандай убакта ар түрдүү чечимдер кабыл алынып турган. Себеби бир мамлекеттеги республика болгондуктан, ич ара жайыттарды берип мамиле болуп тургандыктан карталар ар жылда ар кандай түшө берген. Азыркы талаш-тартыш деле ушундай маселенин айынан чыгып жатат. Мындай чаташкан маселелерге 1991-жылдагы КМШны түзгөн учурда атайын саммитте баардыгы кол коюп “союздук республикаларда ар ким 1991-жылдагы чек араларда бири бирин тааныйт”- деп бир чечимге келишкен. Демек, 1991-жылы ким кандай жайгашкан болсо, башка маселеге карабай туруп ушул маселени чечиш керек болчу. Тилекке каршы эгемендүүлүк алган учурда эйфория менен чек аралар чечилбей, талаш жылдан жылга күчөп атат. Себеби бир айыл экиге бөлүнүп калган жерлер да бар. Бул олтуруп дипломатиялык жол менен гана чечилчү маселелер десем болот. Биз үчүн 1991-жылдагы карта негизги курал болуп аймактар такталуусу зарыл.

–1991-жылдагы карта боюнча Үңкүр-Тоо биздикиби?

— Ооба, толугу менен биздики. Өзбекстан дагы ошол келишимге кол коюп, чек араны тааныган. Унгар-Тоо өзбектердики же болбосо берилип кетиптир деп айтууга бир дагы документ негиз болуп бере албайт.

— Бийликтин ММКлары, ошол эле КТРК бүтүндөй журтка кайра-кайра көрсөтүп, Бакиевдер эбак эле “тартуу кылып жиберген” деген документтер кайдан чыкты?

— КТРК 2006-жылкы визиттеги өзбек-кыргыз протоколу деп Өзбекстандын колунда калган документтерди көрсөтүп жатышат. Менимче бул нерсе терең изилдениш керек. Бул боюнча өз алдынча баа бербесек болбойт. Биз башкаруучу коалициядагы фракция, же оппозициядагы фракция деп ар кимибиз ич ара талашып чырдашканыбыз менен мамлекеттүүлүк, чек ара дегенде этияттуулук ирээтинде мамиле кылып, мамлекетибиздин карыш жери үчүн күрөшүшүбүз керек деп ойлойм.

— Өзбек тарап ушуну менен экинчи жолу аскерин киргизип, кайра чыгарып кетип жатат. Эмне сырды көрүп жатабыз? Кандай күнөөбүз үчүн?

— Бул да болсо биздин чек ара кызматынын алсыздыгы деп билем. Андай талаштуу жерлерге аскерлерин киргиздирбей бекем кайтаруу зарыл эле. Аскер кирген шартта дагы силердин акыңар жок, бул эмне кылганыңар деп тең ата сүйлөшүшсө болмок. Эгер силер аскер киргизсеңер биз да чара көрөбүз, ошого жетпейли дешсе жарашмак. Көчүп кете албагандан кийин дипломатиялык түрдө кошуналар менен сүйлөшө билүү абдан зарыл. Кыргызда илгертен алыскы туугандан жакынкы кошуна артык деген кеп бар. Каалайбызбы, каалабайбызбы кошуна жашайбыз. Чек арабыз бир, сүйлөшүүдөн башка жолубуз жок.

— Бакиев чын эле кол коюп берип салган учурда Өзбекстан дароо эле зым менен чырмап өз аймагына кошуп алмак да. Алардын чек араны аскер коюп зым тартпаганына караганда бул жер Кыргызстандыкы гана деген ойго түртүп жатпайбы?

— Чек араны так тактоо үчүн атайын чек ара маселеси боюнча комиссия кол коёт. Калган ишти тактап, тышкы иштер министри кол койгондон кийин эки президент кол коюп берет. Эки президент кол койгондон кийин парламент ратификациялайт. Ошондуктан сөз башында айтып кеттим, Үңгар-Тоо боюнча эч кандай сүйлөшүүлөр болгон эмес. Расмий жолугушуунун протоколунда дагы Үңгар-Тоо боюнча эч кандай келишимдер жок, маселе ачык бойдон калган.

— Бүгүнкү күндө “Дастан” заводунунун айланасында абдан көп сөздөр айтылып жатат. Сиз ал жерде жаштайыңыздан иштеп, жетекчи дагы болгонсуз. Сизди шаар башчысы Албек Ибраимов дагы өзүнүн сөзүнө кошуп сатып жиберген деп айыптады. Сиздин жооп?

— Мен баса белгилеп кетейин. Өзүм дагы шаардын башчысы Албек мырзанын маалымат жыйынын көрүп абдан таң калдым. Биринчиден мен 2007-жылы депутат болуп шайлангандан кийин ал заводду өткөрүп берип, депутат катары ишимди улантканмын. Албек болсо “Текебаев жөн эле айтып жатат”-деп чыкты. Мен да айтайын, Албек мырза “Ормонов Улукбек саткан”-деп оозуна келгенди жөн эле айтып койду. Эгерде мен саткан болсом, ошол 2007-жылга чейинки жетекчи болуп турган документтерди көрсөтсүн. 2008-жылдары кантип, кандай болуп сатылган, ошол убактагы жетекчилер жооп бериши керек. Азыр Мамлекеттик каттоодогу ким, качан, кантип сатып алганы боюнча документтердин баары ачыкталды. Биздин борборубуздун башчысы Албек мырза чоң кызматтагы киши, документтерге таянып сүйлөсө жакшы болмок. Күнөөлөгөнү үчүн Текебаевди сотко беребиз деп оолугуп жатышат. Эми мен Албек мырзаны сотко бербей эле коёюн. Заводдо 20 жыл эмгектенгем, карамагында эмне бар, кайсыл жерде багы, пансионаты, баардыгын жатка билем. Заводдун ичиндеги аймактын ар бир метри дагы менин эсимде.

“Дастан” акционердик коому бул биринчиден стратегиялык мааниге ээ Кыргызстандын эң ири аскер заводдорунун бири. Ошол эле учурда бизде стратегиялык объекттер жөнүндө мыйзам бар. 2008-жылы 23-майда кабыл алынган. Ошол мыйзам кабыл алынгандан кийин стратегиялык обьект деп эсептелип атайын тизмеге кирген Кыргызстандын ар кандай менчигиндеги ишканалардын биринин дагы жери, мүлкү сатыкка коюлууга акысы жок. Сатам деген болсо, биринчи кезекте Өкмөткө сунуш кылынат. Бул боюнча мыйзамда так жазылган. Өкмөт албай артка кайтарганда гана атайын чечим менен сатса болот. Ошондуктан 2010-жылдан кийин өздөрүнүн чечимдерин кантип өзгөртүп, кантип сатышкан, аны өздөрү жакшы билишет. Көпчүлүк азыр, Албек ушинтип айтыптыр, жооп бербейсизби деп жатышат. Мен азырынча жөн коёюн. Эгер жалган-жашыкты айта берсе, маалымат жыйын берүүгө аргасыз болом.

— Заводдун баардык аймагын билем деп кеттиңиз. Президент азыр үй салып жаткан жер кандайча бул кишинин колуна тийип калганын деле билсеңиз керек?

— Мен 2007-жылы заводду өткөрүп берип, Жогорку Кеңешке депутат болуп кеткем. Ошол убакта азыркы талашка түшүп жаткан жер заводдун багы катары балансында турчу. Андан кийин ким, кайда, кантип сатты ишим болгон эмес. 2003-жылдары завод жетекчилигинин чечими менен ал жердеги бакты эс алуу жайы кылалы деген ой менен коттедж салына баштаган. Аймагын толугу менен атайын курчап чыгышкан. Кийинкилерин билбейт экенмин. Мунун баардыгына укук коргоо органдары өз бааларын беришет деп ишенем.

— Кечээ Өмүрбек Текебаев ал жердин аймагын 27 гектар деп чыкты. Кайра 2 гектар дейт. Негизи аймагы канча ал жердин?

— Мен билгенден жалпы аймагы 3 гектарга жакын болчу.

— Жогорку Кеңеште ушул маселенин айынан маанай курчуп кетмек болду?

— Башкаруучу коалициянын жетекчилеринин Жогорку Кеңештеги кайым айтышуусун элдин баары көрдү. Баардыгы өздөрү мойнуна алып башкаруучу коалиция де-юра бар, де-факто жок деп айтышууда. Мен ошону Албек мырзага айтат элем. Текебаев менен бирдемени талашса өздөрүнчө мени кошпой талашсын. 2010-жылкы жакын достор бири бирин айыптоодо. Булар чогуу келип бизди бийликтен кетирип, өздөрү бийликке келишкен. Эми өздөрү жасаган иштерине өздөрү мыйзамдын алдында, чегинде жооп берсин. Президент Алмазбек Атамбаев 31-августта 2010-жылдарда ким эмне кылганын ачык айтты. Эми өлкө башчысынын сөзүнө укуктук баа берүү, убактылуу өкмөттүн кимиси эмне кылганын прокуратура текшерип, элге ачык айтышат деп мен ишенем.

 Маектешкен Баян Кулова

Булак: “Жаңы ордо”

Өткөн жумада Кыргызстанды гана эмес, бүткүл дүйнөнү дүңгүрөткөн Көчмөндөр оюну болуп өттү. Баарынан көпкө эл суктана күткөн нерсе казак-кыргыз акындарынын айтышы болчу. Айтышка акындарды тандоо туруна келгенде дагы бир топ талаш-тартыштар болуп кеткен. Биз бүгүн дал ошол “Айтыш” коомдук фондун бир кезде жетектеген, бул айтышта баш байгени жеңип, кыргыздын намысын талашкан айтылуу акыныбыз Азамат Болгонбаевди кепке тарттык.

— Азамат байке, алгач сөздү көчмөндөр оюнунун өзүнөн баштасак. Сиздин купулуңузга толдубу?

— Көчмөндөр оюну кыргыз эли үчүн руханий баалуулуктарын, басып өткөн жолдорун, бабалары кандай турмушта жашаганын, мезгилдерди, доорлорду басып өткөндөрүн эстеп алууга, ошол мезгилге бир аз да болсо аралашып алууга шарт түзүп берди деп ойлойм. Спорттук оюндарды дээрлик көрө алган жокмун, теледен гана карап жаттым. Кырчында абдан көп сынактар өттү. Айтыштан баштап, ар бир аймактын жайган дасторконунан, тиккен боз үйүнө, көргөзгөн иш чарасына чейин сынак кылышыптыр. Баардыгы үзүлүп-түшүп даярданышыптыр. Кырчындагы Алтынбек Максүтов байкебиз койгон театралдык ачылышта көрөрмандардын көпчүлүгү көзүнө жаш алып көрүштү. Ага өзүбүз дагы күбө болуп жаттык. Аны көрүп жаткан адамдардын көкүрөгүнөн нур чачырап ушундай эл турбайлыбы деп суктануу менен кабыл алып жаткандыгын көрүп, бул иш чара өзүнүн максатына жетти деп ойлодум. Мамлекет үчүн жанын берген маданият өкүлдөрү башкы режиссёрдон баштап жүрөгү менен берилип иштегени көрүнүп турат.

— Керемет жайлообуздагы көпчүлүк күткөн казак-кыргыз айтышынын деңгээли башка айтыштардан эмнеси менен айрымаланды?

— Бул айтыштын негизги темасы көчмөндөр оюнуна, эгемендүүлүктүн 25 жылдыгына, “Айтыш” коомдук фондунун 15 жылдыгына арналды. Бул нерселердин баардыгы айтыштын өзгөчөлүгү деп эсептейм. Албетте, негизги системасы мурдагы тартип менен эле өттү. Биз айтышка кетээрде казактар келип алып “олимпиадада биздин балдар мынча жеңди, силер жеңбей калдыңар” деп айтат экен дешти. Бирок казактын бир акыны “силерге олимпиаданын алтынынын эмне кереги бар? Силер ат үстүнөн тишиңер менен жерден алтынды эңип алат экенсиңер”- деген салыштыруу элдин улуулугун, буга чейинки элибиздин эрдигин жакшы нерсе менен чагылдырып берди. Айтышта абдан жакшы ойлор айтылды. Жаштардын көкүрөгүнөн жалындуу кептер чыгып жатты. Мамлекеттин айтышка каражат бөлгөнү дагы өтө сейрек кездешет. Мамлекеттин бир жарым миллион сом бөлүп бергенин эске салсак, айтышка болгон мамилесинин бир үзүмүн көрсөттү болуш керек деп эсептейм. Негизги ишти “Айтыш” коомдук фонду өзүнүн мойнуна алып, Маданият министрлиги менен биргеликте жогорку деңгээлде уюштурду. Казактардан өзүнүн мамлекетинде зор ийгиликтерге жетишкен 8 акын келиптир.

— Казактардан күчтүү акындар келиптир деп айтып жатасыз? Кимиси менен айтышуу сизге оор болду?

— Биринчи күнү айтыш эки тур менен өттү. Ошол айтыштарым өзүмдүн купулума көп толбой калды. Айта турган ойлорумдун баарын айттым. Чек ара сыяктуу маселерди козгошко туура келди. Дипломатиялык түрдө мындай нерселерди козгобоюн деп барганмын. Себеби Айтпай Жумагулов деген казак акыны менен айтыштым. Шартка байланыштуу ал акынды алдын ала интернеттен карап дагы изилдеп албаптырмын. Буга чейинки казак кыргыз айтышында аны менен дээрлик кездешип көрбөптүрмүн. Ошондуктан аны менен айтышуу бир аз оорураак болду. Экинчи айлампада Мухтар Ниязов экөөбүздүн айтышыбыз дээрлик кызык өттү. Башка жуптарга караганда айтышыбыз узагыраак болду. Сырын билген жоо атышканга жакшы дегендей, бири бирибизди жакшы билет элек. Анткени Мухтар менен 2005-жылдан бери Астанадагы “Шабыт” фестивалынан бери таанышпыз. Мухтардын сырын билем, кандай ыкмаларды колдонот жаттап бүткөм.. Залда өткөн айтыш менен сыртта өткөн айтыштын дээрлик айрымасы болот. Жалпы акындар үчүн сырттагы кырдаалга кирип кетүү дагы абдан оор болду. Себеби Филармонияда айтышсаң көрөрмандар сахнага гана назары бурулат. Сыртта болсо бирөө ат чаап өтүп кетет, же башка иш кылып жаткан болот. Чоң аймак болгондуктан оюң менен көрүүчүлөр дагы чачырап кетет. Ошондуктан бир жерге чогултуу кыйын болгондуктан биринчи күнү башкаларды билбейм мен кыйналдым. Экинчи күнү дээрлик сонун маанайда чыкканга шарт түзүлдү. Казактар дагы албетте алар келгенде жакшы ойлорду айтат. Өздөрүнө баргандагыдай мамиле жасашпайт. Негизинен айтыш сонун болду.

— Казак акындарынын таржымалын сиз жакшы билесиз да. Кимдер келгенин айтып кетсеңиз?

— Мухтар Ниязов өзү алтын домбраны уткан жигит. Кечээ бирөөлөр казактын таанымал эмес акындары келиптир деп айтып жатат. Анан мен тамашалап “силер тааныбасаңар биз тааныйт экенбиз. Мухтар Ниязов үч килограмм алтынды уткан акын” деп койдум. Нурмат Мансуров экинчи орунду алды. Бул жигит 2004-жылдардан бери айтышып келе жатат. Азыр Астанада жашап, радио журналист болуп иштейт. Дидар Камиев деген бизден кичүүрөк бала. Бирок Казакстанда элдин бүйүрүн кызыткан чоң айтыштарда баш байге алып жүрөт. Эржеңиш Абдиев деген өзү математик мугалим экен. Ал дагы өзүнүн багытында жолу, орду бар акын. Айтпай Жумагуловду гана тааныбайт экенмин. Биринчи орунду алган Жаркынбек Наушарбеков деген бул Элмирбек, Жеңиш байкелер курагындагы мыкты акындардын бири. Алар биздин айтышка абдан суктанып силердеги айтыш табигый өтөт, жасалмалуулук жок деп айтышты. Казактар абдан дыкат даярданат. Кыргыз акындар болсо чапаныбызды кийип алып, комузубузду көкүрөккө кармап жайлоонун этегинде басып жүрдүк. Алар болсо бизди “ ой бай, мына бул кыргыз акындарынын даярдыгы күчтүү окшойт, кыжаалат болушпайт го” дешти. Биз деле даярданабыз, ойлорду топтоп көкүрөккө көрөңгө жыйып. Даярдыктын табияты ушундай болот.

— Айтыштын алдындагы тандоо турунда бир аз уруш да чыгып кетти. Чоң акындарыбыз Жеңишбек Токтобеков менен Аалы Туткучев катуу чычалап, сөз чыгарып эки жаат болуп социалдык баракчалар гүүлдөп жаман-жакшы сөздөр айтылып жатты. Сиздин комментарий?

— Биринчиден мен бул айтыштын уюштуруучусу эмесмин. Болгону “Айтыш” фонддун курамында бар адам катары көмөктөштүм. Бирок өнөр адамы катары айта кетсем болот. Алардын да өз чындыгы бар. Алардын кадырына, адамдыгына шек келтиргим келбейт. Жеңишбек байке менен Аалы акындарыбыз калыстар тобунун айрым мүчөлөрү менен пикири келишпегендиктен айтышка катышпайбыз деп баш тартып коюшту. Жалпы күйөрмандардын көпчүлүгү айтышка катышып берсе деп суранып да жатышты. Эми алардын өздөрүнүн чыгарган чечими бар окшойт, айтышка келишкен жок. Социалдык тармактарда өтө талаш-тартыш жүрүп жатты. Жеке өнөрпөз катары, буга чейин “Айтыш” фондду жетектеген өкүл, ар түрдүү айтыштарды уюштуруп жүргөн адам катары бир нерсеге абдан сүйүндүм. Ооба, ар кандай сөздөр айтылып жатты. Бирок жалпы эл айтышка күйүп жатты. Сүйүнгөнүмдүн себеби 2001-жылы Тарых музейинде биз атайын айтыш өткөрчүбүз. Ал жерде ашып кетсе 300 орун бар. Көп дегенде 20 көрүүчү келет, айтышка болсо 60 акын катышат. Ошол убакта Садык байке “биз айтыштын байгесине машина коёбуз. Буйруса чоң айтыштарды Филармонияда өткөрөбүз. Ошол жерде эл батпай турат” десе кээ бир акындар күлүшчү. Ошолордун баары чындыкка айланып жатат. Айрым майда-чүйдө кемчиликтин айынан бүтүндөй улуу өнөргө шек келтирүү мүмкүн эмес. Айрым адамдар акындардын ортосундагы нерседен ажырым жаратып жибере жаздады. Бул учурлар деле өтүп кетти. Айрым өзүбүздүн замандаштарыбыздын акындардын ортосуна чок салганга аракет кылышканына таң калдым. Таптакыр айтышка башка өңүттө карап, Садык байкени бут тосуп жатат дегендер чыкты. Бирок Садык байкенин айтышка кошкон салымын, кылган мээнетин эки адамдын ортосундагы таарыныч менен жокко чыгарып ийгенге эч кимдин укугу жок. “Бышкан аштын ээси көп” дегендей айтыш гүлдөп турган кезде сын айтуу оңой. Эмне үчүн ошол адамдар бир акын базарда жүргөндө, көр оокаттын айынан башка акын койчу болуп кеткен кезинде кайда эле деген пендечилик ойлор да келет. Жеке адамдардын арасындагы таарынычтын айынан мындай чоң эмгекти жокко чыгарууга таптакыр эч кимдин акысы жок.

— Жакында кыргыз өкмөтү сыйлыктар боюнча чечим чыгарып, акындарды да Эмгек сиңирген артист, Эл артисти деген сыйлыктарга көрсөтүптүр. Сизди да Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген  артисти деген наамга көрсөтүптүр, чын жүрөктөн куттуктайбыз. Сыйлык, чыгармачылыкты көтөрүүгө чоң стимул болот дешет. Сыйлыктын сыймыгын сезип жатасызбы?

— Көз көрбөсө, көңүл толбойт болуп жатат окшойбуз. Себеби буйрук чыкканы менен азырынча наамдарды колубузга ала элекпиз. Албетте ар бир адамга жакшы сөз эле канча эргитет. Бирөөдөн жакшы сөз угуп калсаң кубанат эмессиңби. Сыйлык деле кандайдыр бир деңгээлде стимул болуп берет. Бирок бул Элмирбек байкеге, болбосо Жеңишбек байкеге, Аалыга же Азаматка берилген сыйлык эмес. Бул кыргыздын кыргыз экенин, улуу экенин далилдеп келген өнөр, бул төкмө акындардын өнөрү. Ошол өнөргө болгон мамлекеттин көңүл буруусу деп эсептейм. СССРдин учурунда айтышка катышкан төкмө акындардын сыйлыгын алган акыркы адам Замирбек Үсөнбаев агайыбыз. 2010-жылы 3 акыныбызга да сыйлык берилди. Андан кийинки жылдардагысы берилди. Мунун да түпкүлүгү барып, “Айтыш” коомдук фондуна барып такалат. Айтыш коомдук фондунун биримдиктүү ишинин аркасы менен ушундай деңгээлге акындар жетишип жатат. Баарыбыз пендебиз, жаңылабыз, кулайбыз. Бирок кулаган адам турат, жаңылган адам түзөлөт. Ошондуктан “Айтыш” коомдук фондунун аркасы менен акындар ушундай даражага жетип жатат. Акындарды алган сыйлыктары менен чын жүрөктөн куттуктайм. Албетте сыйлык деген көкүрөгүңө эргүү дем берет экен.

Маектешкен Баян Кулова

Булак: “Жаңы Ордо”

 

Өткөн жумада Кыргызстанды гана эмес, бүткүл дүйнөнү дүңгүрөткөн Көчмөндөр оюну болуп өттү. Баарынан көпкө эл суктана күткөн нерсе казак-кыргыз акындарынын айтышы болчу. Айтышка акындарды тандоо туруна келгенде дагы бир топ талаш-тартыштар болуп кеткен. Биз бүгүн дал ошол “Айтыш” коомдук фондун бир кезде жетектеген, бул айтышта баш байгени жеңип, кыргыздын намысын талашкан айтылуу акыныбыз Азамат Болгонбаевди кепке тарттык.

— Азамат байке, алгач сөздү көчмөндөр оюнунун өзүнөн баштасак. Сиздин купулуңузга толдубу?

— Көчмөндөр оюну кыргыз эли үчүн руханий баалуулуктарын, басып өткөн жолдорун, бабалары кандай турмушта жашаганын, мезгилдерди, доорлорду басып өткөндөрүн эстеп алууга, ошол мезгилге бир аз да болсо аралашып алууга шарт түзүп берди деп ойлойм. Спорттук оюндарды дээрлик көрө алган жокмун, теледен гана карап жаттым. Кырчында абдан көп сынактар өттү. Айтыштан баштап, ар бир аймактын жайган дасторконунан, тиккен боз үйүнө, көргөзгөн иш чарасына чейин сынак кылышыптыр. Баардыгы үзүлүп-түшүп даярданышыптыр. Кырчындагы Алтынбек Максүтов байкебиз койгон театралдык ачылышта көрөрмандардын көпчүлүгү көзүнө жаш алып көрүштү. Ага өзүбүз дагы күбө болуп жаттык. Аны көрүп жаткан адамдардын көкүрөгүнөн нур чачырап ушундай эл турбайлыбы деп суктануу менен кабыл алып жаткандыгын көрүп, бул иш чара өзүнүн максатына жетти деп ойлодум. Мамлекет үчүн жанын берген маданият өкүлдөрү башкы режиссёрдон баштап жүрөгү менен берилип иштегени көрүнүп турат.

— Керемет жайлообуздагы көпчүлүк күткөн казак-кыргыз айтышынын деңгээли башка айтыштардан эмнеси менен айрымаланды?

— Бул айтыштын негизги темасы көчмөндөр оюнуна, эгемендүүлүктүн 25 жылдыгына, “Айтыш” коомдук фондунун 15 жылдыгына арналды. Бул нерселердин баардыгы айтыштын өзгөчөлүгү деп эсептейм. Албетте, негизги системасы мурдагы тартип менен эле өттү. Биз айтышка кетээрде казактар келип алып “олимпиадада биздин балдар мынча жеңди, силер жеңбей калдыңар” деп айтат экен дешти. Бирок казактын бир акыны “силерге олимпиаданын алтынынын эмне кереги бар? Силер ат үстүнөн тишиңер менен жерден алтынды эңип алат экенсиңер”- деген салыштыруу элдин улуулугун, буга чейинки элибиздин эрдигин жакшы нерсе менен чагылдырып берди. Айтышта абдан жакшы ойлор айтылды. Жаштардын көкүрөгүнөн жалындуу кептер чыгып жатты. Мамлекеттин айтышка каражат бөлгөнү дагы өтө сейрек кездешет. Мамлекеттин бир жарым миллион сом бөлүп бергенин эске салсак, айтышка болгон мамилесинин бир үзүмүн көрсөттү болуш керек деп эсептейм. Негизги ишти “Айтыш” коомдук фонду өзүнүн мойнуна алып, Маданият министрлиги менен биргеликте жогорку деңгээлде уюштурду. Казактардан өзүнүн мамлекетинде зор ийгиликтерге жетишкен 8 акын келиптир.

— Казактардан күчтүү акындар келиптир деп айтып жатасыз? Кимиси менен айтышуу сизге оор болду?

— Биринчи күнү айтыш эки тур менен өттү. Ошол айтыштарым өзүмдүн купулума көп толбой калды. Айта турган ойлорумдун баарын айттым. Чек ара сыяктуу маселерди козгошко туура келди. Дипломатиялык түрдө мындай нерселерди козгобоюн деп барганмын. Себеби Айтпай Жумагулов деген казак акыны менен айтыштым. Шартка байланыштуу ал акынды алдын ала интернеттен карап дагы изилдеп албаптырмын. Буга чейинки казак кыргыз айтышында аны менен дээрлик кездешип көрбөптүрмүн. Ошондуктан аны менен айтышуу бир аз оорураак болду. Экинчи айлампада Мухтар Ниязов экөөбүздүн айтышыбыз дээрлик кызык өттү. Башка жуптарга караганда айтышыбыз узагыраак болду. Сырын билген жоо атышканга жакшы дегендей, бири бирибизди жакшы билет элек. Анткени Мухтар менен 2005-жылдан бери Астанадагы “Шабыт” фестивалынан бери таанышпыз. Мухтардын сырын билем, кандай ыкмаларды колдонот жаттап бүткөм.. Залда өткөн айтыш менен сыртта өткөн айтыштын дээрлик айрымасы болот. Жалпы акындар үчүн сырттагы кырдаалга кирип кетүү дагы абдан оор болду. Себеби Филармонияда айтышсаң көрөрмандар сахнага гана назары бурулат. Сыртта болсо бирөө ат чаап өтүп кетет, же башка иш кылып жаткан болот. Чоң аймак болгондуктан оюң менен көрүүчүлөр дагы чачырап кетет. Ошондуктан бир жерге чогултуу кыйын болгондуктан биринчи күнү башкаларды билбейм мен кыйналдым. Экинчи күнү дээрлик сонун маанайда чыкканга шарт түзүлдү. Казактар дагы албетте алар келгенде жакшы ойлорду айтат. Өздөрүнө баргандагыдай мамиле жасашпайт. Негизинен айтыш сонун болду.

— Казак акындарынын таржымалын сиз жакшы билесиз да. Кимдер келгенин айтып кетсеңиз?

— Мухтар Ниязов өзү алтын домбраны уткан жигит. Кечээ бирөөлөр казактын таанымал эмес акындары келиптир деп айтып жатат. Анан мен тамашалап “силер тааныбасаңар биз тааныйт экенбиз. Мухтар Ниязов үч килограмм алтынды уткан акын” деп койдум. Нурмат Мансуров экинчи орунду алды. Бул жигит 2004-жылдардан бери айтышып келе жатат. Азыр Астанада жашап, радио журналист болуп иштейт. Дидар Камиев деген бизден кичүүрөк бала. Бирок Казакстанда элдин бүйүрүн кызыткан чоң айтыштарда баш байге алып жүрөт. Эржеңиш Абдиев деген өзү математик мугалим экен. Ал дагы өзүнүн багытында жолу, орду бар акын. Айтпай Жумагуловду гана тааныбайт экенмин. Биринчи орунду алган Жаркынбек Наушарбеков деген бул Элмирбек, Жеңиш байкелер курагындагы мыкты акындардын бири. Алар биздин айтышка абдан суктанып силердеги айтыш табигый өтөт, жасалмалуулук жок деп айтышты. Казактар абдан дыкат даярданат. Кыргыз акындар болсо чапаныбызды кийип алып, комузубузду көкүрөккө кармап жайлоонун этегинде басып жүрдүк. Алар болсо бизди “ ой бай, мына бул кыргыз акындарынын даярдыгы күчтүү окшойт, кыжаалат болушпайт го” дешти. Биз деле даярданабыз, ойлорду топтоп көкүрөккө көрөңгө жыйып. Даярдыктын табияты ушундай болот.

— Айтыштын алдындагы тандоо турунда бир аз уруш да чыгып кетти. Чоң акындарыбыз Жеңишбек Токтобеков менен Аалы Туткучев катуу чычалап, сөз чыгарып эки жаат болуп социалдык баракчалар гүүлдөп жаман-жакшы сөздөр айтылып жатты. Сиздин комментарий?

— Биринчиден мен бул айтыштын уюштуруучусу эмесмин. Болгону “Айтыш” фонддун курамында бар адам катары көмөктөштүм. Бирок өнөр адамы катары айта кетсем болот. Алардын да өз чындыгы бар. Алардын кадырына, адамдыгына шек келтиргим келбейт. Жеңишбек байке менен Аалы акындарыбыз калыстар тобунун айрым мүчөлөрү менен пикири келишпегендиктен айтышка катышпайбыз деп баш тартып коюшту. Жалпы күйөрмандардын көпчүлүгү айтышка катышып берсе деп суранып да жатышты. Эми алардын өздөрүнүн чыгарган чечими бар окшойт, айтышка келишкен жок. Социалдык тармактарда өтө талаш-тартыш жүрүп жатты. Жеке өнөрпөз катары, буга чейин “Айтыш” фондду жетектеген өкүл, ар түрдүү айтыштарды уюштуруп жүргөн адам катары бир нерсеге абдан сүйүндүм. Ооба, ар кандай сөздөр айтылып жатты. Бирок жалпы эл айтышка күйүп жатты. Сүйүнгөнүмдүн себеби 2001-жылы Тарых музейинде биз атайын айтыш өткөрчүбүз. Ал жерде ашып кетсе 300 орун бар. Көп дегенде 20 көрүүчү келет, айтышка болсо 60 акын катышат. Ошол убакта Садык байке “биз айтыштын байгесине машина коёбуз. Буйруса чоң айтыштарды Филармонияда өткөрөбүз. Ошол жерде эл батпай турат” десе кээ бир акындар күлүшчү. Ошолордун баары чындыкка айланып жатат. Айрым майда-чүйдө кемчиликтин айынан бүтүндөй улуу өнөргө шек келтирүү мүмкүн эмес. Айрым адамдар акындардын ортосундагы нерседен ажырым жаратып жибере жаздады. Бул учурлар деле өтүп кетти. Айрым өзүбүздүн замандаштарыбыздын акындардын ортосуна чок салганга аракет кылышканына таң калдым. Таптакыр айтышка башка өңүттө карап, Садык байкени бут тосуп жатат дегендер чыкты. Бирок Садык байкенин айтышка кошкон салымын, кылган мээнетин эки адамдын ортосундагы таарыныч менен жокко чыгарып ийгенге эч кимдин укугу жок. “Бышкан аштын ээси көп” дегендей айтыш гүлдөп турган кезде сын айтуу оңой. Эмне үчүн ошол адамдар бир акын базарда жүргөндө, көр оокаттын айынан башка акын койчу болуп кеткен кезинде кайда эле деген пендечилик ойлор да келет. Жеке адамдардын арасындагы таарынычтын айынан мындай чоң эмгекти жокко чыгарууга таптакыр эч кимдин акысы жок.

— Жакында кыргыз өкмөтү сыйлыктар боюнча чечим чыгарып, акындарды да Эмгек сиңирген артист, Эл артисти деген сыйлыктарга көрсөтүптүр. Сизди да Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген  артисти деген наамга көрсөтүптүр, чын жүрөктөн куттуктайбыз. Сыйлык, чыгармачылыкты көтөрүүгө чоң стимул болот дешет. Сыйлыктын сыймыгын сезип жатасызбы?

— Көз көрбөсө, көңүл толбойт болуп жатат окшойбуз. Себеби буйрук чыкканы менен азырынча наамдарды колубузга ала элекпиз. Албетте ар бир адамга жакшы сөз эле канча эргитет. Бирөөдөн жакшы сөз угуп калсаң кубанат эмессиңби. Сыйлык деле кандайдыр бир деңгээлде стимул болуп берет. Бирок бул Элмирбек байкеге, болбосо Жеңишбек байкеге, Аалыга же Азаматка берилген сыйлык эмес. Бул кыргыздын кыргыз экенин, улуу экенин далилдеп келген өнөр, бул төкмө акындардын өнөрү. Ошол өнөргө болгон мамлекеттин көңүл буруусу деп эсептейм. СССРдин учурунда айтышка катышкан төкмө акындардын сыйлыгын алган акыркы адам Замирбек Үсөнбаев агайыбыз. 2010-жылы 3 акыныбызга да сыйлык берилди. Андан кийинки жылдардагысы берилди. Мунун да түпкүлүгү барып, “Айтыш” коомдук фондуна барып такалат. Айтыш коомдук фондунун биримдиктүү ишинин аркасы менен ушундай деңгээлге акындар жетишип жатат. Баарыбыз пендебиз, жаңылабыз, кулайбыз. Бирок кулаган адам турат, жаңылган адам түзөлөт. Ошондуктан “Айтыш” коомдук фондунун аркасы менен акындар ушундай даражага жетип жатат. Акындарды алган сыйлыктары менен чын жүрөктөн куттуктайм. Албетте сыйлык деген көкүрөгүңө эргүү дем берет экен.

Маектешкен Баян Кулова

Булак: “Жаңы Ордо”

 

 

Учурда өтүп жаткан Көчмөндөр оюнунун авторлору көп. Чынын айтканда баш адашат. Деги эле көчмөндөр оюнун биринчи ким өткөргөн, идея чынында кимдики? Биз бүгүн көчмөн элибиздин тоюн өткөрүүгө ким негизги себепчи болуп калганын каармандын оозунан угуп көрөлү.

— Болот мырза, сизге Көчмөндөр оюнун өткөрүү идеясы кайдан келген? Сиз туулуп өскөн Өзгөн шаарында биринчи жолу көчмөндөр оюнун өткөргөн экенсиз…

— Биринчиден, Көчмөндөр оюну кечээ же 2014-жылы эле келип жаткан жок. Мен өзү көчмөн болуп төрөлгөм. Себеби, атам койчуман болгондуктан көчүп-конуп жашаганбыз. Жүрөгүмдө бир өйүгөн маселе бар эле. 2001-жылы Алматы шаарында иштеп жүрсөм, шаардын четине “Көчмөндөр” деген кафе ачылган. Орусча “Кочевник” деп жазылыптыр. Мен ал жерде “көчмөн элдин атасы кыргыз”-деп күрөшө баштадым. 2007-жылы 27-октябрь күнү бир ай КТРден “туугандар, көчмөндөр оюнуна келгиле. 9 түрлүү оюн өтөт. Байгесине 5 машине сайып берейин. 15 миң доллар байге коёюн”-деп жарнама бердиргем. Анда мен 26 жашта элем. 170 миң доллар акча коротком. Ош шаарында ал убакта кыргыз үйлөр жок экен, Чаткалдан, Чоң-Алайдан бери алдыртып, 52 кыргыз үй тиктирип, 1 тонна 200 кг күрүч демдеп, 12700 нан кетирип эки күн “Көчмөн” тоюн өткөргөм. Бул көчмөн элдеринин тою деген ат менен кеткен. Базардагы нандар калбай калганда туугандарыбыз базарды жаап качышкан. Себеби, мен атайын даярдалган аттарды мингизип, калкан, найза, кылычтарды жасатып, Өзгөндүн ичинен парад өткөргөм. Ошондо Болот бир тополоң баштаганы жатат деп элдер базарын жаап кетип калган.

— Бийлик тараптын тойду өткөрүү боюнча ойлору кандай эле?

— Бийлик тараптан чынын айтканда аябай кысым болгон. “Эмнеге өткөрүп жатышат, кайсыл партиянын атына иштеп жатат”-деп чыгышкан. Себеби 27-октябрь күнү Жогорку Кеңеш таркап, партиялык система менен келет деген түшүнүк келе жаткан. Кысым болгонуна карабай аракет кылып тойду өткөргөнбүз. Той күнү эртең менен Адахан Кимсанбаевич мамлекеттик катчы, Жантөрө Сатыбалдиев Ош областынын губернатору, Баткендин губернатору, Жалал-Абаддын губернаторунун орун басары, Нарындын губернаторунун орун басары конок катары чакырылган адамдын баары келген. Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Россия, Турция 5 мамлекеттен келген конокторго кошуп кокустан келип калган америкалыктардан, француздардан бери коноктогонбуз. Ал тойду кыргыз эли көчмөн элдердин атасы экендигин таанытуу максатында өткөргөнбүз. Ошол жерден бир журналист менден бул оюндар дагы башка жерде өтөбү деп сураганда “бул оюнду мен жеке менчиктеп алган эмесмин. Бул көчмөн элдеринин оюндарын башка областтар өткөрүүгө жардам бер десе даярмын”-деп жооп бергенмин. 2013-жылы бир журналист жигит менден “Вефа” борборунун 3-кабатында маек алып калды. “Сизди биз кыргыздын патриоту катары тааныйбыз. Кандай максаттарыңыз бар? Кандай иш-чараларды жасаганы жатасыз?”-деди эле, “Көчмөндөр оюндарын Кыргызстанга уюштурсак, кыргызды Азиянын арстаны экенин көрсөтсөк”-деген оюмду айтсам Максат Чакиев деген жигит “сизди интернеттен көрдүм, кыргыздын патриоту экенсиз, жолугалы”-деди. Жолуктук, жакшы кабыл алды. “Силер департаментте эмне иш кыласыңар?”-десем “туристтерди Кыргызстанга алып келүү боюнча иш кылабыз. Өзгөн жергесине эки канат жол салуу үчүн Мухтар деген депутат суранып жатат, биз колдоп жатабыз” дегенинен “Бирөө жол салып, анан ага турист чакырбай, Кыргызстандын ичин байланыштыралы. Көчмөн оюндарын уюштуруп, ар бир областка каттайлы. Аны уккан чет өлкөдөн туристтер келе берет” дегенмин. Аябай жакшы идеяңыз бар экен деп кетирди. Дагы бир аз күндөн кийин кайра чакыртты да чачын артка байлаган жигитти көрсөтүп “ушул жигитке жардам бериңиз. Көчмөн оюндарын уюштуралы, сунуш жазалы, сиз бизге оюндар боюнча эксперт болуп бериңиз”-дешкенинен макул болгом. Москва-Совет көчөсүнүн кесилишинде ошол жигиттин үйү бар экен. Мен ошол жерге келип оюндарды, таржымалдарды айтып берип жүрдүм. Премьер-министр сунушубузду кабыл алыптыр, Максатка рахмат, Турцияга барганда түрк тилдүү кеңешмеге Адахан Кимсанбаевич аркылуу айттыртыптыр. Ал киши көчмөндөр оюнуна автор болду, Максат дагы авторлоштордун бири. 2014-жылы Көчмөндөр оюну өтөөрдө бир дагы киши телефонун албайт. Бала-чакам менен барып келейин дедим эле. Бир эже биз менен иштешип жаткандыктан ал эжеге чалсам “Болот кечирип кой, бул идея колдон колго өтүп кетти, биз эч ким эмес экенбиз”- дегенинен “анда уят болгон экенмин”-дедим да өзүм балдарымды алып барып келдим. Бирок 23-ноябрда келинчегим каза болуп калды. Ошол менен мен 40 күн аза күтүп, үйдө олтуруп калганда, өкмөт башчы Жоомарт Оторбаев мени издетиптир. Максат мага “сизге премьер мактоо баракчасын берип жатат”-деп айтып калды. Аза бүткөндөн кийин 18-декабрда мактоо баракчаны мага берди. Кокус менин илээшпеген жерим болсо ал мактоо баракча эмес конверт бербейт эле. Азыр автор менмин дегендер менен теле дебатка чыгып калсак “2007-жылы мен той берип жатканда сизде ушундай ой бар беле”- деп сурайт элем. Ушундай эле суроону Максат менен Аскатка дагы берип “силерде ушул идея бар беле? Бышылуу тамактын күйүтү жаман кылбагыла”-деп айтмакмын. Тилекке каршы андай нерсе жок.

— Азыркы өтүп жаткан көчмөндөр оюну жактыбы?

— Мага жакты. Биз башында чогуу иштешкенде балдарга атайын сценарий бергем. Бирок меники өтпөй калыптыр. Менин сценарийим боюнча парадда биринчи Манас атабызды 40 чоросу менен өткөрөлү. Манас атабыз тууралуу “Манас келе жатат, көчмөндөрдүн баш ханы келе жатат” деген ураан менен азыркы президентке чейинки кыйындар төрттөн өтсүн, алардын тарыхы менен айтылсын дегем,  жактырышпаптыр. Кечээки көчмөндөргө сонун даярданышыптыр. Менин ниетимдин 90%ы аткарылды. Кыргыздын баары бир жерге чогулса, жамырап калпак-элечекчен көрсөм дегем, аткарылды. Жарым миллион эл ошол жерде кылкылдап, хан шайлоону көрсөтүп жатышса өтө кубандым. Актёлорго дагы рахмат, жакшы даярданышыптыр. Стадионду да укмуш салышыптыр. КМШ боюнча ат оюндарына биз жолдомо беребиз. Башкача айтканда Ордо болуп калдык. Астананын ат майданы дагы мындай эмес.

— Казактар спорттук жайларына каттуу көңүл бурчу эле го?

— Казактар мындай ат майдандарды курушу мүмкүн. Бирок маңдайынан чөл көрүнөт. Биздики дароо көл көрүнөт. Аркасы тоо, өзүнчө эле жомок. Көчмөн элдин колоритине туура келген ат майдан болду. Эң башкысы менин ичимди өйүп жүргөн бир канча иштер чечилди. Мен Россияда, Казакстанда, Турцияда иштегем. Баардык жерде калпакчан болуп, “мен атаңмын, мага салам айткыла. Силер бизден тарагансыңар”- деп тамашалайт элем. Бир жолу мындай сөздөрдү бир казактын милициясына айта коюп камап салышкан.

— Сиздин кара жорго бийин биринчи алып чыкканыңыз боюнча да маалымат бар. Идея сиздики беле?

— Керек болсо калпак күнүнүн дагы, кара жоргонун дагы идеясы меники, бирок ошону ишке ашырган жигиттерге, агаларыма чын жүрөктөн ыраазымын. 2005-жылы ошол убактагы “Бителдин” калпакчан киши менен “менин желем” деген жарнамасы чыккан. Ошону ЦУМдун 3 кире беришине полго тартып коюшуптур. Мен ошол жерден тополоң кылып, башкы директоруна кире албай койдум. Ызы-чуу салсам ары-бери жагына жөнөтүп мени топ кылышты. Жиним келип Жогорку Кеңешке кирип, Эмилбек Абсатаровичке жолугуп “Кыргыздын калпагы тебеленип жатса, ЦУМду өрттөйм. Эгер силер чече албасаңар өрттөп салам”- десем ошол жерден үнүн катуу чыгарып ЦУМдун директоруна чалды. “Болушу мүмкүн эмес, андай нерсе жок”- дегенинен соткама видеосун тартып алган элем, көрсөтсөм Эмилбек аке кайра чалып “ЦУМду өрттөйм деп атат, алгыла” деп жатып анан алдыргам. Дордойдо бир лөлү аксакал калпак кийип алып дубаначылык кылып жүрүптүр. Барып калпакты башынан алдым да топуңду кийип ал дегенмин. Мончолордон дагы калпакты астына төшөп олтургандар менен урушуп калпак мончолорго кийилбесин деп жармаштырып чыкканмын. Калпак кийилбесин деген баракчаларды мончолордо буу бөлүмдөрүнө тараткам. 2007-жылы Кара жоргону деле Кытайга барып Кулжадан үйрөнүп келип, Дастан Сарыгуловго кирдим. Ал “идеяң жакшы экен. Муну колдошубуз керек”- деп жатканда мамлекеттик катчылык кызматынан кетип калып эч нерсе кыла албай калдык. Айылга бардым дагы 7-класста окуп жаткан эки баланы тандап, кара жоргону үйрөтүп, “Санжыра” деп группа ачып бердим. Эки балага өзүм акча берип чоң тойлорго киргизип бекер бийлетчүмүн. Бир күнү Рахман Раззыков чалып бул бийдин башында сен турат турбайсыңбы, балдарың бийлеп жүрөт, конокторум бар эле жөнөтүп берчи дегенинен жибергем. Ал жерде Кубаныч Эсенбаев бар экен. Ал мага чалып “казактар биздин бий деп будуң-чаң түшүп жатышат. Көрсө бул бий биздики турбайбы. Кел, телеге чыгалы. Мен ошол жерде иштейм”- дегенинен макул болуп телеге чыгып, аябай бапылдадык. Кубаныч «бир карындашым бар эле, бийлеп чыкса дегем. Уруксат бересизби» дегенинен макул болуп бир-эки ыкмаларын да көрсөтүп бергем. Кийин интернеттерден карасам эле кара жоргонун автору Кубаныч Эсенбаев, мен тууралуу эч нерсе жок. Эч жерде айтышпайт. Кубаныч акеге “маек учурунда бир бурчуна менин деле эмгегимди айтып койбойсузбу”- десем “Боке, ошол катачылык кетип калыптыр, айтам деп унутуп калыптырмын”-деди. Анан казак-кыргыз бул бийди талаша баштадык эле баары чээнге кирип кетип мени түртүп коюшту. Мен жөн каламбы, тытышып 1924-жылдагы бийлеп жаткан кыргызды таптырып, кыргыздын Антланта океанынан Тынч океанына чейин ээлеп турган кыргыз империясынын картасын таптырып күпүлдөп баштаганда мага чалып “ Боке жакшыбы”-дешет да кайра эле мен жокмун. Кыскасы менин идеям ишке ашты.

— ”Кара жоргону” казактардыкы, калмактардыкы жана башка элдердики дешет. Бул жагынан далилиңиз барбы?

–2009-жылы Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев атайын казактардын бийин, салттарын, жаңы түзүмдөрдү түзгөн адамдарга байге жарыялаган. Ошондо кытайлык кыргыздын эки жигити келип Астанада “Кара жорго” бийин үйрөткөн. 3 миң студент, казактардын Маданият министри бийди кошо бийлеген. Дүйнөдө эң көп адам бийлеген бий катары ЮНЭСКОго киребиз деп кире алышкан жок. Бирок казак эл бийи деп кабыл алышкан. Казактардын бири дагы “Кара жорго” биздин бий деп айта алышпайт. Анткени, Кытайдагы казактар кыргыздардын тоюна барып үйрөнүп ушул бийди бийлеп жүрүшөт. Түндүктүк досторумдун тойлоруна барсам лезгинка, түштүктүк досторумдун тоюна барсам андижан полкасы. Анан кой, өз бийибизди бийлели деп “Кара жоргону” алып чыккам. Бул окуя 2004-2005-жылдары болгон. Экинчи кылымда жарым дүйнөлүк картада көрсөткөн Атланта океанынан Тынч океанына чейин Кыргыз империясы деп турат. Керек болсо ал жерде Россия, Казакстан, Өзбекстан деген жок. Муну казактар таарынса таарынсын деп айтып жүрө бердим. 2013-жылы Нурсултан Назарбаев өзү казак теле каналдарынын биринен “Казакстан 1991-жылы мамлекеттүүлүккө жетти. Биринчи ирээт тарыхыбызда мамлекет болдук”- деди. Мага таарынса таарынсын, президенти өзү айтып жатат. Эми тарыхы кенен элден ушундай мыкты бий, ырлар чыгабы? Же кандай?

— Дагы кандай идеяларыңыз бар?

— Мен ушул жерден айтып калбасам дагы бирөө ээлеп кетпесин. Мамлекеттен мигранттар үчүн сыртка чыгып бараткандардын баарына жүргүнчү билетине атайын дагы бир барак кошулуш керек. Ал баракта “Урматтуу мекендеш, сизге ак жол тилейбиз, жакшы барып ийгиликтүү кайтыңыз. Сизди ыйык мекенибиз Кыргызстан күтөт. Биз сизди сүйөбүз”- деп жаздырып коштурайын деп жатам. Өлкөдөн чыгып бараткан ар бир адам мени мекеним, элим сүйөт деп ойлонсун деген ой да. Себеби Россияга барып 22 жаштагы балага Кыргызстанга барып иштебейсиңби десең келечек жок дейт. Айланайын, келгениңе канча жыл болду десем 2 жыл дейт. 20 жыл жашадың, ошондо келечек бар беле? Эки жылда бөлкөнү жеп келечек күтүп калыпсың, кокус бул жакта төрөлсөң кыргыз деген аттан уялмаксың деп канчасын уруштум. Экинчи идеям болсо, азыр мэрия жолдун баарын кашаалап тосуп салбадыбы. Биз эмне малканада жашайбызбы? Кичинекей таякчаларга газондордун арасына “Тууганым, сиз тебелебейсиз гүлдөрдү. Жаныңыздагыга дагы эскертип коюңуз”- десе адам деген ойлонот. Биз тосмолор менен адамдарды мажбурлабашыбыз зарыл. Заманбап жашоо үйлөрдүн короолору, дубал менен тосулбастан ачык кашаалар тутулганда гана келет. Кыргыз кең пейил, эшиги ачык калк болгон. Ошончо кашаа тосконго акча коротпой кара топурак алып келип гүл бакча кылса бир-эки тебелейбиз анан көнөбүз, биз деле адамбыз да.

Маектешкен Баян Кулова

Булак: “Жаңы Ордо”

 

Учурда өтүп жаткан Көчмөндөр оюнунун авторлору көп. Чынын айтканда баш адашат. Деги эле көчмөндөр оюнун биринчи ким өткөргөн, идея чынында кимдики? Биз бүгүн көчмөн элибиздин тоюн өткөрүүгө ким негизги себепчи болуп калганын каармандын оозунан угуп көрөлү.

— Болот мырза, сизге Көчмөндөр оюнун өткөрүү идеясы кайдан келген? Сиз туулуп өскөн Өзгөн шаарында биринчи жолу көчмөндөр оюнун өткөргөн экенсиз…

— Биринчиден, Көчмөндөр оюну кечээ же 2014-жылы эле келип жаткан жок. Мен өзү көчмөн болуп төрөлгөм. Себеби, атам койчуман болгондуктан көчүп-конуп жашаганбыз. Жүрөгүмдө бир өйүгөн маселе бар эле. 2001-жылы Алматы шаарында иштеп жүрсөм, шаардын четине “Көчмөндөр” деген кафе ачылган. Орусча “Кочевник” деп жазылыптыр. Мен ал жерде “көчмөн элдин атасы кыргыз”-деп күрөшө баштадым. 2007-жылы 27-октябрь күнү бир ай КТРден “туугандар, көчмөндөр оюнуна келгиле. 9 түрлүү оюн өтөт. Байгесине 5 машине сайып берейин. 15 миң доллар байге коёюн”-деп жарнама бердиргем. Анда мен 26 жашта элем. 170 миң доллар акча коротком. Ош шаарында ал убакта кыргыз үйлөр жок экен, Чаткалдан, Чоң-Алайдан бери алдыртып, 52 кыргыз үй тиктирип, 1 тонна 200 кг күрүч демдеп, 12700 нан кетирип эки күн “Көчмөн” тоюн өткөргөм. Бул көчмөн элдеринин тою деген ат менен кеткен. Базардагы нандар калбай калганда туугандарыбыз базарды жаап качышкан. Себеби, мен атайын даярдалган аттарды мингизип, калкан, найза, кылычтарды жасатып, Өзгөндүн ичинен парад өткөргөм. Ошондо Болот бир тополоң баштаганы жатат деп элдер базарын жаап кетип калган.

— Бийлик тараптын тойду өткөрүү боюнча ойлору кандай эле?

— Бийлик тараптан чынын айтканда аябай кысым болгон. “Эмнеге өткөрүп жатышат, кайсыл партиянын атына иштеп жатат”-деп чыгышкан. Себеби 27-октябрь күнү Жогорку Кеңеш таркап, партиялык система менен келет деген түшүнүк келе жаткан. Кысым болгонуна карабай аракет кылып тойду өткөргөнбүз. Той күнү эртең менен Адахан Кимсанбаевич мамлекеттик катчы, Жантөрө Сатыбалдиев Ош областынын губернатору, Баткендин губернатору, Жалал-Абаддын губернаторунун орун басары, Нарындын губернаторунун орун басары конок катары чакырылган адамдын баары келген. Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Россия, Турция 5 мамлекеттен келген конокторго кошуп кокустан келип калган америкалыктардан, француздардан бери коноктогонбуз. Ал тойду кыргыз эли көчмөн элдердин атасы экендигин таанытуу максатында өткөргөнбүз. Ошол жерден бир журналист менден бул оюндар дагы башка жерде өтөбү деп сураганда “бул оюнду мен жеке менчиктеп алган эмесмин. Бул көчмөн элдеринин оюндарын башка областтар өткөрүүгө жардам бер десе даярмын”-деп жооп бергенмин. 2013-жылы бир журналист жигит менден “Вефа” борборунун 3-кабатында маек алып калды. “Сизди биз кыргыздын патриоту катары тааныйбыз. Кандай максаттарыңыз бар? Кандай иш-чараларды жасаганы жатасыз?”-деди эле, “Көчмөндөр оюндарын Кыргызстанга уюштурсак, кыргызды Азиянын арстаны экенин көрсөтсөк”-деген оюмду айтсам Максат Чакиев деген жигит “сизди интернеттен көрдүм, кыргыздын патриоту экенсиз, жолугалы”-деди. Жолуктук, жакшы кабыл алды. “Силер департаментте эмне иш кыласыңар?”-десем “туристтерди Кыргызстанга алып келүү боюнча иш кылабыз. Өзгөн жергесине эки канат жол салуу үчүн Мухтар деген депутат суранып жатат, биз колдоп жатабыз” дегенинен “Бирөө жол салып, анан ага турист чакырбай, Кыргызстандын ичин байланыштыралы. Көчмөн оюндарын уюштуруп, ар бир областка каттайлы. Аны уккан чет өлкөдөн туристтер келе берет” дегенмин. Аябай жакшы идеяңыз бар экен деп кетирди. Дагы бир аз күндөн кийин кайра чакыртты да чачын артка байлаган жигитти көрсөтүп “ушул жигитке жардам бериңиз. Көчмөн оюндарын уюштуралы, сунуш жазалы, сиз бизге оюндар боюнча эксперт болуп бериңиз”-дешкенинен макул болгом. Москва-Совет көчөсүнүн кесилишинде ошол жигиттин үйү бар экен. Мен ошол жерге келип оюндарды, таржымалдарды айтып берип жүрдүм. Премьер-министр сунушубузду кабыл алыптыр, Максатка рахмат, Турцияга барганда түрк тилдүү кеңешмеге Адахан Кимсанбаевич аркылуу айттыртыптыр. Ал киши көчмөндөр оюнуна автор болду, Максат дагы авторлоштордун бири. 2014-жылы Көчмөндөр оюну өтөөрдө бир дагы киши телефонун албайт. Бала-чакам менен барып келейин дедим эле. Бир эже биз менен иштешип жаткандыктан ал эжеге чалсам “Болот кечирип кой, бул идея колдон колго өтүп кетти, биз эч ким эмес экенбиз”- дегенинен “анда уят болгон экенмин”-дедим да өзүм балдарымды алып барып келдим. Бирок 23-ноябрда келинчегим каза болуп калды. Ошол менен мен 40 күн аза күтүп, үйдө олтуруп калганда, өкмөт башчы Жоомарт Оторбаев мени издетиптир. Максат мага “сизге премьер мактоо баракчасын берип жатат”-деп айтып калды. Аза бүткөндөн кийин 18-декабрда мактоо баракчаны мага берди. Кокус менин илээшпеген жерим болсо ал мактоо баракча эмес конверт бербейт эле. Азыр автор менмин дегендер менен теле дебатка чыгып калсак “2007-жылы мен той берип жатканда сизде ушундай ой бар беле”- деп сурайт элем. Ушундай эле суроону Максат менен Аскатка дагы берип “силерде ушул идея бар беле? Бышылуу тамактын күйүтү жаман кылбагыла”-деп айтмакмын. Тилекке каршы андай нерсе жок.

— Азыркы өтүп жаткан көчмөндөр оюну жактыбы?

— Мага жакты. Биз башында чогуу иштешкенде балдарга атайын сценарий бергем. Бирок меники өтпөй калыптыр. Менин сценарийим боюнча парадда биринчи Манас атабызды 40 чоросу менен өткөрөлү. Манас атабыз тууралуу “Манас келе жатат, көчмөндөрдүн баш ханы келе жатат” деген ураан менен азыркы президентке чейинки кыйындар төрттөн өтсүн, алардын тарыхы менен айтылсын дегем,  жактырышпаптыр. Кечээки көчмөндөргө сонун даярданышыптыр. Менин ниетимдин 90%ы аткарылды. Кыргыздын баары бир жерге чогулса, жамырап калпак-элечекчен көрсөм дегем, аткарылды. Жарым миллион эл ошол жерде кылкылдап, хан шайлоону көрсөтүп жатышса өтө кубандым. Актёлорго дагы рахмат, жакшы даярданышыптыр. Стадионду да укмуш салышыптыр. КМШ боюнча ат оюндарына биз жолдомо беребиз. Башкача айтканда Ордо болуп калдык. Астананын ат майданы дагы мындай эмес.

— Казактар спорттук жайларына каттуу көңүл бурчу эле го?

— Казактар мындай ат майдандарды курушу мүмкүн. Бирок маңдайынан чөл көрүнөт. Биздики дароо көл көрүнөт. Аркасы тоо, өзүнчө эле жомок. Көчмөн элдин колоритине туура келген ат майдан болду. Эң башкысы менин ичимди өйүп жүргөн бир канча иштер чечилди. Мен Россияда, Казакстанда, Турцияда иштегем. Баардык жерде калпакчан болуп, “мен атаңмын, мага салам айткыла. Силер бизден тарагансыңар”- деп тамашалайт элем. Бир жолу мындай сөздөрдү бир казактын милициясына айта коюп камап салышкан.

— Сиздин кара жорго бийин биринчи алып чыкканыңыз боюнча да маалымат бар. Идея сиздики беле?

— Керек болсо калпак күнүнүн дагы, кара жоргонун дагы идеясы меники, бирок ошону ишке ашырган жигиттерге, агаларыма чын жүрөктөн ыраазымын. 2005-жылы ошол убактагы “Бителдин” калпакчан киши менен “менин желем” деген жарнамасы чыккан. Ошону ЦУМдун 3 кире беришине полго тартып коюшуптур. Мен ошол жерден тополоң кылып, башкы директоруна кире албай койдум. Ызы-чуу салсам ары-бери жагына жөнөтүп мени топ кылышты. Жиним келип Жогорку Кеңешке кирип, Эмилбек Абсатаровичке жолугуп “Кыргыздын калпагы тебеленип жатса, ЦУМду өрттөйм. Эгер силер чече албасаңар өрттөп салам”- десем ошол жерден үнүн катуу чыгарып ЦУМдун директоруна чалды. “Болушу мүмкүн эмес, андай нерсе жок”- дегенинен соткама видеосун тартып алган элем, көрсөтсөм Эмилбек аке кайра чалып “ЦУМду өрттөйм деп атат, алгыла” деп жатып анан алдыргам. Дордойдо бир лөлү аксакал калпак кийип алып дубаначылык кылып жүрүптүр. Барып калпакты башынан алдым да топуңду кийип ал дегенмин. Мончолордон дагы калпакты астына төшөп олтургандар менен урушуп калпак мончолорго кийилбесин деп жармаштырып чыкканмын. Калпак кийилбесин деген баракчаларды мончолордо буу бөлүмдөрүнө тараткам. 2007-жылы Кара жоргону деле Кытайга барып Кулжадан үйрөнүп келип, Дастан Сарыгуловго кирдим. Ал “идеяң жакшы экен. Муну колдошубуз керек”- деп жатканда мамлекеттик катчылык кызматынан кетип калып эч нерсе кыла албай калдык. Айылга бардым дагы 7-класста окуп жаткан эки баланы тандап, кара жоргону үйрөтүп, “Санжыра” деп группа ачып бердим. Эки балага өзүм акча берип чоң тойлорго киргизип бекер бийлетчүмүн. Бир күнү Рахман Раззыков чалып бул бийдин башында сен турат турбайсыңбы, балдарың бийлеп жүрөт, конокторум бар эле жөнөтүп берчи дегенинен жибергем. Ал жерде Кубаныч Эсенбаев бар экен. Ал мага чалып “казактар биздин бий деп будуң-чаң түшүп жатышат. Көрсө бул бий биздики турбайбы. Кел, телеге чыгалы. Мен ошол жерде иштейм”- дегенинен макул болуп телеге чыгып, аябай бапылдадык. Кубаныч «бир карындашым бар эле, бийлеп чыкса дегем. Уруксат бересизби» дегенинен макул болуп бир-эки ыкмаларын да көрсөтүп бергем. Кийин интернеттерден карасам эле кара жоргонун автору Кубаныч Эсенбаев, мен тууралуу эч нерсе жок. Эч жерде айтышпайт. Кубаныч акеге “маек учурунда бир бурчуна менин деле эмгегимди айтып койбойсузбу”- десем “Боке, ошол катачылык кетип калыптыр, айтам деп унутуп калыптырмын”-деди. Анан казак-кыргыз бул бийди талаша баштадык эле баары чээнге кирип кетип мени түртүп коюшту. Мен жөн каламбы, тытышып 1924-жылдагы бийлеп жаткан кыргызды таптырып, кыргыздын Антланта океанынан Тынч океанына чейин ээлеп турган кыргыз империясынын картасын таптырып күпүлдөп баштаганда мага чалып “ Боке жакшыбы”-дешет да кайра эле мен жокмун. Кыскасы менин идеям ишке ашты.

— ”Кара жоргону” казактардыкы, калмактардыкы жана башка элдердики дешет. Бул жагынан далилиңиз барбы?

–2009-жылы Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев атайын казактардын бийин, салттарын, жаңы түзүмдөрдү түзгөн адамдарга байге жарыялаган. Ошондо кытайлык кыргыздын эки жигити келип Астанада “Кара жорго” бийин үйрөткөн. 3 миң студент, казактардын Маданият министри бийди кошо бийлеген. Дүйнөдө эң көп адам бийлеген бий катары ЮНЭСКОго киребиз деп кире алышкан жок. Бирок казак эл бийи деп кабыл алышкан. Казактардын бири дагы “Кара жорго” биздин бий деп айта алышпайт. Анткени, Кытайдагы казактар кыргыздардын тоюна барып үйрөнүп ушул бийди бийлеп жүрүшөт. Түндүктүк досторумдун тойлоруна барсам лезгинка, түштүктүк досторумдун тоюна барсам андижан полкасы. Анан кой, өз бийибизди бийлели деп “Кара жоргону” алып чыккам. Бул окуя 2004-2005-жылдары болгон. Экинчи кылымда жарым дүйнөлүк картада көрсөткөн Атланта океанынан Тынч океанына чейин Кыргыз империясы деп турат. Керек болсо ал жерде Россия, Казакстан, Өзбекстан деген жок. Муну казактар таарынса таарынсын деп айтып жүрө бердим. 2013-жылы Нурсултан Назарбаев өзү казак теле каналдарынын биринен “Казакстан 1991-жылы мамлекеттүүлүккө жетти. Биринчи ирээт тарыхыбызда мамлекет болдук”- деди. Мага таарынса таарынсын, президенти өзү айтып жатат. Эми тарыхы кенен элден ушундай мыкты бий, ырлар чыгабы? Же кандай?

— Дагы кандай идеяларыңыз бар?

— Мен ушул жерден айтып калбасам дагы бирөө ээлеп кетпесин. Мамлекеттен мигранттар үчүн сыртка чыгып бараткандардын баарына жүргүнчү билетине атайын дагы бир барак кошулуш керек. Ал баракта “Урматтуу мекендеш, сизге ак жол тилейбиз, жакшы барып ийгиликтүү кайтыңыз. Сизди ыйык мекенибиз Кыргызстан күтөт. Биз сизди сүйөбүз”- деп жаздырып коштурайын деп жатам. Өлкөдөн чыгып бараткан ар бир адам мени мекеним, элим сүйөт деп ойлонсун деген ой да. Себеби Россияга барып 22 жаштагы балага Кыргызстанга барып иштебейсиңби десең келечек жок дейт. Айланайын, келгениңе канча жыл болду десем 2 жыл дейт. 20 жыл жашадың, ошондо келечек бар беле? Эки жылда бөлкөнү жеп келечек күтүп калыпсың, кокус бул жакта төрөлсөң кыргыз деген аттан уялмаксың деп канчасын уруштум. Экинчи идеям болсо, азыр мэрия жолдун баарын кашаалап тосуп салбадыбы. Биз эмне малканада жашайбызбы? Кичинекей таякчаларга газондордун арасына “Тууганым, сиз тебелебейсиз гүлдөрдү. Жаныңыздагыга дагы эскертип коюңуз”- десе адам деген ойлонот. Биз тосмолор менен адамдарды мажбурлабашыбыз зарыл. Заманбап жашоо үйлөрдүн короолору, дубал менен тосулбастан ачык кашаалар тутулганда гана келет. Кыргыз кең пейил, эшиги ачык калк болгон. Ошончо кашаа тосконго акча коротпой кара топурак алып келип гүл бакча кылса бир-эки тебелейбиз анан көнөбүз, биз деле адамбыз да.

Маектешкен Баян Кулова

Булак: “Жаңы Ордо”