ТАРЫХ

Кылымдарды карыткан кыргыз элинин, мамлекетинин тарыхынын ар кандай доорлорунда, өзгөчө роль ойноп, омоктуу ойлору, натыйжалуу иштери, келечектүү аракеттери, Ата Журтунун  биримдигин, көз карандысыздыгын бекем сактоо менен кыргыз элинин аброюн жогорулатып, улуттук мамлекетибиздин өсүп-өнүгүүсүнө өзгөчө салымын кошуп, анын келечегине бүт өмүрүн жумшаган чыгаан инсандары көп эле болгон. Алар кадимки  Барс-бег, Мухаммед Кыргыз, Кубат бий, Атаке бий, Алымбек датка, Ормон хан,  Курманжан датка,  Полот хан, Шабдан, А.Сыдыков, Ж.Абдрахманов, И.Айдарбеков, А.Орозбеков, И.Раззаков, Т.Усубалиев, А.Масалиев ж.б. бар.  Ошолордун катарына, бүгүн мааракеси белгиленип жааткан  Н.Исановду кошсо болот.

Алар өз мезгилинин, ар түрдүү кырдаалына жараша элине, мамлекетине эмгеги сиңгени талашсыз. Мындай тарыхый инсандар өздөрүнүн жеке сапаттары: курч акыл-эси, бекем эрки, туруктуу максаты, көрөгөчтүгү, көпчүлүктү өзүнө тарта билүүсү, коомду башкарууга өзгөчө шыгы жана касиети, мамлекеттик деңгээлде саясий, социалдык-экономикалык, маданий маселелерди чечүүдөгү компетенттүүлүгү, ошол маселелерди чечүү жоопкерчилигин өз мойнуна алуу жөндөмү, жол башчылык касиеттери менен өз мамлекетинин баардык социал-дык катмарларын бириктирүү аракети, мамлекеттин кызыкчылыгын ички жана тышкы саясатта коргоп, чоң саясий аренада өздөрүнүн жеке тажрый-басы, артыкча аракети, келечекти көрө билүүсү менен айырмаланышкан. 

Албетте, ошондой элдин, мамлекеттин жоопкерчилигин алууга даяр инсандары-быздын бири Насирдин Исанов. Ал кыргыз элинин эки доорунун тарыхында да-сыккан саясатчы, олуттуу мамлекеттик ишмер, компетентүү экономист, өндүрүш маселелерин ичинен билген, жетекчилик кызматты курулуш масте-ринен курулуш министрине чейин, эгемендүү, көз карандысыз кыргыз мамле-кетинин тарыхындагы – биринчи Вице-президент, Премьер-министри сыяктуу кызматтарды аркалаган, СССР Жогорку Кеңешинин элдик депутаты болгон.

 Насирдин Исанов өзүнүн өрнөктүү, байсалдуу эмгек жолунда: ак эмгекти барк-таган, акыйкатты жактаган, калыстыктан кайтпаган, журт ишенимин актаган,  адамгерчиликти даңктаган, ата наркын, салтын сактаган, улуттун таалим-тарбиясын урматтаган, дүйнө таанымы кенен, акыл  чабыты терең, бир топ өгөчө касиеттерге бай, омоктуу ойлору, олуттуу кадамдары, натый-жалуу иштери, көпчүлүктүн оюна келбеген  максаттары,  көрөгөчтүгү менен элге кадыры сиңип, кызматы өтүп, нускалуу өмүр сүрдү.

 Кезинде Нельсон Манделла “Башкалардын колунан келгенди жасаган адам – ​​жөнөкөй адам. Башкалар жасай албаган ишти жасаган адам – ​​көрүнүктүү, чыгаан инсан. Ал эми башкалар такыр жасай албаганды жасаган адам – ​​улуттун сыймыгы, баа жеткис байлыгы, генийи, Жараткандын белеги” – деп айткан жайы бар. Кыргыз тарыхында ошондой инсандардын бири Н.Исанов  болду 

   Тарых жана саясат таанууда чыгаан инсандардын төмөнкүдөй түрлөрү бар:

1. Салттуу тарыхый инсандар – булар уруу башчылары, падышалар, монархтар, императорлор, алардын абалы, конкреттүү элдердин, мамлекеттин калыптанган салттарына жана адаттарына негизделет. Кыргызда мындай инсандар  Барс-бег, Мухаммед Кыргыз, Кубат бий, Атаке бий, Алымбек датка, Ормон хан ж.б.
2. Рационалдуу–легалдуу тарыхый инсандар – алар саясий аренага, элдин эрки, колдоосу  менен жетишкендер. Буларга Курманжан-датка, Полот хан, Шабдан, А.Сыдыков, А.Орозбеков, Ж.Абдрахманов, Т.Усубалиев, А.Масалиев,  Н.Исанов ж.б.
3. Харизматикалык инсандар – өзгөчө касиеттерге, сапаттарга, жол башчылык жөндөмгө ээ инсандар. Кыргызда мындай инсан Исхак Раззаков болгон. 

   Демек, Н.Исанов рационалдык-легалдык чыгаан инсандардын катарына кирет. 

   Кеңеш доорунун соңунда, эгемендүүлүктүн, көз карандысыздыктын башатында, өзүнүн өзгөчөлүгү – креативдүүлүгү, табиятынан башкачалыгы – оригиналдуулугу менен айырмаланган инсан дал ушул  Насирдин Исанов болгон.

   Н.Исановдун  өзгөчөлүгү – креативдүүлүгү эмнеде? Анын коммунисттик пар-тиянын катуу, туруктуу саясий, идеологиялык системасынын шартында калыптан-ганына карабай, башкалардан айырмаланып, жеке эркин ой жүгүртүүсүндө,  идеоло-гияга сугарылган буйруктар, бекитилген туруктуу система, догмалар, бюрократия-лык чечимдер менен дайыма эле макул боло бербей, көп учурда өз көз карашын сунуштап, көпчүлүктү ынандырып, пландарды, аткарыла турган иш аракеттерди өз позициясында, көз карашында чечип, көп маселелерди чечүүдө өзгөчө, башкалардан айырмаланган  аракеттери менен ишке ашыргандыгында. Мындай кадамдарга  анын күчтүү эрки, руху, чечкиндүүлүгү, башкаларды ынандыра билүүсү, башкара билүү жөндөмү, компеиенттүүлүгү, натыйжалуу аракеттери күбө. Мисалы, Кеңеш доору-нун 70 жылында болбогон, ири архитектуралык комплекстер борбор калаабызда, Ысык-Көл, Нарын областы бириккенде, Н.Исанов демилгечи, куруучу болуп, Ысык-Көлгө кире бериште тургузган Экологиялык пост азыркыга чейин мамлекетке, элибизге кызмат кылып келе жатат. Көл жээгиндеги көптөгөн пляждарды курдуруп, туризмди, эмгекчилердин эс алуусун жакшыртуу максатында реконструкциялаган, тазалап, жакшы шарттарды түздүргөн. Эки башка доор, саясий, социалдык-эконо-микалык система  алмашып жатканда, өлкөнүн келечегин таасын баамдап, базар-рынок экономикасына өтүүнү, келечектеги экономиканын өнүгүүсүнүн туура багыттарын аныктай алган, стандарттуу эмес чечимдери күбө.  Дагы бири, ошол эле Кум-Төр алтын кенин улуттубуздун, кыргыз мамлекетинин кызматына, келечегине пайдаланууга, өмүрүнүн акырына чейин жасаган аракеттери.

    Н.Исановдун дагы бир өзгөчөлүгү – креативдүүлүгү,  жетекчи катары дайыма эле жогору жактан келген, калыптанып, катып калган күнүмдүк, стандарттык идея-ларга туруштук берип, өзгөчө пикирге ээ, расмий тартип, эреже менен иштебеген, стереотиптерге, стандарттуу эрежелерге каршы турган касиеттери болгондунда. Ал маселенин түп-тамырын көрө билгендиги, көптөгөн саясий, экономикалык маселелерди чечүүдө күтүүсүз чечим чыгарып, салттуу эмес ыкмаларды колдоно билгендиги менен айырмалангандыгында.

   Насирдин Исанов эки системанын, башка замандын чыгаан-оригиналдуу адамы болгон. Чыгаандыгы, оригиналдуулугу – биротоло «башкаларга окшоп калбоо» жөндөмү, артыкча интуициясы менен өзгөчө акыл-эси, табигый таланты жана инсан болуп калыптануу жараянындагы жеке сапаттарында болгон. Өзү жашаган коомдо, туруктуу системада болуп, бирок дайыма эле алардын эрежелери менен жашоого батынбаган, өзгөрүүгө аракет кылган, өзүнүн жеке принциптери, көз карашы бар, оригиналдуу ой жүгүртүүсү, жүрүм-туруму, аракети менен айырмаланган инсан. 

     Ошентип ал өзүнүн жеке жөндөмү, кесиптик потенциалы менен табиятынан өз элинин, мамлекетинин лидерлеринин бири экендигин далилдей алды. Талашсыз нерсе, ал кеңеш доорунун партиялык, мамлекеттик адистерди даярдоо мектебинин баардык тепкичтерин басып өтүп, ал мектептин бийик, катаал талаптарна дал келгенин тастыктады. Эмгек жолунда адамгерчилик сапатты бекем тутуу  менен  иш учурунда өзүнө жана кол алдындагыларга катуу тартипти, кынтыксыз аткаруучулук милдетти коё билген инсан болду. Н.Исановду башка замандаштарынан  темирдей бекем эрки, түгөнбөс кубаты, ар түрдүү кырдаалдарда өзүн-өзү кармоосу, феноме-налдык эс тутуму, тынымсыз ишке жөндөмдүүлүгү, аны уникалдуу, өзгөчө – креа-тивдүү, чыгаан – оригиналдуу инсан, көрүнүктүү мамлекеттик ишмер катары эл, мамлекет тарыхында ташка тамга баскандай из калтырууга жеткизди.  Ал кыска мөөнөттө тарыхый окуяларга, саясий, социалдык-экономикалык өзгөрүүлөргө бай, оор сыноолорду алып келген система, заман өзгөрүүсүн, өткөөл мезгилди  баштан кечирген,  өз элинин, улуттук мамлекетинин келечеги үчүн баш-оту менен кириш-кен, үлгүлүү өмүр сүргөнү талашсыз. 

    Дал ушундай мыкты касиеттери менен Н.Исанов өзгөчө из калтырып кетти десек жаңылышпайбыз.  Мындай касиеттер анын баскан эмгек жолунда баамдалып турат.

   Эми бир эки тактоо иретиндаги маалыматтарды айта кетейин:

1. Кээ бир ММК, эл арасында, 1988-жылы анын министрдик кызматтан Ыссык-Көл областык аткаруу комитетинин төрагасы катары дайындалышын, анын кайсыдыр бир олдоксон иши, сөзү үчүн  кызматтан төмөндөткөн, “жумшак саясий сүргүн” болгон деген кыяздагы кээ бир маалыматтар бар. Бул туура эмес пикир. Ошол кездеги партиялык-мамлекеттик жетекчи адистерди даярдоо практикасында, келечектүү жетекчилерди бир тармактуу министрликктен, көп тармактуу, сыноосу, кыйынчылыгы, жопкерчилиги көп, облусттук жетекчиликке такшалтуу максатында жиберишчү. Кыргыз тарыхында областтык жетекчиликтен республикалык жетекчиликке көтөрүлгөн А.Дуйшеев, С.Ибраимов, А.Масалиев, Н.Исанов сыяктуу инсандарыбызды эл билет. Мындай практика болгонун бул жерде катышып олтурган, элибиздин кадырлуу аксакалдары да тастыктаары бышык.
2. Кээ бир ММК Н.Исанов республиканын Жогорку Кеңешинин 12-чакырылышынын депутаты болгон деп жазып жүрүшөт. Мен атайын изилдеп көрдүм, тийиштүү расмий документтерде ал кишинини аты жок. Негедир, ошол шайлоого элибиздин көптөгөн партиялык, мамлекеттик атка минерлери аттанса да, Н.Исанов ал шайлоого катышкан эмес экен. 

   Эске алчу жагдай, 1991-жылы 29-сентябрда Премьер-министр Насирдин Исанов Республика Кыргызстандын №325 Алай округу боюнча – 98,5%  добуш менен  СССР Жогорку Кеңешинин “элдик депутаты” болуп шайланганы кашкайган чындык.  Бирок, депутаттык ишмердүүлүккө жетишпей калган, аткени СССР БШК анын депутаттык мандатын беките электе, 29 ноябрында автокырсыктан каза болгон.  

1. Кээ бирлер аны экономика илимдеринин доктору болгон деп жиберишти, бул да туура эмес маалымат. Н.Исанов 1990-жылы экономика боюнча кандидаттык диссертацисын жактап,  1991-жылы  СССР Инженердик академиясынын академиги болгону чын.

    Калган акыркы учурлардагы Н.Исановдун дарегине, бейнесине айтылган эпитеттер, штихтер кашкайган чындык экени талашсыз.

Абытов Байболот Капарович

тарых илимдеринин доктору, профессор, Россия табигый илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти, ОшМУ

Кечээ, 6-майда Бишкек шаарындагы “Хан-Теңир” ресторанында кыргыздын 40 уруусунун бири – Кыпчак уруусу Ичкилик канатынын III курултайын өткөрдү. Ага жалпысынан 300 делегат чакырылган.

Курултайга кыргыздын ичкилик канатынын өкүлдөрүнөн башка да кыргыздын 40 уруусунун өкүлдөрүнөн 40 конок келип, катышып олтурушту. Ошондой эле ичкилик канатынын өкүлү, Кыргыз Эл баатыры Миталип Мамытов жыйындын ардактуу мейманы катары катышты.

Андан башка да Казакстандын кыпчактарынан казак акыны, элчи Мухтар Шаханов баштаган делегация менен Өзбекстандын кыпчактарынын тобу Курултайдын сыйлуу конокторунан болушуп, жалындуу сөздөрдү сүйлөп беришти.

Кыргыз элинин алгачкы жазма акыны Молдо Нияз “Санат дигарстарында” бир үй-бүлөнүн мүчөлөрүн эң көп эстегени, ыр кылып баяндаганы, өзү айткандай “Алимбек датка аблади” болгону талашсыз (жааты, үй-бүлөсү деген мааниде – автор, 103-б.). Байкасаңыз Молдо Нияз Алымбек датканы, Курманжан датканы (ага арнап өзүнчө дастан жазган – авт. 101-105-бб.), уулдары Абдылдабек, Баатырбек, Маамытбек, Асанбек, Камчыбек, неберелери Мырзапаяз, Арстанбекти эстеп, Алымбек датканын абладинин тагдырын кыска чагылдырып, аларга арнап ыр саптарын калтырган.  Бул деген, өзү Кадамжайда жашаганы менен эл кыдырып, эл арасында болуп, көп убакта аттуу-баштуу адамдардын, алардын ичинде Алымбек датка, Курманжан датканын  тагдырынан кабардар болуп, ал үй-бүлөнүн трагедиясын тең бөлүшүп, алардын тарыхый тагдыры тууралуу башкаларга жеткиргени баамдалып турат. Молдо Нияздын “Санат дигарстарында” мындай саптар бар: 

“… Камчыбек деп кан жутуп,  Курбанжан датка жойулду,  Баланын дагын көрбөсүн…” “.. Күлүшөдө күл болду, Күйүт менен чок болду, Сибирге кетип жок болду. Мурзапаяз, Баатырбек, Булардын дарди бир жактан, Мамытбек деп мас болду, Камчыбек деп гаш болду…”   “Карып болдуң бу чакта, Абдуллабектен айрылып,  Дүйнөң кетти шо чакта… …Алайдай жакшы жер кана,

Алымбектин баш уулу, Абдыллабектей эр кана… Алымбек датка балдары, Абдылдабек, Асанбек… Баатырбек менен Махмутбек (Маамытбек – авт.),  Карчыга сындуу Камчыбек… Камчыбекке кабыр кыл, Мырзапаяз, Маамытбек,  Баатырбекке сабыр кыл! Алымбектей дарман кыл!  Абдылдабекти арман кыл! Асанбекке шүгүр кыл!”  (Молдо Нияз Санат дигарстар.  –Б., 1993. 101-106-бб.)

   Молдо Нияздын “Дигарстарында” аталган бул инсандар кадимки Алымбек датка, Курманжан датканын балдары жана неберелери. Мен окумуштуу тарыхчы катары, ошол Молдо Нияздын каармандары болгон атактуу даткалардын балдарынын, неберелеринин тагдырына саресеп салдым. Алар кандай болуп калыптанышты, ким болуп, эмнеси менен эл эсинде калышкан?  Алардын Молдо Нияз айткандан кийинки тагдырлары кандай болгону кызыктырды. Албетте мен булардын көбү тууралуу мурдатан эле изилдөө жүргүзүп келгеним да кашкайган чындык.[1] 

    Маалым болуп, тарых  барактары тастыктагандай, атактуу Алымбек датка жана Курманжан  датка беш уулду жарык дүйнөгө алып келип, татыктуу тарбия беришкен. Белгилей кетели, аларга чейин Курманжан датка бир нече жыл төрөбөй калып, бир жолу жаш балалуу болгон кайын эжеси келгенде ырым кылып, аттан түшүрбөстөн өңөрүп келген баласын колуна алып үйүнө кирип, баланы таштап тай туягындай болгон алтынды кайын эжесинин ээр кашына илип коёт. Баланы ырым кылып алганын билип, кайын эжеси менен жездеси таштап кетет. Баланын аты Жаркынбай болгон, тарбиясы жакшы, Алымбек, Курманжандын чоң уулу катары өскөн Жаркынбай Алымбек датка каза болгондон кийин Ошко бек, саркер болгон. 1865-жылкы Ташкендин алдындагы кадимки Алымкул аталык менен полковник Черняевдин  салгылашуусунда баатырларча курман болгон. Анын ордун, эрезеге жетип, калыптанып калган Абдылдабек ээлеген. 

   Эми сөз кезеги Алымбек датканын балдары тууралуу болсун: Абдылдабек (1837-1876-жж.), Баатырбек (1939-1985-жж.), Маамытбек (1843-1913-жж.), Асанбек (1849-1909-жж.) Камчыбек (1852-1895-жж.). Баарына татыктуу тарбия, эл, мамлекети үчүн талыкпай кызмат кылуу вазыйпасын, жоопкерчиликти тарта билүүнү, саясий оюндун ыкмаларын, чыгыш дипломатиясынын наркында тарбиялашкан. Аларда акыл-эс, нарк-насил, ар-намыс жана кадыр-барк күчтүү болгон. 

   Абдылдабек Алымбек уулу 1837-1876-жж. өмүр сүргөн. агасы Жаркынбай Ташкендин алдындагы салгылашууда курман болгондон кийин анын ордуна 1865-75-жылдары Кокон хандыгынын  эгедери тарабынан Ош вилайетинин беги, акими  болуп дайындалган. Ошол эле убакта Кокон ханынын пайдасына жергиликтүү элдерден салык топтоочу саркер да болгон. Абдылдабек Кокон хандыгынын акыркы жылдары жана Орус империясынын колониялдык баскынчылык жылдарында өзгөчө белгилүү инсан болгон. Абдылдабек атасы Алымбектин көп касиеттерине ээ болуп, элине, жерине кызмат кылган, атасы салдырган Ак Медресени өз эсебинен каржылаган ата уулу.  Көпчүлүк биле бербеген дагы бир жаңылык, Абдылдабек да ата-энеси сыяктуу Кокондун ханы Худаяр хан тарыбынан “датка” наамына татыган. Буга, убагында менин доктордук диссертациямды жазууда табылган Худаяр хандын инайатнамэси күбө. Сөз чындыгынан бузулбасын үчүн ошол, хандын колу коюлуп, мөөрү басылган расмий документтин, Оштун башкаруучусу Абдылдабекке берилген орус тилиндеги котормосун мисал келтирейин:   

«В настоящее время да знают и ведают все хакимы и амины, и казии, и благородные улемы, и шейхисламы, и (все лица)… чубаризат – пансат Абдуллабек-датка купил на берегу сая вилайета Оша многочисленные лавки с пригодной для застройки землей, превратил в вакф медресе построенного его отцом, покойным Алымбеком-парваначи (и) изготовил вакфную грамоту, украшенную печатями казиев и улемов, которая удостоилась рассмотрения светлым взором нашего величества. …В месяц раджабе почитаемом года 1292 (1875 г.)». Демек, бул документ 1279-х.ж. (1875-ж.) Худояр хандын мөөрү менен бекитилген.[2] Ушул эле документ менен Худояр хан Абдылдабекти баардык салыктардан бошоткон.[3] Эске алчу жагдай дал ошол расмий документте үч жолу хан тагына олтуруп, мамлекет башчысы болгон Худояр хан Абдылдабекке датка наамын бергендигин тастыктап, аныктагандыгында болуп турат. Анткени Худаяр ханга да Анжиян, Ош, Алай тарапта ишенимдүү таяныч, анын эркин аткарган таасирдүү башкаруучу керек болчу. Алымбек даткадан кийин, Курманжандын таянычы болгон мындай адам, анын тун уулу Абдылдабек экенин, андан эч ким тизгин талашпасын туура баамдаган. Бул биринчиден. Экинчи жагы, чоң жер ээлиги – 20дан ашык уламалардын жана казыйлардын, хандын мөөрү басылган документте, Абдылдабекке берилип, ал өз кезегинде атасынын Ак медресесине өткөрүп берген жердин чеги, аянты аныкталган. Үчүнчүсү, ага аскердик паңсат чинин (аскердик даража – 500 аскер башы) берип, Абдалдабекти өзүнө тартып, ал, анын апасы аркылуу Ош, Алай, Кашгар соода, контрабанда жолун көзөмөлгө алуу, андан түшкөн байлыкка туйтунуу максатын да көздөгөн. Ошентип Абдылдабек дээрлик он жыл Худаяр ханга Оштун беги, башкаруучусу, саркери катары кызмат кылган. Бирок, 1875-76-жылдардагы элдик көтөрүлүш аны Худаяр хандан баш тартып, эл тарапка, эл колдогон Полот  хан тарапка өтүүгө мажбур кылган. 

     1875-жылкы элдик көтөрүлүштө Абдалдабек өзүнүн аристократиялык тегине карабастан, эл колдогон молдо Асандын уулу Исхакты – Полот ханды, апасы Курманжандын макулдугу менен колдоп, Худаяр ханга каршы аттанган. Абдылдабек эл арасында абдан абройлуу, таасирддүү  адам катары, Полот хандын эң ишенимдүү, жакын адамдарыны бири болуп калган. Кыска мөөнөттө Коконду, хан сарайын ээлеген көтөрүлүшчүлөрдүн башчысы Полот хан зор ийгиликтерге жетишип, тез эле Коконду, хан тагын ээлешет.  Ошондон кийин, 1975-жылы 10-октябрынан 1876-жылдын 30-январына чейин Абдылдабек Полот хандын дайындоосу менен Кокон шаарынын беги, азыркыча мэри, жаңы хандын эң жакын кеңешчиси болгон.[4] Белгилүү болгондой Полот хандын бийлиги көпкө созулган эмес.

     1876-жылдын февралында Кокон хандыгы жоюлуп, анын ордуна Туркестан крайынын Фергана областы түзүлгөндөн баштап Абдылдабек Орус империясынын баскынчылыгына каршы күрөшкөн. Ал жетектеген көтөрүлүштү басуу тууралуу Туркестан округунун башчысы генерал-адъютант К.П.Кауфмандын Россия империясынын Аскер министрине  1876-ж. июль айындагы билдирүүсүндө минтип айтылган:  “… в продолжении всей Кокандской войны… вопрос о подчинении кара-киргиз представляется, довольно продолжительное время невыясненным, …естественные препятствия в ущельях и долинах первоклассного хребта… и усилившие оборонительные средства кара-киргизов, давали им преувеличенное понятие о неприступности их кочевок и безнаказанности за участие в войне самозванца Пулат-хана с русскими. В виду этих соображений некоторое промедление в конце февраля этого года, в заявлении покорности кара-киргизскими родами, кочующими около Оша и Уч-Кургана, в связи с происками Абдуллабека и матери его, вдовы Алимбека, Мамаджан (Курманджан – авт.), заставили генерал-майора М.Д.Скобелева действовать решительно и двинуться 31 марта в урочища Гульча с отрядом из 3-й и 4-й Оренбургских и 1-й Семиреченской сотен, стрелковой роты 4-го Туркестанского линейного батальона».[5] 

      Иш жүзүндө бул орус аскерлеринин көтөрүлүштү биротоло басуу ниетиндеги алгачкы Алай өрөөнүнө кирүүгө, Кашгар багытынын соода жолун көзөмөлгө алуу  аракети болгон.  Бирок ийгиликке жетишкен эмес, ошондуктан бир аз кийинчерээк Абдылдабек жеткетеген көтөрүлүшчүлөрдү биротоло жок кылуу максатында, 1876-жылы Орус империясынын Алай илимий-аскердик экспедициясы уюштурулган. Бул максатта орус бийликтери олуттуу аскер күчүн даярдаган. Алар 4-Туркестан линиялык батальону, штаб жана 4 рота, 2-й Туркестан аткычтар  батальону – штаб жана 3 рота,  Оренбург казак аскеринин 1-жүздүгү, Сибир казак аскеринин 2-жүздүгү, 1-Туркестан артиллерилык бригадасынын 2-батареясы топтолгон.[6]  Абдылдабекке каршы  жүрүштүн башаты катары, жаңы түзүлгөн Ош уездинин борбору ыңгайлуу Ош шаары тандалган. Дал ошол кезде Абдылдабек тууралуу көптөгөн рас-мий  маалыматтар орус булактарында пайда болгон.[7]

     Абдылдабек жетектеген көтөрүлүштү басуу максатында Алай илимий-аскердик экспедициясы генерал М.Д.Скобелевдин жеткечилигинде өз жүрүшүн 1876-ж. 26-июлунда баштаган. Көтөрүлүшүн басуу үчүн аталган экспедиция үч багытта жүрүшкө чыккан: биринчи аскердик колоннаны полковник  Витгенштейн баштап, Оштон Папан, Шат, Турук капчыгай аркылуу Алай тоолоруна бет алса, экинчи колоннаны  подполковник Вардер, капитан А.Н.Куропаткин (болочок Орус империясынын Аскер министри), Уч-Коргондон Чоң Алай багытына жүрсө, үчүнчү аскердик колоннаны генерал  М.Д.Скобелев, капитан  М.Е.Ионов баштап оштон Гүлчөгө, андан ары Сопу-Курган аркылуу Алай тоолорунун тереңине бет алган. Баса ошол карателдик отрядды кадимки Шабдан Жантай уулу жигиттери менен коштоп жүргөн.[8]      

    Эми байкаңыз эч кандай университет, аскердик училища, академияны бүтпөгөн, Алайда, Ошто туулуп, өсүп, калыптанган, Кокондун саясий, аскердик күрөшүндө такшалган Абдылдабекке каршы канчалаган билимдүү, жогорку чиндеги аскербашылар, офицерлер, миңдеген солдаттар согушка аттанган.  Орус аксерлери менен Абдылдабектин алгачкы кагылышуусу, Кашгар стратегиялык багытын бууган Жаңырык деген жерде болгон.[9]   Абдылдабек баштаган көтөрүлүшчүлөр орус куралына туруштук бере алышпай, бийик тоолорго чегинүүгө мажбур болушкан. Дал ошол Алай, Кара-Кулжа, Өзгөндүн тоо тараптарынан дагы күч топтоп, орустарга каршы согуштук аракеттер болгону, расмий орус булактарында айтылат.[10]  Бул жүрүштүн башында генрал М.Д.Скобелев турган. Ошол аскерди, баскынчылык жүрүштүн алкагында 1876-ж. 3-июнунда генерал М.Д.Скобелев  Ош, Алай чөлкөмүнүн кыргыздарына кайрылууу жасаган (воззвание): «…не присоединится к шайке Абдуллабека, Абду Керим-бека, Сулейман-бека».[11]   21 июлда ошол эле генерал атайын прокломация таркаткан, анда «…к кыргызам …(рода) Япалак, Тулейкен, Явуш, Хажбек, Бури, Кукча, Джилгильда, Ятук, Хуш, Тауке, Барга, Бакал, Сувай, Ульжеке, Джури, Кара барга, Сары барга, Таз барга, Сартлар объявляю, что по воле могущего ярым падишаха, я иду с храбрыми войсками белого царя водворить порядок между Алайских кыргызов и принять от них присягу на верность белого царя к державе которого они вечные времена присоединены… Я иду … с желанием мира, спокойствия и счастья всем кара-киргизским родам… Я предлагаю аман всем родам, которые вышлют ко мне своих биев с покорностью и будет исполнять мои приказания» – деген кайрылуу болгон.[12]   Кантсе да орус армиясынын жоон тобу,  куралынын күчү, сүрү, башка аймактардагы кан төгүүсү таасир этип, кыргыздар орус бийликтерине баш ийүүгө мажбур болушкан.  

      Бирок, Абдылдабек орустарга баш ийүүнү калаган эмес, ал өз эли, жери үчүн күрөштү улантуу, кошумча аскер күчүн суроо максатында Ооганстан тарапка бет алат. Тилекке каршы Орус империясы менен жаңыдан калыптанып келе жаткан, өз өлкөсү үчүн пайдалуу болгон дипломатиялык карым-катнашын бузгусу келбеген, Ооган шахы Абдылдабекке аскер берүүдөн сылык баш тартат.   Ошол боюнча, кайгы-кападан, кусалыктан, узак жолдун азабынан жабыркаган Абдылдабек, Орус бийлигине баш ийгиси келбеген, эркин мүнөзү менен ооган жеринде 1876-жылы күзүндө каза болгон. Кээ бир маалыматтарга таянсак Абдылдабектин сөөгү азыркы Тажикистандын Мургаб районунун Баш-Күмбөз деген жайына коюлган жана ал күмбөз азыркыга чейин жеткени, абалы абдан начар экени кабарланат.

   Баса белгилей кетчү жагдай кеңеш доорунда Абдылдабек таптык көз карашка туура келбей, эзүүчү таптын өкүлү катары, расмий тарыхта, эл оозунан унутула баштаганы менен Молдо Нияздын “Дигарстарында” сакталып келгени абдан кубандырат.

 Камчыбек Алымбек уулу (1852-1895-жж.) агасы Абдылдабек Кокон хандыгынын олуттуу, орду бар мамлекеттик чиновниги болсо, Орус империясынын тушунда аскер башыларынын бири, генерал-лейтенант  Н.Корольков жазгандай: «…Семейство Курманжан-датки всегда играло выдающуюся роль в деле административного управления Ошским уездом. так, из 7 вилайетов этого уезда 4 или 5 должностей волостных управлений были заняты членами семьи Алымбековых…. …благодаря авторитету своих именитых родителей, их дети занимали важные, по тем временам, для кыргызов, посты в управлении Ошского уезда Ферганской области: Батырбек – волостной управитель Булак-Башинской волости,  Асанбек – Наукатской волости, Маамытбек – Гульчинской волости, Карабек (внук – авт.) – Ак-Буринской волости».[13] Бул тарыхый булактардын маалыматына таянсак Камчыбек  расмий кызмат абалын ээлеген эмес. Бирок, Алай, Ош, Фергана чөлкөмүндө агаларынан кем эмес элдин сый-урматына, абройго ээ болгон. Камчыбек  Алай, Ош, Фергана чөлкөмүндө  соода-сатыкты, эл аралык карым-катнашты нукка салып, Кытай империясы менен дипломатиялык, соода-сатык  иштерди бекемдеген. Атасынын Ак Медресесине ар тараптуу колдоо көрсөткөн. Азыркы күнгө чейин  Оштун так ортосунда жайгашкан Кербен сарайын, баардык шарттары менен салдырган (азыр Ош областтык ИИБ жанындагы Убактылуу кармоочу жай – СИЗО болуп калган – авт.). Эл арасында азыркыга чейин айың кеп калган. Кербен сарайын бүткөрүп, алгач апасы Курманжан даткага көрсөтүп, анын батасын алып, Кербен сарайдын ишин баштайын – деп апасын чакырат. Кербен сарайды кыдырып көрүп, купулуна толгон апасы уулуна карап: -Балам баары жакшы, бирок Кербен сарайыңдын дубалы калың, алды пас болуп түрмөгө окшоп калыптыр – деп айкан имиш деген сөз бар. Ким билет мүмкүн айтса-айткандыр, а мүмкүн айткан эместир. Кандай болсо да жаңыдан бийлигин орнотуп жаткан Орус империясынын жергиликтүү өкүлдөрү, кийинчерээк Кеңеш доорунда, өткөндүн калдыгы, тап душманы салдырган имарат катары Оштогу Камчыбектин Кербен сарайын түрмө кылып коюшат. Ошондон эл арасында жогорудагыдай сөз унутулбай келе жатат. 

 Расмий болбосо да, көмүскөдө  ал убакта Камчыбек Улуу Жибек жолунун Ош-Кашгар олуттуу аймагын,  соода жолун көзөмөлдөп турганы талашсыз.  Анын дал ушундай даражасы, чек араны көзөмөлдөшү Орус империясынын  Туркестан генерал-губернаторствосунун Фергана облусунун, Ош уездинин аскердик жетекчилигинин колунда, Ош-Кашгар жолундагы  бажы кызматкерлеринин өлтүрүү окуясынан кийин 1894-жылы “Камчыбек Алымбек уулунун иши” – «дело Камчыбека Алымбек уулу»,  же тагыраагы дело «Об убийстве таможенного объездчика Боровкова и трех стражников в Ошском уезде» –  деген пайда болгон. 

   Бул ишке Эркеш-Там бажысын көзөмөлдөөчү Боровков  баштаган 3 бажычынын одоно, чектен чыккан, мыйзамсыз иш-аракети себеп болгон.  Алдын ала жеткен жалган кабар, көкүтүү боюнча бажычылар Алайда конуш жаңылап келе жаткан Камчыбектин аялы Асел айым баштаган көчтү токтотуп, анысы аз келгенсип шек санаган сандыкты ачуу үчүн Асел айымдын чачпагындагы ачкычтардыы чачы менен кесип алганы себеп болгон. Көчтү коштогон Акбалбан баштаган топ, бегинин аялынын чачын кырккан бажычыга жини келип, намыс кылып, бажычыларды турган жеринен өлтүрүп, тоо арасына көөмп ташташат. Бирок, аны алгач Камчыбек билген эмес. Бир топ убакка чейин, бжычыларды ким өлтүргөнү белгисиз болуп, акыры шыбыш чыгып, Камчыбек, Акбалбандар камакка алынат.  Натыйжада  дал ошол 1894-жылы орустардын «бей своих, чтобы чужие боялись»  же “башкаларды жалкытуу үчүн, өзүңө караштууну катуу ур” – деген принцип боюнча атактуу Алымбек датканын, абройлуу Курманжан датканын кенже уулу Камчыбекти жазалоо жараяны башталган. Кадимки Курманжан датка өз аброюна таянып,  уездин начальниги – подполковник Б.Л. Громбчевскийге  (1893-1895-жж.  уезд начальниги – автор), Фергана аскер губернатору – Повало-Шыйковскийге жана  Туркестан  генерал-губернатору, барон А.Б. Вревскийге  кайрылганы да жардам берген эмес. Натыйжада дал ошол күндөрү булардан шек санап, бажы көзөмөлчүлөрүн өлтүргөндүгү үчүн, орус бийлигин кабыл алып, аларга кызмат кылган атактуу, даңазалуу Курманжан датканын урпагын, башкаларга үлгү иретинде жазалоо чечими кабыл алынган.     

“Камчыбектин иши” Аскер сотуна өткөрүлүп, өзү ал жакка тиешеси жок болсо да, катуу жаза берүүнү эске алуу менен жөнөкөй атуулдун ишин Аскер сотуна караткан. Камчыбекти жана неберелерин куткаруу максатында Курманжан датка чет жакка качып кетиши мүмкүн – деп шек санап, ошол кездеги Ош уездинин начальниги  подполковник Л.Б. Громбчевский  Туркестан генерал-губернаторствосунун башчысына кайрылып: «…срочно выслать всю семью Курбанджан-датки в Новый Маргелан, так как опасается, что они все уедут в Китай как только узнают, что дело будет разбирать Военный суд» – деп жазганы маалым.[14] Анткенге толук негиз болгон, себеби ошол 1894-жылдын 14-апрелинде Фергана облусунун Аскер губернатору Повало-Шыйковский, Туркестан крайын башкаруу тууралуу Жобонун  16-беренесине ылайык, Камчыбектин кылмыш иши өз кызматтык милдетин аткарып жаткандарга карата болгонун эске алуу менен, Камчыбектин ишин Аскер соту  кароосу керек – деген сунушун айткан эле.[15]

Ошол Камчыбектин ишинде Фергана облусунун жаңы Аскер губернатору Повало-Шыйковский тарабынан одоно катачылык кеткенин, бизге таанымал Б.Л. Тагеев минтип баса белгилеген: «…новый  военный губернатор (Повало-Шыйковский – авт.) допустил жестокую ошибку, исходатайствовав преданию военному суду всеми любимых, уважаемых беков. Как говорил губернатор, он сделал это для поднятия русского престижа. Будто бы упавшего. Как выяснилось следствием, хотевшие взять отступное от киргиз были несомненно, совершены без ведома волостных управителей. Они донесли позже, проверяя факт убийства. Да они заслуживали наказания, но не казни же…».[16]  Кандай болсо Орус бийлигине баш ийип, аларга кызмат кылган Курманжан датканын аброюн көзгө илбестен, даткалардын кенже уулу катуу жазага тартылган. 

Архивдерде сакталган расмий документтерге таянсак, Аскер соту «Об убийстве таможенного объездчика Боровкова и трех стражников в Ошском уезде» аттуу Камчыбектин иши боюнча төмөнкүдөй тыянак чыгарган: Камчыбек, Акбалбан баштаган 9 адам өлүм жазасына тартылсын,[17]  Мамытбек, Асанбек, Мырзапаяз (небереси – авт.) баштаган 6 адам каторгага, сүргүнгө айдалсын,  11 адам акталсын деген өкүм чыккан.[18]  Тилекке каршы экөөнөн башка 7 адамдын атын тактоо мүмкүн болбоду.  Дал ошоль  күндөрү Курманжан датка Ош шарында көбүрөөк болуп, Ош уездинин начальнигине, Фергана облусунун Аскер губернаторуна, Туркестан генерал-губернаторуна бир нече жолу баласына, неберелерине калыс, адилеттүү жаза колдонууну, ыгы келсе мунапыс берүүнү суранып бир нече жолу кат жүзүндө да, ооз эки түрдө да кайрылган.[19]   Ушул мезгилде Курманжан баласын өлүмдөн алып калуу үчүн көптөгөн аракеттерди жасаса да болбой, Камчыбек дарга асылган. Өз баласынын көз көрүнө даргага асылып жатышы Курманжан үчүн өтө оор болгон. Курманжаннндын көптөгөн өтүнүчтөрүнөн майнап чыккан эмес. 

   Натыйжада,  1895-жылы 3-марта 11 саат 10 минутада  өлүм жазасына тартылган Камчыбек менен Акбалбан эски Оштун Ат базарында (азыркы Навои паркында – авт.), көпчүлүктүн жана энеси Курманжандын көзүнчө дарга асылып, өлүм жазасы аткарылган. Бул тууралуу Ош  уездинин начальниги подполковник Л.Б. Громбчевский атайын телеграммада жогорку Орус бийликтерине билдирген.[20]  Курманжан датка өкүмдүн аткарылышына күбө болуп, баласын өлүмгө тике кароого үндөп, дарга асылганда бир да адамдын өкүрүк чыгаруусуна тыю салып, бар кайгысын Мадыда болгон тажиясында чыгарганы, азыркыга чейин эл эсинде.

    Ошондой оор учурда да Курманжан датка кайрат кылып, балдары Маамытбек, небереси Мырзапаязды Арстанбекти, алыска Сибирге кетирбей, эч болбоду дегенде жакын бир жерге которуу үчүн аракет кылган. Бирок бул жолу да анын ою орундалбады.

    Камчыбектен кийин Курманжан датка балдары Мамытбек, Асанбек, неберелери Мырзапаяз, Арстанбектин сүргүндөн кайтуусуна кам көрүп, акыры орус генералдарынын жардамы менен аларды бошоткону маалым.[21]  Бул тууралуу балдарын, небересин Мекенине кайтарганы үчүн ыраазычылыгын орус бийликтерине билдирген каттары күбө.[22] Каторгада, сүргүндө жүргөн балдарын, небереси Мырзапаязды бошотууга Туркестан генерал-губернатору А.Б. Вревский, Сыр-Дарыя областынын Аскер губернатору Н.И. Корольков, генерал-майора М.Е. Ионов ж.б. жакындан жардам кылганы белгилүү. Өзгөчө барон А.Б. Врёвский жардам кылганы, Россиянын Аскер министри, Иркутск губерниясынын генерал-губернаторуна өзгөчө өтүнүч менен кайрылып, ал жакка айдалган Мамытбек, Арстанбекти бошотуп бергени тарыхый чындык. Бул тууралуу  Россиянын Аскер  министринин Туркестан генерал-губернатору А.Б. Вревскийге жазган билдирүүсүндө жазылган: 

    «Туркестанскому генерал-губернатору! По докладу Государю императору, ходатайство Вашего Превосходительства о лишенных всех прав состояния и сосланных в Сибирь на поселение киргизах: Махмудбек Алимбеков и Арстанбек Камчибеков, Его Величество 27 сего марта Всемилостивейше повелеть соизволил даровать киргизам Махмудбеку… и Арстанбеку… помиловать, с разрешением им возвратиться на жительство в Туркестанский край» .[23] Көп өтпөй Мырзапаяз да бошотулганы маалым. 

     Баса дал ошол “Камчыбектин ишинен” кийин, Ош уездинин “кара-кыргызы” Курманжан датканы 1893-жылдын 25-сентябрында сыйлоого  сунушталган моюнга такчу “Андреев лентасындагы Чоң Алтын медал” – “Большой Золотой медали на Андреевской ленте для ношения на шее» – сыйлыгы берилбей калган.[24]  Анткени сыйлыкка сунуштама кеткенден кийин эле “Камчыбектин иши” пайда болуп, ал өлүм жазасынга тартылып жатса, империя апасына Алтын медал бермек беле, берсе деле Курманжан датка алмак эмес. 

     Кадимки Молдо Нияз дал ошол кезде эл арасында таанымал, дасыккан акын, даңазалуу жазгыч катары Курманжандын ошол жылдардагы трагедиясына куүбө болгон. Мүмкүн Камчыбектин тажиясына, ашына да катышып калгандыр. Эл арасындагы кээ бир маалыматтарда Курманжандын  Абдылдабек менен Камчыбекке кошкон кошогун кадимки Молдо Нияз жазып берген деген да имиш бар. Ким билет, мүмкүн чындыкка жакын кабардыр.

         Молдо Нияз эскерген Баатырбек Алымбек уулу – 1939-1985-жж., бул инсан тарыхый документалдык тууралуу  маалыматтар аз.  Белгилүүүсү Кокон хандыгы жоюлуп, Фергана областы, анын курамында Ош уезди түзүлгөндө Алымбектин уулу катары ошол Ош уездинин Булак-Башы болуштугунун болушу болгону [25] так маалым.  Тилекке каршы, жаш эле көзү өтүп кеткен.  

        Эми Маамытбек – тууралуу кеп болсун. Маамытбек  Алымбек датка менен Курманжан датканын  үчүнчү уулу. Маамытбек  Алымбек уулу – 1843-1913-жж. өмүр сүргөн. Маамытбек тууралуу тарыхый маалыматтар аз. Болгону Орус империясынын тушунда атасы Алымбек датканын, апасы Курманжан датканын аброю аркылуу Туркестан генерал-губернаторствосунун Фергана областынын Ош уездинин Гүлчө болуштугунун болушу болгону маалым, бирок канча жыл болуш болгону так эмес. 

     Асанбек Алымбек уулу  – 1849-1909-жж. өмүр сүргөн. Бул инсан тууралуу да тарыхый, документалдык маалыматтар аз. Болгону Орус империясынын генерал-лейтенант  Н.Корольков жазгандай: «… благодаря авторитету своих именитых родителей, их дети занимали важные, по тем временам, для кыргызов, посты в управлении Ошского уезда Ферганской области: Асанбек волостной управитель – Наукатской волости… ».[26] Башка малыматтар жок, баса канча жыл болуш болгону да азырынча белгисиз.

    Молдо Нияздын дагы бир каарманы Мырзапаяз. Бул инсан кадимки Абдылдабектин уулу, 1895-жылдын март айындагы аскер сотунун чечими менен 6 кишинин катарында Сибирге сүргүнгө айдалып, [27] кийинчерээк чоң энеси Курманжандын жардамы менен боштондукка чыгып, мекенине кайтып келген. Мырзапаяздын уулдары Айдаркаарды, Бурканбек, Өмүрбек, Шамшы, Абдыкапар, Эржанбек. Кулакка башкача угулган Айдаркаарды бара-бара Адыш болуп калгандай. Адыштын уулу Муса. Демек кадимки академик Муса Адышев так ошол Молдо Нияздын каарманы болгон Мырзапаяздын небереси болот. Мырзапаяз 1932-жылы экинчи жолу сүргүнгө айдалган боюнча дайынсыз жок болгон. Сүргүнгө жетер жерине жеттиби же жетпей жок болдубу билбейбиз – дейт анын урпактары. 

    Жогоруда биз баса белгилеген Мырзапаяздын небереси Муса Адышев геология-минералогия илимдеринин доктору (1969-ж.), профессор (1971-ж.), Кыргыз ССРинин  Илимдер Академиясынын мүчө-корреспонденти (1954-ж.), академиги (1961-ж.), вице-президенти (1974-ж.) жана Президенти (1978-ж.). Кыргыз ССРинин илимге эмгек сиңирген ишмери (1975-ж.)  болгон.  Мусанын уулу Жаныбек Адышев учурда АКШда жашап, Чикагонун Иллинойс университетинин  профессору катары эмгектенүүдө. 

     Ошентип бул жолу биз, кадимки жазгыч акын Молдо Нияздын “Санат дигарстар”  жыйнагында айтылган атактуу Алымбек датка менен айтылуу Курманжан датканын “аблади”, урпактары, алардын тагдыры тууралуу баяндадык. Кудай буйурса кийинки баяндамаларда дагы би топ аттуу-баштуу кыргыз элинин чыгаан улдары тууралуу кеп улайбыз.

Колдонулган тарыхый булактардын жана адабияттардын тизмеси:

• Абытов Б.К. Некоторые факты из жизни Абдылдабека Алымбек уулу// В сб.: Кыргыз философиясынын актуалдуу проблемалары аттуу регионалдык ил.-практ. конф. жыйнагы. –Ош, 2002; Его же. «Алайская военно-научная экспедиция»//Вестник ОшГУ. №4. –Ош, 2005; Его же. Историко-политический портрет Алымбека-датки //Центральная Азия. www. Centrasia. 30. 09.2011;  Его же. Малоизвестные факты из жизни Курманжан-датка//Akipress. История Кыргызстана и кыргызов. 07.10. 2011; Его же. Абдылдабек Алымбек уулу//Akipress. История  Кыргызстана и кыргызов. 25.10. 2011; Его же  Некоторые факты об Абдылдабеке и Камчыбеке Алымбек уулу// Курманджан датка – выдающийся политический и общественный деятель кыргызского народа. Материалы международной научной конференции. 25 октября 2011 г. –Бишкек, 2011. –С.100-107; Его же. Взаимоотношения Полот  хана и Абдылдабека Алымбек уулу во время восстания в 1875-76 годах//Akipress. 23.10.2015; Его же.  Алымбек датка – выдаюшиеся и неординарный государственный деятель кыргызов //Алымбек датка жана анын доору. Кыргыздын чыгаан мамлекеттик ишмери Асан бий уулу Алымбек датканын 215 жылдык  мааракесине арналган жыйнак. –Б., 2016. –С.52-70. 

• ЦГА РУз. -Ф. И. -19. Оп. 1. Д.34947. Л.4-5. 

• ЦГА РУз. -Ф. И. -19. Оп. 1. Д.34947. Л. 2-3.

• ЦГА КР. Ф.И. 75. Оп.1. Д. 53. Л.21-22; ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.66. Л. 225; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.13, 13 обр.

• ЦГА КР. Ф.И. 75. Оп. 1. Д.53. Л.1-2.

• ЦГА РУз. Ф. 715. Оп.1. Д.67. Л.50; ООГАПД КР. -Ф. 50. Оп. 1. Д.121.  -Л. 3-4 обор.

• Кауфманский сборник, изданный в память 25-летия истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта  К.П. фон Кауфмана. -М., 1910. -С. I- IV.

• ЦГА КР. Ф.И. 75 Оп. 1. Д.53. Л. 34-38,43-47,50,53-54,68-71, 75-81. Копия; ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.68.  Л.232-240, ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.3.; Кыргызстан-Россия. -С.410-421

• ЦГА РУз. -Ф. 715. Оп.1. Д.67.-Л.301-302, 357, 398; Д.68. -Л.232-240; ООГАПД. -Ф.50. Оп.1. Д.112;Л.1-3,7,86.

• ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.67. Л.301-302, 357, 398; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.1-2, 7, 10.

• ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.68. -Л.180; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 7.

• ЦГА РУз. -Ф.715. Оп.1. Д.68. -Л.195; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.10, 10 обр.

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3555. Л.2-3; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 78, 96.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.105; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 21.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.47-48; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 26.

• Тагеев Б.Л. Памирский поход //Русское слово. -1897. -№ 176; Он же. Царица Алая //Нива. -1897. -№4; Он же. Через Алай  и Памир. – М.,1972.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 13587. Л.23-24, 34-35; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 21. 

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 13587. Л.23-24; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 28.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д.11061. Л.27. Д. 13587. Л.3, 21-22. Д.3617. Л.1-5 ; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 2, 14-18, 21, 53.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 13587. Л. 34-35; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 21.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.1-5, Д. 11067. Л.27. Д.13587. Л.3; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 14-19, 53.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д.13587. Л.4; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 80.

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д.13587. Л.4; Оп. 4. Д.179. Л.99; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 80.

•   Курманжан датканын сыйлыкка сунуштамасы менин “Тысячелетняя история Оша: историко-источниковедческий анализ (IX – начало XX века) – аттуу доктордук диссертациямдан алынды. 

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3555. Л.2-3; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 78, 96.

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3555. Л.2-3; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 78, 96.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.1-5, Д. 11067. Л.27. Д.13587. Л.3; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 14-19, 53.

Абытов Байболот Капарович тарых илимдеринин доктору,

профессор, ОшМУ

1992-жылдын 2-мартында БУУнун Башкы Ассамблеясынын 46-сессиясынын жүрүшүндө БУУнун Коопсуздук Кеңешинин сунушуна жана БУУнун Башкы Ассамблеясынын 46/225 резолюциясына ылайык Кыргызстан Бириккен Улуттар Уюмуна бир добуштан кабыл алынган.
Кыргыз Республикасы БУУнун жооптуу мүчөсү болуу менен өзүнүн мамлекеттүүлүгүнүн башынан эле БУУнун Уставында бекитилген жалпыга таанылган максаттарды жана принциптерди бекем жана ырааттуу сактап келет. Эл аралык аренада кыргыз тарап өзүнө алган милдеттенмелерин ак ниеттүүлүк менен аткарууга аракет кылууда. Кыргыз Республикасы ар дайым «эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен чечүүгө» умтулат.
Кыргыз тарап саясий, коомдук жана жарандык институттарды калыптандырууда, демократияны чыңдоодо, рынок экономикасын өнүктүрүүдө БУУ көрсөткөн колдоону жана жардамды белгилейт.
Кыргыз Республикасы БУУну тынчтыкты жана коопсуздукту сактоо, элдердин ортосундагы достук мамилелерди өнүктүрүү, туруктуу өнүгүү, жакырчылыкты азайтуу, адам укуктарын сыйлоо, айлана-чөйрөнү коргоо, адаптация жана климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерин азайтуу, оорулар менен күрөшүү сыяктуу эң маанилүү глобалдык маселелер жана башка көптөгөн учурдун чакырыктары жана коркунучтары боюнча чечимдерди кабыл алуу борбору болгон беделдүү жана универсалдуу эл аралык уюм катары карайт.
Кыргызстан БУУнун ар кандай шайлануучу органдарына жана анын адистештирилген мекемелеринин башкаруу түзүмдөрүнө бир нече жолу шайланган. Азыркы учурда Кыргыз Республикасы 2027-2028-жылдарга БУУнун Коопсуздук кеңешинин туруктуу эмес мүчөлүгүнө талапкерлигин көрсөтүп, үгүт иштерин жүргүзүүдө.
Кыргызстан Уюмдун ишмердүүлүгүнө жана анын беделин чыңдоого салым кошууда. Кыргыз тараптын демилгеси менен БУУнун Башкы ассамблеясы бир катар резолюцияларды кабыл алды, алар дүйнө коомчулугунун көңүлүн өлкөгө, анын маданиятына жана тарыхына, жаратылышына жана экологиясына, ошондой эле учурдун көйгөйлөрү менен чакырыктарына бурууга салым кошкон. Ошентип, 2022-жылдын 14-декабрында БУУнун Башкы ассамблеясынын 77-сессиясы бир добуштан добуш бербестен жана БУУга мүчө 109 мамлекеттин демөөрчүлүгү менен “Тоолорду туруктуу өнүктүрүү” резолюциясын кабыл алды. Кыргыз Республикасынын Президенти С.Жапаровдун демилгеси менен бул токтом менен 2023-2027-жылдар “Тоолуу аймактарды өнүктүрүү боюнча иш-аракеттердин беш жылдыгы” деп жарыяланган.
Кыргыз Республикасы Бириккен Улуттар Уюмунун бардык мүчө мамлекеттери адамзаттын алдында турган көйгөйлөрдү чечүүгө ыйгарым укук берилген бирден-бир универсалдуу структура катары БУУну бекем колдойт. Өз кезегинде Кыргызстан БУУ глобалдык актуалдуу маселелерди чечүүгө татыктуу салымын кошот деген ишенимин билдирет.

Кыргыз Республикасынын Президенти Садыр Жапаров кечээ, 13-февралда Будапешт шаарында (Венгрия) белгилүү скульптор, архитектор жана декоратор Ласло Месароштун неберелери – Золтан, Миклош жана Каталин Янчо менен жолугушту.

Мамлекет башчысы Ласло Месарош кыска өмүр сүрсө да, азыркы Бишкек шаарынын архитектурасына, жалпы эле скультуралык искусствонун түптөлүшүнө олуттуу салым кошконун айтып, өзүнүн ага болгон урматын билдирди.  Ласло Месарош өткөн кылымдын 30-жылдарында Кыргыз ССРине (Фрунзе) эмиграция болуп келген.

Бишкектеги бир катар имараттарды, анын ичинде эски Өкмөт Үйүнүн, темир жол бекетинин жана Улуттук банктын имараттары Ласло Месароштун аты менен байланыштуу. Өкмөт Үйүнүн алдындагы сквер азыр да анын долбоорлогону боюнча сакталып келет.

Ал 1938-жылы репрессияга кабылган. Ошондон кийин анын жубайы Вильма Ковач балдары менен, туугандарынын айтымында, «анын тагдыры жөнүндө бир нерсе билүү үмүтү менен» Фрунзеде калып калышат. Вильма Ковач өзү 1942-жылы жугуштуу оорулар ооруканасына түшүп, андан соң анын изи жоголот. Туугандарына анын каза болгонун айтышкан, бирок чындыгында ал эмне болгонун ушул күнгө чейин алар билбей келишкен. Кызы Марта Месарош Кыргызстандын бийлигине апасы Вильма Ковачтын тагдыры, жашоосу жана өлүмүнүн жагдайлары тууралуу маалыматты издөөгө көмөк көрсөтүү өтүнүчү менен бир нече жолу кайрылган.

Учурда Марта Месарош 93 жашта, ал Мамлекет башчысы менен жолугушууга келе алган жок.

Архитектордун неберелери менен болгон жолугушууда Садыр Жапаров кыргыз эли Ласло Месароштун эмгегин жогору баалап, эсте тутарын – борбор калаанын көчөлөрүнүн бирине анын ысымы ыйгарылганын жана Бишкекте мемориалдык такта орнотулганын баса белгиледи.

Президент Марта Месароштун бир нече жолку кайрылуусу менен таанышып чыкканын, анда ал апасы – Вильма Ковач тууралуу маалымат алуу боюнча кайрылганын айтты.

Садыр Жапаров тиешелүү мамлекеттик органдарга тапшырма берип, андан кийин республикалык архивдерден изделип, бүгүнкү күндө табылган материалдарды – Вильма Ковачтын эки үй-бүлөлүк сүрөтүн жана Ласло Месароштун жети сүрөтүн,  алардын арасында 20-кылымдын башында Будапештте жана Италияда тартылган бала кезиндеги, ошондой эле Фрунзеде бой жеткен кезде тартылган сүрөттөрүн өзү тапшырууну туура көргөн. Мындан тышкары, Вильма Ковачтын өлгөндүгү тууралуу күбөлүгү табылган.

Мамлекет башчысы бул архивдик сүрөттөрдү жана документтерди Месароштун неберелерине тапшырып, ошондой эле аларды балдары менен Кыргызстанга кайрадан келип, таланты таш жарган бабасынын калтырган мурастарын өз көзү менен көрүп кетүүгө чакырды.

Ласло Месароштун неберелери Кыргызстанга бир нече жолу келип, даректүү жана көркөм тасмаларды тартып келишкенин, өлкөнү сүйүп, ностальгия болгондорун белгилешти.

Каталин Янчо жүрөгүндө орчундуу орунду ээлеген Кыргызстан тууралуу үйүндө дайыма сөз кылаарын айтып берди.

Алар Садыр Жапаровго сүрөттөр жана документтер үчүн ыраазычылык билдиришип, балдары менен кошо Кыргызстанга келип-кетүү чакыруусун кабыл алышты.

Бир дагы мамлекеттик же эл аралык укуктук, мый­зам­­дык ченем­дерде, илимпоздор, саясат таануучулар, серепчилер арасында, бүгүн­кү­гө чейин кор­рупция деген терминге так, бирдиктүү аныктама жок. Коррупция бул жөн эле пара алуу, чиновниктин каржы­лык, материал­дык сый алуусу эмес, баардык тармакта­р­да кеңири кулач жай­ган социалдык кесел. Дүйнөлүк тарых далидегендей, коррупция ар түрдүү доорлордогу өлкө­лөр­дүн мамлекеттик, саясий турмушунда терең тамыр жайган, байыр­та­дан келе жаткан жагымсыз, жат көрү­нүш.  Кыргыз­стан­да жакын­кы уба­кыт­ка чейин, корруп­ция, кор­ру­пциялык жагымсыз аракет­тер абдан күчөгөн эле. Бизде төрөл­гөн­гө чейин корруп­ция башталып, тө­рөлгөндө, бала бакчада, мек­теп­те, жогорку окуу жайда, жумушка ор­нош­кон­до, өз алдынча ишкердик кыл­ганда, карье-ра-лык, бизнес­тик өсүүдө, керек болсо өлгөндө да корруп­циялык манипуляцияга кабылган. Макалада дал ошол коррупциялык көрүнүш­төр салттуу кыргыз коом­чу­лугунда качан пайда бол­гону, коррупцияга каршы күрөштүн этап­тары, кор­рупциянын алдын алуу, ага каршы күрө­шүү ыкмалары, укуктук-нормативдик актылар, Кыргызстандагы коррупция­лык көрүнүштүн фор­ма­лары жана түрлөрү, аны жоюнун аракеттерине, жолдоруна тары­хый саресеп салынып, коррупцияны жоюнун, кескин азайтуунун ыкмалары сунушталат.

Баарыбыз эле коррупция, коррупцияга каршы күрөш – деп жатабыз. Кор­руп­ция деген эмне, аны кандай мүнөздөсө болот? Коррупция – бул “мам­лекет­тик кызматкерлер жана мам­ле­­кет­тик бийликтин өкүлдөрү тарабынан ээлеген кызмат орунда­рын, кызмат­тык укуктарын жана бийлигин колдо­нуп, пайдаланып, мыйзам­сыз байлык чогултуу, жеке материалдык жана башка жыргал­чылыктарга ээ болуу.” Коррупция, коомдук, саясий, социал­дык-экономикалык турмуштагы фено­мен сыяктуу байыркы замандан бери эле болуп келе жаткан социалдык көрү­нүш. Коррупцияны жою мүм­күн эмес, бирок азайтса болоорун коомчулук түшүнүп калды. Албетте коррупцияны бир гана мамлекеттик чиновниктер жасайт деп айтуу да туура эмес, жөнөкөй адамдардын арасында да корруп­цио­нер­лер көп кезде­шет. Коррупция өкмөт­кө, экономикага, өлкөгө тийип, эбе­гей­сиз зор зыян келтирип, жалпы коомдун жашоо деңгээлин төмөндөтөт. Андан тыш­кары бул элдин бийликке бол­гон ишенимин азайтат, жеке эле бийлик эмес, адам менен адамдын ортосундагы ишенич жоголот.

Коррупция – бул мамлекеттик органда иштеген адамдардын өз кызмат­тык ордунан же абалынан пайдаланып, мыйзамсыз акча талап кылуусу же кыз­маттык ордун өз кызыкчылыктарына пайдалануусу. Мурдагы мезгилдер­де коррупция жашообуздун алга жылышына чоң тоскоол болуп калганы айдан ачык эле. Корруп­ция­лык иштер ачык айкын эле жүргүзүлүп келген.  Корруп­цияга бөгөт коюуу жана жоюу максатында көптөгөн иштер Кыргыз Республи­касында жүргүзүлгөн жана жүргүзүлүүдө. Бирок, буга карабастан, эч майнап чыккан эмес, акыркы жылдардагы алгылыктуу иш аракеттерди кошпогондо.

Кор­руп­циянын биздин жашоого, биздин мамлекетке, мамлекети­биздин өнү­гүү­сүнө тийгизген залакасы эбегейсиз чоң. Кайсы жерге барбайлы (мам­ле­кет­ке тиешелүү жайларга) коррупция!!! Бир ишинди бүтүрөйүн деп канча жерге бара­сың, көбүнөн коррупциялык иштерди байкоого болот эле. Башкача айт­кан­да, кор­рупция күнүмдүк жашообуздун бир бөлүгү болуп кал­ганы талаш­сыз эле. Кыз­мат­тык ордун кыянаттык менен пайда­ланган адамдар ачык эле канча акча бериши керектигин айтышчу. Бул биздин коомдо болуп, ар бирибиз угуп, көрүп жаткан күндөлүк көрүнүш эле. Бул – ачуу чындык. Мындай көрүнүш биздин өзүбүз жашап жаткан мамлекети­бизди, мыйзамдарды сыйлабагандыкты билдирчү.

Ошол коррупция деген кыргыз коомчулугунда качан пайда болгон, мур­да­­гы салттуу кыргыз коомчулугунда болгонбу? Чындыгында, азыркы маани­деги коррупция бул кыргыз элине келгин көрү­нүш, ал кечээ кийин­черээк эле 150-160 жыл мурда пайда болгон. Байыркы, орто кылымдардагы мезгилдер­де кыргыз коомчулугунда коррупция жат көрүнүш болгону талашсыз.

XIX к. Экинчи жарымынан баштап, кыргыз коомунда акырын­дык менен кор­­рупциялык көрүнүш орун ала баштаган. Эгерде коррупциянын пайда болуу­сун, коомдук турмушта орун алуусун этаптарга бөлсөк төмөн­күдөй болот:

Биринчи этап –  XIX к. экинчи жарымы – XX к. башы, т.а. 1917-ж. Октябрь рево­люциясына чейинки мезгил (орус элинде популярдуу болбогону менен  1917-ж. биз үчүн дагы эле  революция катары кала берет – авт.). Дал ушул этапта кыргыз коомчулугунун күндөлүк турмушунда, падышачылык чинов­ник­­тердин алдым-жуттумдугу, паракордугу, ар тараптуу мыйзамсыз иштерди жасоосу, уезддик начальниктердин жергиликтүү калктын өкүлдөрүнөн жар­дам­чыларды, болуштарды (волостные – авт.), ыстарчындарды (старшины – авт.) шайлоодо, дайындоодо, салыктарды салууда, топтоодо өзүм билем­диктер, аша чабуучулуктар менен кыргыз элине алгачкы ирет коруупциялык аракеттер, көрүнүштөр, байланыштар жайылып, XIX к. экинчи жарымы – XX к. башында терең орун алып, кадимкидей калыптанып калган.  

Экинчи этап – Кеңеш доорунун мезгили – 1917-1990-жылдар. Падышалык Россиянын мурасы катары коррупция  алгач  контрреволюциялык ара­кет катары каралып, өлүм жазасына чейин жазаланса да Кеңеш доору бул зыянкеч көрүнүштү биротоло жоё албады.  Кеңеш Өкмүтү алгачкы күндөр­дөн баштап эле коррупциялык аракеттерге каршы катуу күрөш жүргүзүп, аларды контрреволюциялык аракет катары баалап, кескин айыптаган.  1922-жылкы РСФСР Кылмыш жаза кодексинин негизинде коррупциялык, контр­рево­лю­циялык аракеттер үчүн өлүм жазасын киргизген. Бул жаза мурдагы  падышачылык Россиянын Кеңеш Өкмөтүнө караган баардык аймактарына таан­дык болгон. Демек, азыркы Кыргызстандын аймагында да колдонулган. Бирок ошондой катуу жазага  карабастан Кеңеш доорунда да коррупция, кор­руп­ция­лык аракеттер сакта­лып, өз ишин уланта берген. Айрыкча көмүскө эко­но­­мика, сапатсыз товар­ларды өндүрүү, план толту­руу­дагы мыйзамсыз каттоо­лор, жемкорлук, паракорлук, жең ичинен жүр­гүзүлгөн сүткорлук, тааныш-билиштик, жердеш­чилик, кызмат абалына кландык тандоо, ж.б. терс көрүнүштөр сакталып эле калбастан, кээ бир тармактарда күчөгөн.

Кеңеш доорунда коррупция менен каардуу ОБХСС, КГБ, МВД сыяк­туу рас­мий органдар, “Крокодил”, “Чалкан” сыяктуу ММК тынымсыз күрөш­көнү менен бул коом­дук кесел биротоло жоюлбады.  Чөлкөмдөгү ири окуялар Кыр­гызстанда “фа­брика иши” – “фаб­рич­ное дело”, коңшулаш Өзбекстанда “пахта иши” – хлопковое дело”, “вино иши” – “виное дело” ж.б. маалым.

Үчүнчү этап – эгемендүү Кыргызстандын мезгили 1990-2022-жылдар.  Кеңеш доорунун акыркы жылдары өзгөчө өнүгүп, коомдук, социал­дык-эко­но­микалык, саясий турмуштун баардык тармактарында терең орун алган кор­рупциялык көрүнүш эгемендүүлүктүн жана көз карандысыздыктын жыл­да­рында дагы тереңдеп, коомчулуктун бүй­рүн кызыткан абалга жеткир­ди.  Башканы койгондо да, швед саясат таануучусу Йохан Энгвалль көз каран­ды­сыз Кыргыз Республикасынын коррупциялык абалын ар тараптан изилдеп “Коорупция бул бүтүндөй Кыргызстан… Кыргызстан деп аталган мамлекетте баардык мамле­кеттик кызмат орундары сатылат. Мур­дагы Президент Ба­киев­дин убагындагы расмий укук коргоо органдары ме­нен уюшкан кылмыш­туулуктун ортосундагы симбиоз мамлекеттин ыдыра­шы­нын туу чокусу болду” деп белгилейт. Доктор Й.Энгвалл өз диссерта­циясында, ар кандай далилдерге таянып, көз карандысыз Кыргызстандын тарыхынын ар кайсы мез­гил­дерине тиешелүү кызмат орун­дары үчүн берилген суммалардын сан­да­рын келтирет. Акаевдин доорунда министрдин кызмат 100-200 миң доллар,  губернатордук кызмат  4000$ доллардан ашык, аким (мэр) болуш үчүн 20000$ доллардан ашык берилгени маалымдалат. Бишкектеги биринчи инстанциядагы соттогу судьялык орун үчүн 10000$ доллардан 50000$ дол­лар­га чейин акча төлөнгөн – деп белгилеген.[1] Эң өкүнүчтүүсү биздеги корруп­ция­лык көрү­нүш­төр тууралуу чет өлкөлүк жарандын жазып жатканы.

Ушундай тереңдеген коррупциялык көрүнүш орун алган үчүнчү этапты – бир катар мезгилдерге бөлүп кароо абзел:

Биринчи мезгил, 1992-2005-жылдардагы алгачкы кадамдарды камтыйт. Анткени 1992-жылы 18-декабрда биринчи жолу №388 “Республика Кыргыз­стан­дын мамлекет­тик кыз­мат системасындагы коррупцияга каршы күрө­шүү боюнча иш-чара­лар жө­нүн­дө” ошол кездеги Рспублика Кыргызстандын Президентинин Жар­лы­гы чыккан. Бул эгемендүүлүктөгү кор­руп­цияга каршы эң би­ринчи кадам эле. 1997-жылы 303-беренени камтыган, алгачкы жолу кор­руп­цияга укуктук баа берген  Кылмыш кодекси кабыл алын­ган.  1999-жылы 25-январда кыл­мыш­туулукка, мыйзам бузууларга жана кор­рупцияга каршы күрөшүү боюнча башында Премьер-министр турган Коор­ди­нациялык кеңеш түзүлгөн. Бирок бул орган өз вазыйпасын толук ат­кара албады. 2001-жылы 21-февралда Жогорку Кеңештин Эл өкүлдөр жы­йы­ны “Кыргыз Рес­пуб­­ли­касынын Эл өкүл­дөр жыйынынын корруп­ция­га, көмүскө экономи­кага жана уюшкан кыл­мыш­туулукка каршы күрөшүү боюн­ча комиссия жөнүн­дөгү” Жобосун бекит­кен. Ошол эле 2001-жылы 21-августа Кыр­гыз Рес­пуб­ли­касынын Өкмөтү №469 “Кыр­гыз Респуб­ли­касында 2001-2003-жылдар­га коррупцияга, көмүс­кө эко­но­микага жана уюшкан кылмыштуу­лук­ка кар­шы күрөшүү боюнча мамле­кет­тик програм­манын аткарылышы жөнүндө­гү” токтомун кабыл алган. Токтомдо коррупцияга каршы күрөштүн норма­тив­дик-укуктук база­сы­нын өркүндөтүлгөнү баам­да­лат. 2003-жылы 22 июлда  Кыр­гыз Респуб­ли­ка­сынын Президентинин “Кор­руп­­ция­га жана экономика­лык кылмыштарга кар­шы күрөшүү системасын өркүндөтүү жөнүндөгү” Жар­лыгы чыккан. Анда коррупцияга каршы күрөшүүдө оптималдуу жана на­тый­жалуу системаны иштеп чыгуу каралган. 2003-2004-жылдары “Коорупция менен күрөшүү жөнүндөгү”, “Мамлекеттик кызмат жөнүндөгү”, “Мамле­кет­тик сатып алуу­лар тууралуу” мыйзамдар кабыл алынган. Ага катар эле мамлекеттик чинов­ник­тердин тапкан кирешесин декларациялоо жөнүндөгү мыйзам кабыл алынган. Булардын баары коррупцияга каршы күрөштү күчөт­көн, бирок олуттуу натыйжа бере алган эмес.

Экинчи олуттуу мезгил, 2005-2010-жылдарды камтыйт. Бул мезгилде коррупцияга каршы БУУ Конвенциясын ратификациялоо менен өлкөдө анти­коррупциялык саясат калыптанган. 2005-жылы Кыр­гыз Респуб­ли­касы­нын милдетин аткаруучунун 2005-жылдын 21-июнундагы №251 Жарлыгы менен “Кыргыз Республи­ка­сында коррупцияга каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик стратегиясы” беки­тилген. Бул мурдагыларга салыштырганда кыйла жогору маанидеги, прогрессивдүү документ болгон. Ошол эле жылы 21-ок­тябрда (УП №476) “Коорупция менен күрөшүү үчүн кечиктирилгис иш аракеттер жө­нүн­дөгү” Президенттин Жарлыгы чыккан. Аталган жарлыктын негизинде биринчи жолу атайын мамлекеттик орган Коррупциянын алдын алуу боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын улуттук агентствосу уюшулган жана Коррупцияга каршы күрө­шүү боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын Улуттук кеңеши түзүлгөн.

2006-жылдын 28-февралында Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмө­түнүн №132  “Кыргыз Республи­ка­сынын коррупцияга каршы күрөшүү­нүн мам­ле­кеттик Стратегиясын жана 2006-2007-жылдары Кыргыз Республи­ка­сында корруп­ция­га каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик Программасын турмушка ашыруу боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмөтүнүн комсплекстүү иш чарларын бекитүү жөнүндөгү” токтому чыгып, анда коррупцияга каршы олуттуу иш чаралардын комплекси каралган.

2008-жылы 13-февралда Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмөтүнүн №44 “Кыр­гыз Республи­ка­сынын коррупцияга каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик Стра­те­гиясын жана 2006-2007-жылдары Кыргыз Республи­ка­сында корруп­ция­га каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик Программасын турмушка ашыруу боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмөтүнүн комсплекстүү иш чарларын аткары­лышы жөнүндөгү” токтому чыккан.  2009-жылы 1-мартта Президент­тин Жар­­лы­гы менен “Кыргыз Республи­ка­сын­да коррупцияга каршы күрөшүү­нүн улут­тук стратегиясынын 2009-2011-жылдарга жаңы редак­циясы” кабыл алынган.

Үчүнчү урунтуктуу мезгил, 2011-2020-жылдарды камтыйт. Анткенибиз дал ошол мезгилде коррупцияга каршы күрөшүү жаңыы тепкичке көтөрүл­гөн. 2011-жылы 14-декабрда Президенттин №27 Жарлыгы менен Кыргыз Рес­публикасынын Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитетинин алдында Ан­ти­коррупциялык кызмат түзүлгөн. Ошону менен коррупцияга каршы күрө­­шүү­дө жаңы институционалдык механизм түзүлгөн.

Ушул эле мезгилде “2012-2014-жылдарга коррупцияга каршы күрөшүү боюнча Кыргыз Республикасынын иш аракеттеринин Планы”,  Кыргыз Рес­пуб­ликасынын Өкмөтүнүн 2015-жылдын 30-мартындагы (№170) “2015-2017-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­ка­сынын коррупцияга каршы саясаты­нын мам­лекеттик стра­те­гиясын ат­каруу боюнча Кыргыз Республикасынын мамле­кет­тик ор­ган­да­­рынын иш-чараларынын планын бекитүү жөнүндө” токтому, Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2019-жылы 13-сентябрын­дагы (№474) “2019-2021-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын мамлекет­тик орган­­да­ры­нын коррупцияга каршы ара­­кет­те­нүү боюнча иш-чаралар планын бекитүү жөнүндө” токтому чыккан. Көрсөтүлгөн жогорку деңгээлде кабыл алынган жар­лыктарга, токтомдорго ылайык мамлекеттик масштабда коррупцияга кар­­шы күрөш күч алган. Бирок, аларды аткарылышы тиешелүү жыйынтык­тар­ды берип, коомдогу терең тамыр алган коррупцияны, корруп­циялык көрү­нүш­төрдү биртоло жоё албады.

Төртүнчү этап – 2020-жылдан азыркы мезгилге чейинки убакытты камтыйт. Акыркы этап коомдогу, саясий, социалдык-экономикалык турмуштун баар­дык тармактарында орун алган коррупция, коррупциялык көрүнүш­төр менен чеч­кин­дүү, саясий эрктүүлүк менен тынымсыз, аёсуз күрөш жүргүзгөнү менен  айырмаланат.

Албетте коррупция баардык өлкөлөрдө, анын ичинде бизде да экономика­лык, социалдык, саясий реформаларды жүргүзүүдөгү эң күчтүү тоскоолдук­тардын бири болуп эсептелет. Аны биздин элдин, өлкөнүн тарыхынан да баамдап олтурасыздар. Мурдагы кездерде, эгемен­дүү­лүктүн, көз каранды­сыздыктын 32 жылында, коррупцияга – жем­корлукка, пара­­корлукка, тааныш-билиштикке, фаворитизмге, непотизмге – жактоо­чу­лук­ка, кландык мамилеге белчесинен баткан кыргыз коомчулугунун баардык тармактары азыркыга чейин, акыркы 2 жылдагы чечкиндүү күрөштүн натыйжасында  арыла албай келе жатабыз. Көрсө биз туулгандан, керек болсо туулардын алдынан баш­тап, өлгөнгө чейин, андан кийин жерге берилегенге чейин коррупцияга бат­кан экенбиз.

Биз өзгөчө бөлүп караган төртүнчү этап, дал ошолордон арылууга багыт­тал­ган чекиндүү, эрктүү жана бурулуш болгон, мыйзамдуулукту, айкын­дыкты орно­тууга ынанымдуу кадам болгон мезгил, 2020-жылдын октябр айынан берки убакыт­ты камтыйт.  Ошентсе да чиеленип коррупциялашкан аракеттер дагы эле калып келүүдө. Мисалы, Бишкек, Ош шаарларындагы мыйзамсыз, талаптарга ылайыксыз курулган көп кабаттуу үйлөр, куру­луп келген дагы эле ошол ыкчамда курулуп жатат. Жакында эле тие­шелүү органдар, башкы Прокуратура, бир катар ММК, өлкөдөгү мыйзамсыз үйлөрдү куруп жаткан 16 кампанияларды аташты. Бирок ошого карабай, алар ишмердүүлүгүн улантууда. Дагы бир мисал, Чаткал районунун кокту-колотторунда ири көлөмдөгү алтын өндүрүп жаткан майда кытай фир­ма­лары ж.б. 

   Убагында ЕРӨБ эксперттери аныктагандай КМШ өлкөлөрү дүйнөнүн башка чөлкөмдөрүнө караганда көбүрөөк коррупцияга батканы анык­талган. Кыргыз Республикасы алардан четте калган эмес. Коррупция мамлекет турмушунун баардык катмарларын камтыганы, керке болсо Ак үйдүн жогорку кабаттары­на чейин жеткени маалым болгон. Ошондуктан бул көрүнүш коомго, мамле­кет­тин өнүгүүсүнө, улуттук коопсуздукка өзгөчө терс таасирин тийги­зип, расмий мамлекеттик бийликке шек келтирээри, анын баардык бутак­тарын дискредита­ция­лоосу  анык болду.

Азыркы ааламдашуу жараянынын алкагындагы бүт дүйнө жүзүн үчүн эң көйгөлүү масе­лелердин бири коррупция, аны менен күрөшүү болуп саналат. Анткени коррупция коомдук, мамлекеттик турмуштун баардык тармактарына терең сиңип, кеңири орун алып, коом, мамлекеттеги  терс көрүнүштөргө алып келүүдө.[2] Коорупциялык көрүнүш ар бир мамлекетке мүнөздүү. Бол­гону кээ бир мамлекеттерде азыраак кездешсе, кээ бир мамлекеттерде абдан көп кездешет. Азыр коррупцияга кириптер болбогон бир да мамлекет жок, бирок коррупция өтө азайган мамлекеттер бар.  Бул азыркы доордун чындыгы.

Кылымдарды карыткан карт тарых далилдегендей, адам коомундагы байыркы терс, жагымсыз көрүнүштөрдүн бири коомдогу коррупция, жем- кор­лук болсо, жакшы жагы ошончо кылымдар бою ар бир доордо, ар кандай коомдо ошол коррупциялык көрүнүш­төргө каршы  күрөштүн болуп келгени.

Коомчулукту түйшөлткөн маселе коррупцияны же жемкорлукту жеңсе, аны толук жойсо болобу деген маселе? Картаң тарых далилдеген­дей корруп­ция­ны жеңсе болбойт, бирок аны мүмкүн болушунча азайтса болот.

Коорупцияны жеңсе демократиянын чордону болгон АКШ же мыйзамдуу катуу кармаган Кытай Элдик Республикасы жеңет эле. Кытайда коррупция менен мамлекеттик деңгээлде туруктуу күрөшүү саясаты 1951-жылдан баш­та­лып,  туруктуу 72 жылды камтыйт2012-жылдын декабрында КЭР төрага­сы Си Цзиньпин паракорлук, жемкорлук, коррупция менен күрө­шүү­нүн  жаңы доорун жарыя кылган. 2014-жылы Си Цзиньпин «…же Компар­тия корруп­цияны жеңет, же коррупция Компартияны жеңет!» деген жаңы ураан менен чыккан. Мындай  расмий кадамдар коррупцияга каршы күрө­шүүгө чечкиндүү кадам ташталагнынан кабар берет. Ушул чакырыктан кийин­ки 3 эле жылда 1 млн. ашык чиновникре коррупциялык иштер боюнча жазага кириптер болушкан, алардын 109 министрлер же аларга тете кызматтагы чиновниктер.[3] Убагында кытайдын жолбашчысы “Кытайдын мамлекеттик деңгээлдеги эң негизги көйгөйү коррупция. Жыл сайын коррупция менен күрө­шүүгө 86 млрд. доллар коротулат” – деп айткан.[4] Анткени эксперт­тердин баамында Кытай ар жылы экономикадагы ички дүң продукциянын 13-17%, мамлекеттик каржы­лоо­нун 20%  коорупционерлердин, таза эмес мамлекет­тик чиновниктердин чөнтөгүндө калат. Кытай коррупционерлер тарабынан жыл сайын 25 млрд. доллар зыян тартат.[5] Ошондуктан КЭР корруп­ция­га кар­шы тыным­сыз, чечкиндүү,  тууруктуу жана аёсуз күрөш жүргүгүзүлүп келет.  Кытайда коорупциялык аракеттери үчүн 2000-жылдан бери 10 миңден ашык чинов­ник өлүм жазасына тартылды, 120 миңден ашык чиновник 10-20 жылга чейин эркинен ажыратылды. Реформалоонун акыркы 30 жылында  корруп­циялык  кылмыштары үчүн  1 млн. ашык адам жазага тартылган. Алар неги­зи­нен – мамлекеттик чиновниктер, КПП мүчөлөрү, ар түрдүү деңээлдеги жеткечилери, ишкерлер болгон. Дагы бир жагы, Кытай бийликтери өлкөдөн качып кеткен корупционерлерди бүткүл дүйнө жүзү боюнча издеп таап, Кытайга алып келип жоопко туртууда. Мисалы, 2017-ж. эле КЭР 1300 коррупционерди, алардын ичинде 347  ККП мүчөлөрү, мамле­кет­тик чиновниктерди  кайтарып, аларга  өз жазаларын беришкен. Ушул иштин натыйжасында мам­ле­кет­тик казнага  980 млн. юань кайтарылган.  Ал эми 2017-ж. КЭР 1590000 чиновник коррупциялык иштери үчүн жазалаган.[6]

Кытай дүйнөдөгү коррупцияга каршы ийгиликтүү күрөш жүргүзгөн мыкты өлкөлөрдүн бири. 2021-жылдагы «Transparency International» уюмунун кор­руп­ция­лашкан индекси индекси боюнча көрсөткүчүндө, Кытай  179 өлкө­нүн 78-орунунда турат. Бул көрсөткүчтөр жогорудагы катаал шарттарга кара­бай болуп жаткан абалдан кабар берет. Ушундай катаал жазалар колдонсо да Кытайда коррупция биротоло жоюлбады, бирок олуттуу түрдө азайды.

Демек мындай аракеттер коррупцияны биротоло жойсо болбойт, бирок мүмкүн болушунча азайтса болоорунан кабар берет.

Бизде кандай абалда бул көрүнүш? Акыркы жылдарга чейин корруп­ция­нын бир катар  формалары өкүм сүргөн:

• пара берүү жана алуу;
• фаворитизм (тууган, тааныштарга колдоо көрсөтүү менен  жогору кызматка дайындоо);
• непотизм/жактоочулук;
• протекционизм (өздөрүнүн кызыкчылыгына жетиш үчүн атка ми­нер­­лер­ден түзүлгөн топ); 
• мыйзамсыз лоббизм (кандайдыр бир мыйзамды кабыл алууда же албоо­­до парламентарийлерге мыйзамсыз кысым көрсөтүү);
• коомдук ресурстарды жана фонддорду мыйзамсыз бөлүштүрүү  жа­- на кай­ра бөлүштүрүү;
• паракорчулук;
• жеке максаттарда коомдук ресурстарды мыйзамсыз менчиктеш­тирүү жана энчилеп алуу;
• саясий түзүмдөрдү (партияларды ж.б) мыйзамсыз колдоо, каржы­лоо;
• туугандарына, досторуна, тааныштарына ири тендерлерди, же­ңил­детилген насыяларды берүү, ар кандай кызматтарды көрсөтүү;
• опуза менен талап кылуу ж.б.

Биздеги коррупциянын кеңири жайылган негизги  түрлөрү:

1. Турмуштук коррупция (Бытовая коррупция)– жарандар менен мам­ле­­­кет­тик чинвониктердин карым-катнашында пайда болот. Чиновникке тигил же бул маселени чечүү үчүн эң жөнөкөй белектерден баштап ир суммадагы акча берүү менен аяктайт. Ушул эле топко тигил же бул маселени кон­креттүү адамдын, топтун кызыкчылыгына чечүү – жактоочулук (непо­тизм) да кирет.         
2. Бизнес коррупциясы мамлекеттик бийлик  органдары менен и биз­нес­тин ортосунда пайда болот.  Мисалы: мүлктүк, каржылык талаш маселесинде  сот чечимин кызыкдар тарапка чечүүдө байкалат.
3. Жогорку бийликтеги коррупция – бул саясий бийликтин жетек­чилигине жана сот тармагына (төмөнтөн жогору карай) тиешелүү. Мындай учурда бийликте турган белгилүү топ өз кызыкчылыгына карап, элдин, шайлоочу­лардын кызыкчылыгын эске албаган кезде байкалат. Мисалы, “Кумтөр” алтын кени.
4. Убагында бизде коррупциялык кызматтын базары (рынок кор­руп­ционных услуг)  деген түшүнүк пайда болгон. Бул учурда корруп­циялык ара­кет­тер конкреттүү жаран­дын жана кызмат абалындагы адамдын ортосунда болот. Бир уюмдун ичин­деги ички коррупциялык аракеттер уюшкан кыл­мыш­туу топтун белги­лерин билдирет.

Учурда бизде да коррупция, коррупциялык көрүнүш менен аёсуз, тыным­сыз, туруктуу күрөш уланууда. Бул багытта кыска мөөнөттө, акыркы 2 жылда көп ийгиликтер болду десек болот. Адатта ар бир президент коррупция менен күрөшүүнү негизги милдет­тердин бири катары убада кылып келиш­кен. Керек болсо абдан мыкты про­граммаларды, стратегиялык пландарды түзүшкөн, бирок ситсеманы жоюга кудуреттери жетпеди. Мына караңыздар кандай документтер абыл алынган.

КОРРУПЦИЯНЫН АЛДЫН АЛУУ ЖАНА АГА КАРШЫ КҮРӨШҮҮ БОЮНЧА МАМЛЕКЕТТИК САЯСАТ, СТРАТЕГИЯЛЫК, ПРОГРАММАЛЫК АРАКЕТТЕР

(акыркы 10 жыл):[7]

1. Кыргыз Республикасынын Президентинин “Кыргыз Республикасында кор­рупцияга каршы туруунун мамлекеттик Стратегиясы” тууралуу Жар­­­лы­гы. Бишкек, 2012-жыл 2-февраль №26.
2. Кыргыз Республикасынын “Коррупцияга каршы аракет­тенүү жөнүн­дө” мыйзамы 2012-жылдын 8-августу N153.
3. “План действий Правительства Кыргызской Респуб­ли­­ки по про­тиво­­дей­ствию коррупции в 2012–2014 года”.
4. “План Действий государственных институтов Кыргызской Респуб­ли­ки по реали­зации государственной стратегии по противодействию кор­­руп­ции на 2015-2017 годы”.
5. Кыргыз Республикасынын Президентинин “Бийлик органдарындагы саясий жана системалуу коррупциянын себептерин жоюу боюнча чара­лар жөнүндө” Жарлыгы – Указ Президента “О мерах по искоренению при­чин политической и сис­тем­ной кор­рупции в государственных органах”  2013-жылдын 12-ноябры ПЖ №215.
6. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн «Коррупцияга каршы күрө­шүү боюн­ча ве­дом­стволук программаны жана иш-чаралар планын иштеп чыгуунун жана атка­руунун методикасы”  боюнча 2014-жылдын 12-февра­лын­дагы № 44-б буйругу.
7. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн «Коррупцияга каршы монито­ринг­­дин жана баалоонун методологиясы” 2014-жылдын 12-февралындагы буйругу.
8. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн “2015-2017-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­ка­сы­нын коррупцияга каршы саясатынын мамлекеттик стра­те­гиясын ат­каруу боюнча Кыргыз Республикасынын мамлекеттик ор­ган­да­­рынын иш-чараларынын планын бекитүү жөнүндө” токтому, Бишкек шаары, 2015-жылдын 30-марты №170.
9. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн “2019-2021-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын мамлекеттик орган­да­рынын коррупцияга каршы ара­­кет­те­нүү боюнча иш-чаралар планын бекитүү жөнүндө” токтому, Биш­кек шааары, 2019-жылдын 13-сентябрь, №474.
10. Кыргыз Республикасынын Президентинин 2020-жылдын 25-сентя­брын­­дагы ме­нен бекитилген “2021-2024-жылдарга Кыргыз Респуб­ли­ка­сында кор­руп­цияга каршы аракеттенүү жана анын себептерин жоюу боюнча мамлекеттик стратегия жөнүн­дө” №180 Жарлыгы.
11. Президенттин милдетин аткаруучу Садыр Жапаровдун 2020-жылдын 16 октя­брын­­да кол койгон Жарлыгына ылайык 2020-жылдын 14-октябрын­дагы «2021-2024-жылдарга Кыргыз Республикасында коррупцияга кар­шы ара­кеттенүү жана анын себептерин жоюу боюнча мамлекеттик стра­те­­гия­­ны ишке ашыруу боюнча айрым чаралар жөнүндө» Жарлыгынын колдону­лушу токтотулуп, Жарлык чыккан күндөн тартып күчүн жоготту деп табылды.

Аталыштары, калоолору, ниет-тилектери абдан жакшы болгону чын, бирок натыйжа болгон жок. Кыргыз коомчулуугу туулгандан баштап өлгөнгө чейин коррупциядан башы өйдө болбогон турмушту кечиришти.

Бир катар чечкиндүү кадамдар азыркы бийлик тушунда башталды десе болот. Эң алгач 2020-жылдын 14-октябрын­да «2021-2024-жыл­дарга Кыр­гыз Республикасында коррупцияга кар­шы ара­кеттенүү жана анын себептерин жоюу боюнча мамлекеттик стра­те­­гия­­ны ишке ашыруу тууралуу айрым ча­ра­лар жөнүндө» Жарлыгынын колдонулушу ошол кездеги Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын Президентинин милдетин аткарууучу С.Н.Жапаров тарабынан токто­ту­луп, Жарлык чыккан күндөн тартып күчүн жоготту деп табылды. Демек мур­­дагы коррупция менен күрөшүү ыкмасы натыйжасыз, омоктуу эмес экен­дигин кабарлайт.

Кыргыз Республикасынын Президентинин милдетин аткаруучу Садыр Жа­па­­ров 2020-жылдын 16-октябрында кол койгон Жарлыгына ылайык, корруп­ция­га каршы күрө­шүү жана коррупциялык кылмыш­тарды тергөө боюнча ча­ра­лардын топ­то­му кабыл алынганга чейин, Конституциянын 65-беренесине ылайык, өлкө­нүн Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитетинин Коррупцияга каршы кызма­ты­нын иши жандандырылды (Бул Коррупцияга каршы кыз­мат А.Атамбаев тарабынан түзүлгөн, С.Ш.Жээнбеков октябрь окуяла­рын­да аны жоюп салса, С.Н.Жапаров анын чечимин жокко чыгарып, кайра жан­­дан­дырган дегенди билдирет).

С.Н.Жапаров 2020-жылы 29-октябрда Өкмөттүн курамынын алгачкы ке­ңей­­­тилген жыйынында: “Коррупция менен күрөш өтө татаал болуп жатат. Чыр­малышып калган экен. Муну конституциялык реформа жасап, баш­к­аруу системасына өзгөртүү киргизгенден кийин гана жоё албасак, азыр жоюу өтө татаал экен – деп айткан жайы бар.

2021-жылдын 23-июнунда С.Н.Жапаров ишкерлер менен жолу­гушуу­­сун­да УКМКнын коррупцияга каршы күрөшүү кызматынын жоюлганын жар са­лып, экинчи Жарлыгы менен коррупцияны көзөмөлдөө максатында, Прези­дент­тик Аппараттын ал­дын­да коомдук башталыштагы – АКИК Анти­кор­руп­циялык ишкердик Кеңеш (АКДС – анти­коррупцион­ный  дело­вой совет) түзүлгөнүн жарыялаган.

2021-жылы 23-октябрда, ата-мекендик жана чет элдик ЖМК үчүн маалы­мат жыйынында Президент С.Н.Жапаров «Коррупцияга каршы кыз­мат адам­­­дарынын ээлеген статусуна жана абалына карабай катаал саясат жүргүзүлүп жатат», – деп баса белгиледи. Демек учурдагы расмий бийликтер тарабынан коррупцияга, коррупция­лык көрүнүштөргө каршы катуу күрөш жүрүүдө.

2021-жылдын 16-ноябрында, Кыргыз Республикасынын Президен­тине караштуу Антикоррупциялык ишкердик кеңештин биринчи жыйыны болуп, бул жааттын көйгөйлүү маселелери талкууланды. Башкы прокуратурада атайын тергөө башкармалыгы түзүлдү. Ошол эле 16-ноябрда “Кыргыз Рес­пуб­ликасындагы Коррупцияга каршы саясаттын мамлекеттик стратегиясы­нын концепциясы”  кеңири талкууга коюлуп, кийинчерээк бекитилген.[8]

Акыркы эле бир жылда Коррупция каршы катуу күрөш жүрүп, анын на­тый­жасында  854 кылмыш иши боюнча тергөө иштери жүргүзүлүп, кор­руп­цияга каршы күрөштөн кайтарылган каражаттын суммасы 7 миллиард 464 мил­лион сомду түздү. Учурда коррупцияга каршы күрөш баардык тармактарда аёосуз жүрүп жатат.

Президент С.Н.Жапаров мамлекетте жемкорлукту жоюу анын баш­кы мил­дети экенин дайыма баса белгилейт. 2022-жылдын дека­брын­да өткөн Элдик курултайда ал: “…бюджеттик каражаттарды сол чөнтөккө сологондорду карап  жатабыз. Ар кандай коррупциялык схемаларды түзүп алып, мамле­кет­тик, элдин кызыкчылыгындагы каражаттарды сол чөнтөккө сологондор­дун жолун тороп, бийлик мыйзам укуругун салып келебиз. Мыйзам чегин­де чара көрүү менен мамлекетке келтирилген зыяндын орун толтуруу иш­тери уланууда”,- деп айткан. Президент “Кабар” маалымат агент­ти­гине бер­ген маегинде мамлекеттин коррупцияга каршы күрөшүнөн 11 миллиард сом­дон ашык каражат түшкөнүн айткан.[9]

Демек бул багытта алгылыктуу иштер болуп жатканын баамдап жата­сыз­дар. Мурдагы мезгилдерге, мурдагы президенттердин убагына караганда азыркы учурда коррупция же жемкорлук кыйла азайып бара жатат. Азыр кандай болбосун ММК ачсаң күн алыс, жума сайын тигил же бул тармактагы коорупциянын, жемкорлуктун бети ачылып, ошого жооптуу адамдар укук коргоо органдары тарабынан кармалды – деген  маалыматтарды окуйбуз. Көбүнө сабак болууда. Бирок, ушул окуялар сабак болгондур – деп оюңду жыйгыча дагы бир тармактагы коррупциялык схема, жемкорлор тобунун бети ачылып жатканы да чындык. Мындай көрүнүштөргө өзүңүздөр күндө күбө болуудасыздар.

Эми ошол коррупциялык көрүнүшкө каршы турууга жөндөмдүү, адилет­түү, акысыз, ак-ниеттүү башкарууга эмнелер кирет:

• баардык тармактарда мыйзам үстөмдүгүн орнотуу;
• мезгилдүү отчёттуулукту камсыз кылуу;
• ачык айкындуулук;
• коррупциянын алдын алуу, коррупциялык көрүнүштөрдү табуу жана андан коррупциянын себептерин четтетүү;
• коррупциялык укук бузуулардын кесепеттерин азайтуу, жоюу;
• коррупциялык укук бузууларды табуу, аларга бөгөт коюу, ачуу жана териштирүү (коррупция менен күрөшүү) боюнча;
• коррупцияга каршы күрөшкө жарандарды  катыштыруу;
• күрөштүн эффективдүүлүгүн жана натыйжалуулугун арттыруу;

Жогорудагы жана андан башка да бир катар алгылыктуу, натыйжалуу иш аракеттерди турмушка ашырсак, Кыргызстанда биротоло жоё албасак да, кескин түрдө коомдук, саясий, социалдык-экономикалык, күндөлүк турмуш­тагы коррупциянын, коррупциялык көрүнүштөрдүн алдын алып, аларга бөгөт коюп, кескин түрдү азайтууга болооруна көз жетип калды.  Азыркы учурдагы анткоррупциялык иштиктүү аракеттер буга күбө болуп, калайык калктын ишенимин арттыра  алат.

Коррупцияны чагылдыруу индекси – Индекс восприятия коррупции ИВК –                     Transparency International

   2011-жылы рейтингге кирген 182 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 164 орунда турган.

   2012-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 154 орунда турган.

   2013-жылы рейтингге кирген 175 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 150 орунда турган.

   2014-жылы рейтингге кирген 175 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 136 орунда турган.

2015-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 167 орунда турган.

   2016-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 135 орунда турган.

   2017-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 136 орунда турган.

   2018-жылы рейтингге кирген 180 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 135 орунда турган.

   2019-жылы рейтингге кирген 180 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 126 орунда турган.

   2020-жылы рейтингге кирген 180 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 124 орунда турган.

2021-жылы рейтингге кирген 183 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 140 орунда турган.

2022-жылы рейтингге кирген 185 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 140 орунда калды.

Колдонулган адабияттардын тизмеси.:

1. Йохан Энгвалль докторская диссертация «Государство как инвести­цион­ный рынок: аналитическая база для понимания политики и бюрократии в Киргизии»// https://center.kg/article/132; Йохан Энгвалль «Коррупция – это весь Кыргыз­стан…

Архи­ви­ровано 29 июля 2018 года. Дата обра­щения: 28 августа 2020.// «Коррупция в Киргизии – это не просто одна из проблем государства. Коррупция и есть госу­дар­ство!»// http://www. Fergana news. com/articles/7227. 28.12.2011; Он является авто­ром книги «Государство как инвестиционный рынок: Кыргызстан в сравнитель­ной перспективе», опубликованной издательством Pittsburgh Press// https://ca-anticorruption.com/experts/johan-engvall/

2.    Кузовков Ю.В. Мировая история коррупции. М. : Издательство Анима-Пресс, 2010.

3.    История борьбы с коррупцией в КНР/https://klnvmu.mil.ru/ upload/ site195/docu ment_file/DPqYBd8IW2.pdf

4.    Борьба с коррупцией в Китае/https://ksi.lenobl.ru/ru/antikor/reports/borba-s-korrup ciej-v-kitae/

5. История борьбы с коррупцией в КНР./https://klnvmu.mil.ru/upload/site195/ document_ file/ pdf
6. Иформационное телеграфное агентство России (ИТАР-ТАСС)». 2018. 7 января. URL: https:// tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/4859925 (02.12.2018).
7. Жарлыктар, токтомдор, пландар, мыйзамдар Президенттин, Өкмөттүн, юстиция министрлигинин расми      й сайтынан алынды.
8. https://www.president.kg/kg/prezidenttin_apparaty/prezidentke_karashtuu_keneshter/antikorrupciyalyk_ ishkerdik_ke_esh
9. https://www.bbc.com/kyrgyz/articles/c041jddz1n2o

Абытов Б.К. тарых илимдеринин доктору,

профессор, РТИА  мүчө-корреспонденти,

Ош мамлекеттик  университети

Кыргыз тарыхында, улуттук мамлекеттүүлүгүбүздү калыптоодо өзгөчө орунду жана ролду ойногон, айтылуу Алымбек датка Асан бий уулу болгону талашсыз. Дал ошол Алымбек датка, кадимки жазма акын Молдо Нияздын “Санат дигарстарында” абройлуу инсан, мыкты эл башы, чыгаан  уулдардын атасы катары бир нече  жолу  аталат (-6,73, 102-103,105106,108,129-бб.,). Албетте Алымкул аталык же Курманжан даткадай көптөгөн саптар арналган эмес. Ошентсе да ал аны, анын аброюн, кадыр-баркын билген адам катары нарктуу санат айткан жайы бар. Алымбек датка менен жакындан тааныш болушу да толук мүмкүн. Эл арасында, айрыкча биздин баргыларда, убагында Алымбек датка Молдо Ниязды аттап-тондоп, колуна ар бир уруу башчысына, эл башыларга көмөк көрсөтүүнү талап кылып, өтүнгөн жолдомо кат берип, кыргыз урук, урууларынын санжырасын кагазга түшүрүүнү, жаздырууну буюрган – дешчү биздин ата-бабалар.  Натыйжада, Молдо Нияз алгачкылардан болуп кыргыз элин, түштүк-түндүк чөлкөмүн түрө кыдырып. чындыкка жакын болгон кыргыз санжырасын жазган экен – деген аңыз кеп бар эле. Бирок тарыхый жактан бул факт далилдене элек. Бекер жерден элде кеп кылбайт, мүмкүн жанагы жарык көрө элек эмгектеринин арасынан чыкса чыгып калаар, үмүт кылып туралы. Бүгүнкү баяндама, мен көп жылдан бери изилдеп, тарыхый-саясий бейнесин тактап, толуктап жүргөн, Кокон хандыгынын тарыхый-саясий аренасында узак убакыт өкүм сүргөн, таланттуу акын Молдо Нияздын дагы бир каарманы – Алымбек датка Асан бий уулу тууралуу болмокчу. Ал инсандан мурда “Санат дигарстарында” сыпатталган Курманжан датка, Абыдлдабек, Камчыбек, Тайлак, Дыйканбай, Рыскулбек, Качыбек, Шабдандар  тууралуу айтууну тура көрбөдүк.

Алымбек датка Асан бий уулу – салттуу тарыхый инсан эле эмес, рационалдык-легалдык жана харизматикалык мүнөзгө ээ тарыхый инсан. Мындай касиетин, мүнөзүн ал бүт өмүр бою өз элине, мамлекетине кылган кызматы менен далилдей алган кыргыздын чыгаан инсаны. Демек биз Алымбек датканын тарыхый, саясий бейнесинин кээ бир маселелерин айта кетели.

Теги боюнча ата-бабасынан бери тектүү жердин, эл башкарган, эл арасында, коңшулаш мамлекеттерге кеңири маалым болгон, абройлуу ата уулу болгон.  Адыгененин Баргы уруусунан чыккан мыктылардын урпагы: Алымбек►►► Асан ►►► Шамурза ►►► Ажыбек ►►► Тилеке ►►► Байбөөчөн ►►► Бөкөй ►►► Мырзаке ►►► Сатыке ►►► Баргы ►►► Адыгине. Башканы айтпаганда да Адыгине. Баргыдан кийин, Тилеке, Ажыбек, Шамурза, Асан бий Баргы уруусунун эле эмес, бүт Ош, Алай, Фергана өрөөнүнө таанымал журт эгедерлери болгону, эл башы болгону тарыхта так айтылат. [1] 

Алымбек датка жаштайынан зирек, эс-акылдуу болуп, эрте атасы менен бирге эл аралап, ар нерсеге жөндөмдүү, сабаттуу, кыйтыр (кыйтырлык – акыл-эстүүлүктүн белгиси – авт.) болуп өскөн. Бабаларыбыздын, чоң аталарыбыздын айтымында ал жаштайынан соода кербендери аркылуу Самарканд, Бухарада, Кашгар, Стамбулда болуп келген (Римге барып, окуп келген деген бекер кеп – авт.). Ал жактагы жетишкендиктер ага абдан чоң таасир эткен. 15-17 жашка келгенде атасы эле эмес, бүткүл Баргы уруусу, аны ата жолун уланткан, өз уруусу эле эмес бүт элине, тутка боло турган башчы катары таанып, ынанып калышкан. Демек Алымбек датка жаштайынан эл башкарууга, чоң саясий оюндарга катыша баштаган. Өзүнүн жеке, өзгөчө сапаттарына, жөндөмүнө шайкеш, Кокон хандыгынын  саясий бийиктигине жетишкен.                  

Алымбек датка Асан бий уулу жашынан эле Кокон хандыгынын опурталдуу саясий оюндарына катыша баштаган. 27 жашында, 1827-жылы Мадали хан тарабынан Коконго мамлекеттик кызматка, расмий түрдө ордого чакыртылган. Ошол эле Мадали хан ага 31 жашында “датка” наамын ыйгарган. Бир жылдан кийин, 1832-жылы, 32 жашында ал Анжиян вилайетинин беги – башкаруучусу болуп дайындалган. Бул элеттик кыргыз үчүн ордодогу чоң ийгилик, жетишкендик болгон.[2] Ал кездеги Андижан вилайети азыркы Республика Өзбекстандын Анжиян вилайетин, коңшулаш Наманган вилайетинин кээ бир бөлүктөрүн, Кыргыз Республикасынын Ош, Жалал-Абад областтарын камтыган чоң административдик аймак болгон. Эмне үчүн Мадали хан Алымбекти тандаган? Биринчиден, хандыкка Ош, Алай өрөөнүн тескеген абройлуу да, таасирдүү да өз адамы керек болгон. Ошол кезге Алымбектен өткөн таасирдүү адам болгон эмес. Мадали хандын максаты ошол таасирдүү адам аркылуу Ош, Алай өрөөнүнүн байлыгына, тоолоруна, жайыттуу жерине, малына, адам ресурстарына, Кашкарга кетүүчү жана келүүчү Улуу Жибек жолунун эзелтен келе жаткан бутагына көзөмөлдү орнотуу болгон. Мындай адам Алымбек экенин таамай тактап, анан ордого чакырган. Экинчиден, Алымбек Асан бий уулу хандын чакырыгына макул болгонунун себеби, ал кездеги хандыктын саясий аренасында негизги ролду ойногон кыргыздар, ири этносаясий күч катары, Кокон хандыгын өз мамлекети катары эсептешкен. Ошону эске алуу менен Алымбек Мадали хандын чакыруусун кабыл алуу менен өз күчүн, дараметин, аброюн хан ордосунун саясий оюндарында сынагысы келген. Дагы бир жагы өзүнүн эле уруулаштары эмес, бүткүл кыргыз элинин тагдыры аны саясаттан четте калтырган эмес. Ошондуктан хан ордосунун олуттуу саясий оюндарында кыргыз элинин кызыкчылыгын коргоо, колдоо максатында хан сарайына кызматка барган. 

 Алымбек датка Асан бий уулу Кокон хандыгынын саясий аренасында эң узак убакка турган, 7 хандын тушунда жашап, дээрлик 35 жыл өз ишмердүүлүгүн жүргүзгөн жалгыз кыргыз төбөлү. Алар Алим хан (1798-1810-жж.), Омар хан (1810-22-жж.), Мадали хан (1822-42-жж.), Шерали хан (1842-44-жж.), Худояр хан (1844-75-жж.), Мала хан (1858-62-жж.) жана Султан Сеид хан (1862-ж.).[3]  Булардын ичинен айрыкча Омар хандын, Мадали, Шерали, Худояр, Султан Сеид хандын тушунда ал чоң саясатка аралашып, мамлекеттик ишмер, хандыктагы ири саясий фигура катары таанылды. 

Чыныгы тажрыйбалуу саясий, мамлекеттик  ишмер катары ал мамлекеттин ичиндеги үч этносаясий күчтүн – Миң сулалеси башында турган өзбектердин, кыргыздардын жана тажиктердин паритеттүүлүгүн сактоого аракет кылган. Анткени дал ушул үч этносаясий күчтүн арасында бийлик үчүн дайыма катуу тирешүү болуп турган. Ошондой эле ал башкарган аймактарда улуттар арасындагы араздашуу болгон эмес, ынтымак-ырашкердикте турмуш кечирүүгө үндөгөн, талап кылган жана турмушка ашырган. Албетте Алымбек датка кыргыз элинин аброюн жогорулатып, хандыктын коомдук, саясий, социалдык-экономикалык турмушундагы ордун дайыма баса белгилеп, кыргыздар менен эсептешүүгө мажбурлап келген. 

Алымбек датка Нүзүп бий, Мусулманкул, Алымкул аталык сыяктуу кыргыздын чыгаан төбөлдөрү менен бирдикте хан ордосунун чоң саясий оюндарына кириптер болуп, хандыктагы чоң саясий окуялардан, хандык төңкөрүштөрдөн четте калган эмес. Керектүү учурларда алар чечүүчү ролду ойногону да маалым. Айрыкча Шерали хандын, Худояр хандын, Мала хандын жана Султан Сеид хандын хан тагына олтурушунда Оштук, Алайлык жана башка жактардагы кыргыздардын колдоосуна түздөн-түз көмөктөш болгон. Тилекке каршы Алымбек датка кадимки Нүзүп бий менен жылуу мамиледе болуп бирин бири колдоп келсе, экинчи бир кыргыздын чыгаан уулдары Мусулманкул, Алымкул аталык менен алгач үзөңгүлөш болуп, кийинчерээк бийлик үчүн күрөштө  саясий каршылаш болуп, эки жакта болуп калышканын да эске алуу абзел. 

Кыргыз  элинин чыгаан уулу, Кокон хандыгындагы мамлекеттик ишмери Алымбек датка, ошол хандыкта кыргыздардын кызыкчылыгын коргоп, аброюн жогорулатып эле тим болбостон, тээ байыркы Барс-бег, Мухаммед Кыргыз бабаларыбыз сыяктуу кыргыз элинин Кокон хандыгынын курамынан чыгып, өз алдынча улуттук, эгемендүү жана көз карандысыз мамлекетин түзүүгө умтулган. Айрыкча Узун-Агачтагы окуядан кийин бул идеяны түндүктөгү ири төбөлдөр  кадимки Ормон хандын уулу Умөтаалы, Төрөгелди, Ажы бий, Шабдан, Байтик ж.б. колдогону маалым.

Алымбек датканын саясий ишмердүүлүгүнүн дагы бир жагы, Анжиян вилайетине башкаруучу болуп дайындалгандан кийин, Кокон эгедерлерин ынандырып, аталган вилайеттин саясий, социалдык-экономикалык жана маданий борборун Анжиян шаарынан Ош шаарына которгону чоң саясий эрдик болгон десек болот. Мындай иши менен ал Ош шарынын  тарыхый, аскердик-стратегиялык жана социалдык-экономикалык абалын, анын пайдасын туура түшүнгөн. Алымбек датканын Ак өргөсү азыркы этномаданий борбордо эмес, төмөнүрөөк эски Алай мейманканасынын, Автотресттин, Арак заводунун, ага жакынкы Шайит төбөнүн башында жайгашкан. Дал ошол жерде, бабалардын айтуусунда, Ак өргөсүн айланта 40 боз үй тигилип, Алымбек датка, Курманжан датка Кокон, Бухара эгедерлерин, Чыгыш Туркестандын жана Россиянын өкүлдөрүн, элчилерди, окумуштуу саякатчыларды, аалым дервиштерди, ири кербен башчыларын, ар түрдүү тыңчыларды жана чалгынчыларды кабыл алып турушкан.

Анжиян вилайетинин борборун Ош шаарына которгондон баштап шаар куруу маселесине өзгөчө көңүл буруп, шаардын көчөлөрүн оңдоп, түзөп, иретке келтирип, элге керек болгон жаңы базарларды, кербен сарайларды иреттеп, мечит, медреселерди курдуруп, шаар көчөлөрүн жашылдандырган. Бабалардын эскерүүсүндө Алымбек датка Ош шаарындагы алгачкы 4 көчөнү иреттетип, түздөтүп, иш жүзүндө жаңыдан курдурган. Алар азыркы Курманжан датка көчөсү – Анжиян көчө, Ленин, Раззаков проспектиси жана мурдагы Гагарин көчөсү. Булардын курулушуна, жаш чагында Бухара, Самарканд, Чыгыш Туркестандын шаарларына барганы да түрткү болушу мүмкүн.

Алымбек датканын Ош шаарынын социалдык-экономикалык абалын жакшыртууга кошкон салымы да зор. Ак-Буура дарыясынын эки жээгин байланыштыруу мамксатында 9 көпүрө салдырган. Аксакалдардын айтымында алардын 3 Кеңеш доорунда кайрадан оңдолуп, азыркыга чейин элге кызмат кылууда. Шаар жана шаарга жакынкы калктын мүдөөсүн аткарып, аларга шарт түзүү максатында Ош шаарын айланта 9 канал салдырган. Алардын Кеңеш доорунда кеңейтилген нугу, бүгүнкү күнгө чейин элге кызмат кылууда. Алар: Төлөйкөн, Жапалак, Жоош, Жаннат (Баргы – авт.), Увам, Анжиян, Сабай, Конурат и Кыдырша арыктары, азыр каналдар.[4] Болгондо да аларды казууга кеткен чыгымды өзү төлөп, бирок аталышына кайсы уруунун эли көп салым кошсо, ошолордун атын берген. Булардан башка 9 ак жуубаз, майжуубаз жана тегирмендерди салдырган. Бул чоң жоомарттык, эл үчүн кызмат кылуунун, элге кам көрүүнүн чоң үлгүсү болот. Кана эми, бүгүнкү кыйындар мамлекет менен элдин колун карап олтурбай, өз каражаттарынын эсебинен, Алымбек даткадай болуп, элге керектүү социалдык обьектерди куруп беришсе.

Биз көп убакта Алымбектин саясий ишмердүүлүгүнө өзгөчө көңүл буруу менен анын агартуу тармагындагы ишмердүүлүгүн көмүскөдө калтырып келебиз. Чын-чынында бул таризде да опол тоодой эмгеги өткөн. Ош шаарынын өзгөчө абалын эске алуу менен шаардын ичинен 1000 танап же 1825 га. жер үлүшүн алып,[5]  ал жерге атактуу Ак медресесин, бир катар мечиттерди салдырып, аларды тейлөө максатында соода түйүндөрүн ачтырып, алардан түшкөн кирешеге шаардагы, айланадагы айыл кыштактардагы, элет жериндеги дээринде бар балдарды чогултуп, Ак Медреседе акысыз билим берип, алардын сабатсыздыгын жойдуруп, өз элине кызмат кылууга жолдогон. Бул да өз эли үчүн кылган чоң эмгек экени талашсыз. Алымбек датканын бул ишин кийинчерээк анын балдары улантканы да тарыхый так көрүнүш.[6]

Алымбек датканын саясий бейнесин толуктаган дагы бир штрих, ал 1845-жылкы оштук, алайлык кыргыздардын Кокон хандыгынын зордук-зомбулуктарына каршы көтөрүлүшүнүн түздөн-түз жетекчилеринин бири болгон. Анын аталган көтөрүлүшкө жетекчи болгонун ферганалык «Миротуул-фтух», «Тарих-и-джахан намаи» аттуу тарыхый булактарда баяндалат. Кийинчерээк Узун-Агач окуясынан кийин, Ч.Валихановдун маалыматы боюнча нарындык кыргыздардын көтөрүлүшүнүн жетекчилеринин бири болгон.[7]  

Алымбек датканын тарыхый-саясий бейнесин толуктаган дагы бир штрих, анын орустарга, Орус империясына карата мамилеси. Биздин пикирде, келечекке кенен карай алган Алымбек датка, кыязы улуу Орус державасына жакындашуу, алар менен мамиле түзүү керек экендигин туура түшүнгөн. Буга Узун-Агачтагы Канат шаа баштаган Кокон хандыгы менен полковник Колпаковский жетектеген Орус империясынын армиясынын согуш талаасындагы Алымбектин аракеттери күбө. Орус армиясынын генерал-лейтенанты М.А.Терентьев көрсөткөндөй согушкандар арасында 12 миңден ашуун аскери бар Алымбек датканын армиясы катышпагандыгы айтылат. Экинчиси, Батыш Сибир генерал-губернатору Дюгамелдин баамында Алымбек датка орустар менен жакындашууга аракет кылган. Ошондуктан  Дюгамель эгер кыргыз Алымбек жактан ымала түзүүгө аракет болсо тоскоолдук кылбагыла деген буйуртма  берген.[8] Буга негизги себеп, ошол эле Алымбек датка көзөмөл кылган Ош, Алай өрөөнү, бул багытта Кытайга кетчү байыртадан калыптанып калган Улуу Жибек жолу. Орус империясынын Орто Азиядагы төбөлдөрү деле Алымбек датка аркылуу Кытайга кетчү кыска, коркунучсуз жана бажы пошлинасыз жолго ээ болууну көздөшкөн. Демек Ош, Алай өрөөнүн басып алаардан мурда эле Орус бийликтери Алымбек датка менен тил табышууга аракет кылганы байкалууда. 

Жогорудагыларды эске алуу менен убагында Алымбек-датка Асан-бий уулу Алай, Фергана өрөөнү эле эмес Кокон хандыгында, Бухара эмиратында, Кытайда, Орус империясында таанымал, абройлуу, чыгаан мамлекеттик ишмер, дипломат, мыкты эл башы болгону маалым. Соода кербендери, өзүнүн кабарчылары, тыңчылары аркылуу ошол аталган өлкөлөрдүн баардык саясий, коомдук, социалдык-экономикалык жана маданий турмушунан кабардар болгон кыргыз элинин чыгаан уулу болгону талашсыз көрүнүш.

Алымбек датканын эл-жерине кызмат кылуу вазыйпасын анын балдары уланткан. Бакма уулу Жаркынбайды кошпогондо беш уулу Абдылдабек (1837-1876-жж.), Баатырбек (1939-1985-жж.), Маамытбек (1843-1913-жж.), Асанбек (1849-1909-жж.), Камчыбек (1852-189-жж.) ата жолун жолдоп, өз элине өмүр бою кызмат кылышкан. Мисалы, Алымбек датка өлгөндөн кийин  бакма уулу Жаркынбай 1865-жылга чейин Оштун беги болгон. 1865-жылы Черяевдин армиясы менен салгылашта курман болгондон кийин, анын ордуна Оштун беги, саркери болуп Абдылдабек дайындалган. Баса көпчүлүккө белгисиз дагы бир жагдай, мусулманча жыл эсеби боюнча 1279-ж. же 1865-жылы кадимки Худояр хан Абдылда бекти датка атап, инаятнамэ бергени маалым. Демек Алымбек датканын үй-бүлөөсүнөн чыккан үчүнчү датка – Абдылдабек болуп эсептелет.[9]  Ошол эле Абдылдабек кадимки Полот хандын жакын, ишенимдүү адамы катары, ал хан тагына олтургандан кийин 1875-жылдын 10-октябрынан 1876-ж. 30- январына чейин Кокондун беги, азыркыча айтканда Кокон шаарынын мэри болгон. Анын тагдыры баарыңыздарга маалым, иниси Маамытбек баштаган жакын адамдары менен памирге, андан ары Ооганстанга барып, ошол жакта каза болгон.[10] Экинчи мисал, бүгүнкү күнгө чейин шаарыбызда эл кызматында турган Камчыбектин кербен сарайын (азыркы СИЗО – авт.) салдырган Алымбек датканын кенже уулу Камчыбек кыргыз журтуна белгилүү инсан. 

Акырында дагы бир маселе, мен бул тууралуу Алымбек датканын 120 жылдыгында айттым эле бирок майнап чыккан жок. Ошондуктан дагы бир жолу назарыңыздарды бургум келет. Биздин тарыхый адабияттарыбызда бүгүнкү күнгө бир эле Алымбек датканын ар түрдүү сүрөтү жүрөт. 

Албетте ал кезде фотоаппарат болгон эмес, ошондуктан кийинки мундар алардын урпактарына карап туруп орток бейнени чыгарат. Мени пикиримде Алымбекке окшошураак бейне Т.Кенесариев тарбынан түзүлүп, коомчулукка сунушталагн. Ошентсе да бүгүнкү күнгө ар түрдүү авторлор ар башка бейнелерди – портреттерди берип жүрүшөт.[11]

       Колдонулган булактардын жана адабияттардын тизмеси:

• Автор бул маалыматтарды бабалардын санжырасын, Алымбек датканын теги тууралуу мыкты билген чоң атасы Абыт, өз уруусундагы абалары Айткул, Абдрай ж.б. угуп, жазып алган.

•  Абытов Б.К. Ош: факты, события и личности. –Ош, 2000. –С.156-173; Его же Выдающиеся личности города Ош. –Ош, 2000. –С.20-36.

•  Автор аталган хандарды “Тарих-и Шахрухи” эмгеги боюнча эсептеп чыккан. Караңыз: Бейсембиев Т.К. “Тарих-и Шахрухи” как исторический источник. -Алма-Ата: Наука, 1987.-С.159-161.

• Эркебаев М. Алымбек-датка// Кыргыздар. -Бишкек: Кыргызстан, 1991. -С. 118-122.

•  РУз. БМА. -Ф. И.-19. Оп. 1. Д.34947. Л. 2-3,4-8. Д.33514. Л.13-14. Д. 36602. Л. 7-10; Д.33337. Л.39-40; Плоских В.М. Вакф медресе Алымбека //Страницы истории и материальной культуры Киргизстана (досоветский период).-Фрунзе: Илим, 1975.. -С.46.

• Плоских В. М. Вакф… -С.50-52; Плоских В., Галицкий В. Старинный Ош. –Фрунзе, 1979. -С. 73; Захарова Е.А. Историко-архитектурное наследие города Ош. Конец XIX – нач. ХХ вв. -Дубай: Микросоник, 1997. -С. 7; Автор бул маалыматтарды бабалардын санжырасын, Алымбек датканын теги тууралуу мыкты билген чоң атасы Абыт, өз уруусундагы абалары Айткул, Абдрай ж.б. угуп, жазып алган; РУз. БМА. -Ф. И. -19. Оп. 1. Д.34947. Л. 2-3.

• Материалы по истории киргизов и Киргизии. –М., 1973. -Вып.1.-С. 233-234; Бабабеков Х. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVIII-XIX вв). -Ташкент, 1990. –С.63-65; Валиханов Ч.Ч. //Собрании сочинений. В 5-ти томах. -Алмата, 1962. – Т. 2. – С. 200, 255.

• Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. -СПб., 1906. – Т.1. – С. 252-259; Бабабеков Х. Народные движения… – С. 80.

1. РУз. БМА. -Ф. И. -19. Оп. 1. Д.34947. Л.2-5; Плоских В.М. Вакф медресе…-С.49.

 Кенесариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы. -Б.,1998. -281-282,296,304-бб.

Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек сиңирген кызматкер, саясий илимдеринин кандидаты, публицист Бакыт Орунбековдун долбоорлук жетекчилиги менен Кыргызстанда биринчи жолу “СОВЕТТИК КЫРГЫЗ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ күбөлөрдүн сөзү менен” оозеки тарых китеби чыкты.

-Бул китепте советтик заманда жашаган, журналистик кесиптин түйшүгүн тартып, ал тармакта көп жылдар эмгектенген 40тан ашык калемдештерибиздин ою, сөзү, көз карашы, өзү күбө болгон доорду билимине, тарбиясына жараша кабыл алганы, көргөнү, талдоосу, баасы боюнча советтик кыргыз журналистикасынын тарыхы жазылды,- дейт Бакыт Орунбеков.

Долбоор авторунун айтымында жыйнакка кирген оозеки тарыхый булактардын башкы айырмачылыгы – маалыматтын индивидуалдуулугу жана субъективдүүлүгү. Совет дооорунун бир өңүрү – улуттук журналистиканын тарыхый, саясий-идеологиялык, моралдык-этикалык өзгөчөлүгү, коомдук жоопкерчилигинин деңгээли жөнүндө ар кандай көз караштан кенен кеп болот. 

Ошондой эле бул китепте совет заманындагы журналисттерди даярдоонун кыскача тарыхы жана кыргыздын сөз кадырына байланыштуу накылдары берилген.

-Табылды мырза, жакында эле соцтармактарда түндүк Калифорниялык америкалык эсселен уруусунун индеецтери тээ илгери испаниялык келгиндерге тарттырып жиберген жерлерин “Western Rivers Conservancy” экоологиялык тобунун жардамы менен 250 жылдын кийин 4,5 млн. долларга сатып алганы кабарланды. Бизде Кемпир-Абад суу сактагычы Өзбекстанга өткөрүлүп берилгени жатат. Балким, биз өз жерибизди баалабай жаткан чыгаарбыз?

-Жер маселеси дайыма оңой чечүүлүүчүлөрдөн болгон эмес. Жер өтө кымбат маселелердин бири. Жер үчүн адамдар канын, жанын берген. Илгери хуннулардын жетекчиси Модэ шаньюйга моңгол тилиндеги коншу уруусу дунхулардын башчысы элчи жиберип адеп күлүгүн суратат. Модэ аксакалдар кеңешинен кеңеш сураса, бир бөлүгү бербеш керек, себеби ал уруу башчыбыздын күлүгү дейт. Бир бөлүгү коңшулар менен ынтымакта бололу, бериш керек дейт. Модэ коңшулар үчүн бир күлүк эмне болуптур, бергиле деп, “бербеш керек” деген аксакалдардын башын алдырат. Экинчи жолу анын эң сулуу аялын суратат. Анда да Модэ кеңеш сурап, коңшулар менен ынтымак жашаш үчүн бир аял эмне экен деген чечим чыгарат да, “бербеш керек” деген аксакалдардын башын алып, аялын берип коёт. Үчүнчү ирет хуннулар менен дунхулардын ортосунда эч кимге тиешелүү эмес жерди бизге өткөрүп бергиле деп талап кылат. Аксакалдар кеңешинин теңи “ал жерге эч нерсе өспөйт, мал оттобойт, иштетилбейт, андан көрө бере берели” дейт. Айрымдары жерди берсе болбойт дешет. Ошондо ачуусу келген Модэ жер мамлекеттин негизи деп, жерди берели деген аксакалдардын башын алдырып, жигиттерине аттангыла, кеттик деп буйрук берип, дунхуларга каптап барып, аларды орду түбү менен жок кылат. Ошондон кийин дунхулар тарыхый булактарда эскерилбей калат.

-Хуннуларды кыргыз болгон деп айтышат. Мунун канчалык чындыгы бар?

-Тан династиясынын мезгилиндеги булактарда пугэ-бугу уруусу хуннулардын курамына киргендиги айтылат. Бугэ уруусу шаньюйлар чыккан аристократиялык урууларынын бири болгон. VIII-X кылымдардагы булактарда Ысык-Көлду жердеген чигилдер менен байыркы бугэлерди бир эле аристократиялык сабак уругу башкарган. Б.а. булар азыркы бугу уруусунун ата бабалары болгон десек туура болот.

-Кечээки тарыхка келсек, 1920-30-жылдарда Кыргыз мамлекеттүүлүгү кантип куралган, кимдер башында турду эле. Кыргыз мамлекети эмнеге РСФСРдин курамына кирип калган? СССР мезгилинде жер талаш меселелери курч болгондугун айтып келишет? Эмнелерди айта аласыз?

-1917-жылы февраль буржуазиялык революциясынын жыйынтыгы менен ак падышанын бийлиги кулайт. Керенский башында турган өкмөт кашаң болуп, өлкөдөгү бардык социалдык маселелерди так жана туура чече албай, кылчактап жатканда, эл Ленин башында турган социал-демократиялык партияны колдоп, бийлик большевиктердин колуна өтөт. Буга Ленин жана большевиктер жарыя кылган «Жер» жана «Тынчтык» жөнүндөгү декреттер жана «Орусияда жашап жаткан элдердин укуктарынын декларациясы» документери чоң жардам берген. Бийликке келген большевиктер жерди дыйкандарга таратып берсе, өлкөгө тынчтык алып келүү үчүн Орусияны дүйнөлүк биринчи согуштан чыгарып, Германия менен тынчтык келишимин түзүүгө жетишкен. Орусия империясынын курамындагы элдерге өз тагдырларын өздөрү тандап алуу сунушталган. Эгерде алар Орусия менен бирге болгусу келсе, анын курамында кала берген. Жок, бөлүнүп кетебиз дегендер, бөлүнүп алып, өзүнчө түтүн булатууга мүмкүнчүлүк алган. Ушул жобону пайдаланып, Орусиянын курамынан Финляндия, ж.б. өлкөлөр чыгып кеткен.

1918-жылы бул документке таянып Орто Азияда да Кокон автономиясы пайда болгон. Бирок, бул мамлекеттин бийлик структураларына большевиктер чакырылбагандыктан Кокон автономиясы М.В.Фрунзе башында турган кызыл армиянын күчү менен бир күндө тыптыйпыл кылынып жок кылынган. Борбордук Азияда казактар биринчилерден болуп өз мамлекеттүүлүгүн орнотууга жетишишкен. 1918-жылы казактар өздөрүнүн мамлекетин Кыргыз Республикасы деп жарыялап, азыркы Казакстан 1925-жылга чейин Кыргыз Республикасы деп аталып келген. Ордосу Оренбург шаары болгон. Бирок, кыргыздар ак падыша кулаары менен өз мамлекеттүүлүгүн жарыялай алган эмес. Себеби, Орус империясы Орто Азияны басып алгандан кийин, бул чөлкөмдү Самарканд, Сырдарья, Фергана, Жети-Суу деп төрт облуска бөлүп, Жети-Суу губернаторлугуна баш ийдирип койгон. Бул төрт облуста тең кыргыздар этникалык азчылыкты түзүшкөн. Өз идеяларын, сунуштарын реализациялоо мүмкүнчүлүгү аз эле.

Ошентсе да 1918-1920-жылдары кыргыздардын арасында да өз мамлекетин куруу идеясы пайда болуп, изденүүлөр жүрүп келген. Биринчилерден болуп А.Сыдыков Тоолу областты куруу идеясын көтөрүп чыккан. Ал кыргыздар компактуу жашаган уезддерди Жети-Суу, Фергана ж.б. областтардан бөлүп, Тоолуу областты куруу идеясын айтып чыккан. Аны И.Арабаев жана Ю.Абдырахманов колдогон. Алар Алматы да, Ташкентте да бул проблеманы көтөрө беришкен. Ошентип, 1922-жылы 25-мартта Түркстан Борбордук комитенин компартиясы Тоолуу Кыргыз областын түзүү боюнча чечим кабыл алат. Турк ЦИКтин токтомунун негизинде ал Пишпек, Каракол, Нарын жана Олуя-Ата уездиинин тоолуу райондорунан куралган. Бирок, Жети-Суу обком партиясынын 1922-жылдын 4-июнуна областты уюуштуруу сьездине Пишпекке чакырылган 425 делегат Сталиндин буйругу менен, башталбай жатып таратылган. Ал эми Кыргыз областын түзгөн мурдагы чечимдерди баары мыйзамсыз деп таанылган. Себеби, Сталинге 400 бай-манаптын тукумдары Кыргыз мамлекетин түптөп жатышат деп жалган маалымат берип коюшкан. Анткен менен Кыргыз мамлекетин түзүү аракети улана берген. Бирок, ошол кезде Пишпекте Ташкентке жан тарткан кадрлар бул жакта эмне болуп жатканын акырын жеткирип турган. Ал эми улуту казак Худайкулов башында турган кадрлар Пишпекте эмне болуп жатканын Алматыга жеткирип турган. Ошондой эле маалымат Ташкентке да жеткирилип турган. Себеби, Түркстан менен Казакстан жаңы түзүлүп жаткан областты өз курамына киргизип алууга кызыкдар болушкан.

-1924-жылга токтолуп, 30 кыргыз көтөргөн демилге боюнча айтсаңыз?

-1924-жылы Кыргыз обалстын түзүү идеясы кайрадан жанданган. А.Сыдыковдун демилгеси менен 30 кыргыз интеллигенциясынын өкүлдөрү чогулуп, Сталинге кат жазышат. Катта алар кыргыз мамлекеттүүлүгү жөнүндө сөз кылышпаганы менен кыйыр түрдө Сталинге бул проблеманын бар экендигин жеткиликтүү түшүндүрө алышкан. Отузчулар катына биз кыргыдар Орто Азиянын элдиринен болгон өзбек, түркмөн, казак, тажиктердей эле өз тарыхыбыз, маданиятыбыз, тилибиз бар элдерденбиз. Ошого компартиянын жетекчилиги кыргыздардын балдарына мектепте өз тилинде билим алууга, соттордо өз кызыкчылыктарны эне тилинде коргоого мүмкүнчүлүк алуусун камсыздап берүүсүн жана мамлекетти башкарууга кыргыз кадарларын тартуу маселелерин чечип берүүнү өтүнүшөт. Отузчулар  Кыргыз мамлекетин куруу маселесин ачык суроодон коркушкан. Себеби, Кокон автономиясы жана Тоолу Кыргыз облусун куруу аракеттери эмне менен бүткөнүн алар жакшы билишкен. Бирок, ошондон кийин Сталин жана компартиянын жетекчилиги бул маселени биротоло чечип берүү туура деп тапкан. 1924-жылдын 1-октябрында Москвада Кара-Кыргыз автономиялуу областын куруу максатында 17 кишиден турган Революциялык комитет түзүлөт. Анын башына И.Айдарбеков бекиген. 1925-жылдын 27-мартында өткөн Учредителдик сьезди Кара-Кыргыз автоном областынын түзүлгөндүгү расмий бекиткен. Сьездде  А.Сыдыков, Худайкулов ж.б. лидерлердин группаларынын ортосунда чоң карама-каршылыктар жаралган. Кыргыз областы РСФРдин курамына кирген. Бирок, жаңы түзүлгөн областтын жетекчилигин бекитүүдө негизги ролду партиянын обкомунун катчысы М.Каменский негизги ролду ойногон. Ал А.Сыдыков жана Худайкуловдун группаларынын каршылашынан пайдаланып, билим дарамети күчтүү, А.Сыдыковдун санаалашы И.Айдарбековдун кандидатурасын аткаруу комитететинин төрагалыгына өткөрбөй коюуга жетишкен. М.Каменский бул кызматка нейтралдуу кандидатты карап көрүүнү туура деп эсептеген. Ошентип, саясий оюндардын негизинде А.Орозбеков аткаруу комитеттин төрагасы болуп бекиген. И.Айдарбеков жана А.Сыдыковдун башка саанаалаштары бийликте таасирин жоготушкан. Кийинчирээк, алардын баары социал-туранчылар, эл душманы деп репрессияга кабылып, атылып кетишкен.

СССРде саясий жана экономикалык маселелердин баары Москвадан чечилген. СССР бир чоң мамлекет катары эсептелген. Ошого Москва Советтик республикалардын жетекчилигинен сурап да койгон эмес. Н.Хрушев өз убагында чөлкөмдү каалагандай калчай берген. 1962-жылы Ш.Рашидов анын колтугуна кирип алып, Казакстандын пахта эккен үч областын Өзбекстандын курамына киргизип алган. Бул тууралуу казак лидери Д.Кунаев  жана Казакстандын Жогору Кеңеши билген да эмес. Бул маселени Москва Түштүк Казакстандын край компартиясынын жетекчиси И.Юсупов менен чечип койгон. Д.Кунаев муну териштире баштаганда аны кызматтан алып ташташкан.

-Эми Кемпир-Абадка кайрылсак…

-Кемпир Абад суу сактагычынын тарыхы да дал ошол 1962-жылы башталган. 1962-жылы Ш.Рашидов Моксквага таянып, Кыргызстандын жетекчилигине кайрылып, Кемпир-Абад суу сактагычын куруу маселесин көтөрөт. Суу сактагычты куруу үчүн суу топтолуучу жайдагы кыргыз айылдар көчүрүлүш керек болгон. Бул үчүн компенсация катары Өзбекстан Кыргызстанга 5 миң гектардай жер берүүнү жана кыргыз дыйкандары үчүн канал, Сох суу сактагычын ж.б. обьектилерди куруп берүүнү моюнга алган. 1965-жылы Өзбекстан суу сактагычка бериле турган 5 миң гектарды берген дешет. Википедияда бул тууралуу төмөндөгүдөй маалымат жазылган. «Өкмөттүн чек ара маселелери боюнча атайын өкүлү Назирбек Бөрүбаевдин (2021-жыл, март) айтымында, кыргыз өкмөтү 1973-жылдары суу сактагычтын курулушу үчүн 5 731 гектар жерди бөлүп берген. Анын ордуна Өзбекстан тарап компенсация катары 4 127 гектар жер берген. Алар Ала-Бука, Аксы, Ноокат, Кадамжай районунда жайгашкан. Ошол келишимде убадаланган 1600 гектар жер 2021-жылкы сүйлөшүүдө алынганы айтылган». Кемпир-Абад суу сактагычы 1983-жылы курулуп бүткөн жана Кыргызстандын 5 миң гектар дыйканчылыкка жарамдуу, Өзгөн күрүчүн өстүрүүгө ыңгайлуу жери суу астында калган. Бирок, өзбек тарап Кыргызстандын алдындагы канал жана Сох суу сактагычын куруп беребиз деген милдеттемелерин аткарбай койгон. Ш.Рашидов муну атайылап эле, карасанатайлык менен курбай койгон десек болот. Себеби, канал менен суу сактагыч курулса, ал жерге пахта эгилип, Кыргызстандын пахта аянттары көбөйүп, өлкөнүн конкуренттик мүмкүнчүлүгү кеңейет деп корккон. Экс-элчи М.Абыловдун билдириши боюнча 1975-жылы Кыргыз өкмөт башчысы А.Сүйүмбаев Өзбекстан тарап өз милдеттерин аткарбаганы үчүн Кыргызстандын чектери Ош областынын чектери менен аныкталат деген токтомун токуп койгон. «Би-Би-Си» радиосу да Т. Усубалиевдин эски маегин тартуулап, анын өз оозу менен Кемпир-Абад кыргыз элинин менчиги деген сөзүн соцтармактарда берди.   Бирок, менимче документалдуу түрдө да Кемпир-Абаддын кыргыздын менчиги экенин көрсөткөн документтерди  коомчулукка көрсөтүшсө жакшы болмок.

-Кемпир-Абад Өзбекстанга өтүп кетти дейли. Кудай анын бетин ары кылсын, бирок, эки өлкө ортосунда пикир келишпестик, тирешүү болуп кетсе, абал кандай болот?

-Чек ара маселелери өтө дыкат чечилиш керек. Алдыда эмне болоорун айтып болбойт. Ошого келишимдерди дагы бир жолу карап чыгып, так чечишип алуу зарыл деп ойлом. Бул маселе комитетте каралып, ЖКда ратификациядан өтөт. Аябай тыкыр каралыш керек. Өзбекстандын чеги суу сактагыч аркылуу Өзгөнгө чейин кирип келет деп жатышат. Ошого биз көп нерселерден уттуруп коюшубуз мүмкүн деген кабатырлануу бар. Келишим боюнча суу сактагычта аскерлер болбой тургандыгы макулдашылган дешет. Бул жакшы жана өтө маанилүү маселе. Бирок, баары бир коркунуч туулуп калышы мүмкүн. Биринчиден, суу турганда аскерлер суунун үстү менен катерлер аркылуу Өзгөнгө жана Ош шаарына кирип келүү мүмкүнчүлүгүнө эгедер болуп калып жатат. Суу жок болсо ал жерге аскер жана техника, танктарды жайгаштырып деле коюшу мүмкүн. Бирок, ошол эле маалда  эгер Кемпир-Абад бизде болсо, анда ал жакты эс алуучу зона деп жарыялап, жаштар учун миндеген иш орундарын түзүүгө мүмкүнчүлүгүбүз болмокпу деп ойлойм. Балким, бул да каралган чыгаар.

-Коопсуздукту бекемдеш үчүн эмне кылуу керек эле? Соцтармактарда бул Өзгон, Ошко да коркунуч туудурат деп жазып жатышат?

–Мен ал жакты жакшы билбейм. Бирок, менимче, Өзбекстан берип жаткан жерлердин кайсы бир бөлүгүн, мисалы, 10 гектарын, Кемпир-Абад суу сактагычынын дамбасынын Өзбекстан жак бетинен алсак туура болмок деп ойлойм. Ошондо, Кемпир-Абаддын суу баскан жери анклав болуп калып, ал жакка аскерлерди киргизүүгө мүмкүнчүлүк болбой калмак. Өзгөн жана Ош шаарларынын коопсуздугу камсыз болмок.

-Жакында камалган саясатчылар жана активисттер алар үчүн атайын операция жүргөндүгүн айтып жатышат. Булар президент менен 2 жолу жолугушуп, анан  Кемпир-Абадды коргоо комитети түзүлгөндөн кийин дароо камалды. Бир күндө күч органдары материалдарды анализдегенге жетише алабы?

-Кыргызстанда мурдадан бери атайы операциялар жүрүп келген. Мисалы, Бакиевдер оппозициядан биротоло кутулабыз деп анын 14 мүчөсун бир күндө камай коюп, бийликтен жылбышпады беле. Атамбаевдин тушунда «Юпигейт» операциясы жүргөн. Ошол күнгө жакын бизди эксперттерди резиденцияга чакырышкан. Коопсуздук катчысы, УКМКнын башчысы өтө кызыктуу окуялар болгону жатыптыр деген сөздөрдү тарап жатты. Мен бир нерсе болгону жаткан окшойт, үн катпагыла деп милдеттендирип коюшпасын деп барбай койгом. Эртеси эле оппозиция А.Жекшенкулов, С.Жапаров, Т.Мамытов ж.б. Нарын суусундагы балыктарды уулап, өлкөгө тополоң уюштурганы жатыптыр деп, камоолор башталып кетти. Мен биринчилерден болуп бул атайы операция деп айтып чыктым. Оппозицияны каралатабыз деп болжогон жигитке убактылуу 3-4 жылга өлкөдөн чыгып туруу сунушу айтылган.

С.Жээнбековдун учурунда «Кой-Таш» операциясы жүрүп, А.Атамбаев жана анын санаалаштары камалды. Бирок, А.Атамбаев ошол кезде коомдун тынчтыгына, өлкөнүн стабилдүүлүгүнө чын эле коркунуч туудуруп жаткан. Бирок, бүгүн абал таптаза өзгөрдү. Ал эч кимге кокунуч туудура албайт. Ошого аны чыгарып койсо болот. Жаңы эле түзүлгөн Кемпир-Абадды сактоо комитети коомго коркунуч туудургудай өтө деле чоң күч катары кабылдана элек болчу. Аларды элдин колдоп кетээри деле, али белгилүү эмес болчу. Бийлик шашылып кетти көрүнөт.

-Чек ара маселесинин чечилиши безге эмне берет?

-Чек араны мыкты чечип алуу менен биз өлкөнүн көз карандысыздыгын мындан да  бекемдей алмакпыз. Экинчиден, геосаясий аракеттерибиз алда канча жакшырмак. Мисалы, Туран союзуна кирүү жана ж.б.у.с. маселелерди чечүүдө чечкиндүүрөөк болмокпуз. Менимче, Туран союзу Туркия, Азербайжан, Өзбекстан, Кыргызстандын негизинде түзүлүп калышы мүмкүн.

Булак: “Жаңы ордо”