ТАРЫХ

Кыргыз ССРнин мыйзам чыгаруу- эл өкүлдөр бийлиги Жогорку Совет ишке 1938 жылы киришкен. 1938-жылы 284 депутат шайланган. Кийин 70-жылдары алардын саны 350гө чейин жетип, беш жыл иштешкен. Ал эми учурда парламентте алты саясий партиядан 120 эл өкүлү эмгектенет.

Союз маалында шайлана турган эл өкүлдөрүнүн жалпы курамына дагы талаптар болгон. Алардын үчтөн бир бөлүгү аялдар, төрттөн бир бөлүгү интеллигенция өкүлдөрү жана 40 пайызы жумушчулардан болуусу каралган. Бул квотанын аркасында депутаттар ар кайсы тармактардан жана калктын түрдүү катмарынан чыккан.

Кыргыз ССРинин Жогорку Советинин депутаттарына айлык маяна, кызматгык автоунаа, батир берилген эмес. Ошондой эле эл өкүлдөрүнүн жардамчылары дагы жок болгон. Мындай жагдай союз тараганга чейин сакталган. Азыркы депутаттар бирден консультант эрчитип, эмгек тажрыйбасына, илимий даражасына жараша 25 миң сомдон өйдө айлык маяна алат. Андан сырткары, 15 депутат кызматтык батирлерде жашап, төрага мамлекет тарабынан берилген жеңил унааны колдонуп келет.

Булак: “Айгай пресс”

Алмазбек Атамбаев Чолпон-Ата шаарындагы мамлекеттик резиденциясында “Алтай цивилизациясы жана Алтай тектүү элдер” эл аралык  форумуна катышкан  М.В.Ломоносов атындагы Москва мамлекеттик  университетинин Азия жана Африка өлкөлөрү институтунун директорунун орун басары Жибек Сыздыкованы,  Алтай мамлекеттик университетинин профессору Юлия Лысенкону жана филология илимдеринин доктору, Россия илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти Анна Дыбону кабыл алды. Бул туурасында Президенттин аппаратынын расми сайты жарыялады.

Жолугушуунун жүрүшүндө Мамлекет башчысы  окумуштуу-тарыхчыларды Кыргызстанга келип, Эл аралык форумдун ишине  активдүү катышкандыгы үчүн ыраазычылык билдирди.

Окумуштуу-тарыхчылар  форумду өткөрүлүшү боюнча дагы, жалпы эле Алтай цивилизациясын изилдөө идеясы туурасында дагы таасирлери менен бөлүшүп, анын актуалдуулугун жана Евразия аймагындагы  маанилүү бириктирүүчү ролун баса белгилешти.

Президент Алмазбек Атамбаев  менен окумуштуу-тарыхчылар Алтай цивилизациясы долбоорун мындан ары алдыга жылдыруу боюнча пландарды  талкуулашты.

Мамлекет башчысы кыргыз элинин тарыхынын   кыйла  бөлүгү Алтайдын аймагында өткөндүгүн, ошондой эле  алтай тектүү элдердин  тили жана маданияты  окшоштугун эске алуу менен, жалпы алтай тектүү элдердин биримдик идеясын  терең изилдөөнүн жана жайылтуунун өзгөчө маанисин баса белгиледи.

Алмазбек Атамбаев бүгүн, 21-июлда, Россия Федерациясынын Башкортостан Республикасынын Башчысы Рустэм Хамитов, Россия Федерациясынын Федералдык Жыйынынын Мамлекеттик Думасынын депутаты Иван Белеков,  Саха (Якутия) Республикасынын Мамлекеттик Жыйынынын Төрагасы Александр Жирков менен бирге Ысык-Көл облусунун Чоң Сары-Ой айылындагы  Курманжан Датка атындагы Көчмөндөр цивилизациясы борборунун ачылыш аземине катышты. Бул туурасында Президенттин Аппаратынын расмий сайты жарыялады.

Аземден соң алар “Алтай көчү” деп аталган экспозиция менен таанышышты.

Иш-чаранын катышуучуларынын алдында сүйлөп, Мамлекет башчысы Ысык-Көл облусунун туристтик потенциалын өнүктүрүүгө салым кошо турган дагы бир музейдин ачылып жатканына кубангандыгын белгиледи.

«Биз бүгүн чоң комплекстин бир гана павильонун ачып жатабыз. Ал Курманжан Датка атындагы көчмөндөр цивилизациясы музейинин кириш павильону болот.  Августтун аягында, же сентябрдын башында биз “Кыргыз көчү” павильонун куруп баштайбыз», – деди Алмазбек Атамбаев. Ал бир катар өлкөлөр, анын ичинде Татарстан, Башкортостан бул музейдин территориясында өз павильондорун курууга кызыкдар экендигин билдиришкенин кошумчалады.

Президент  Көчмөндөр цивилизациясы борборуна “Алай канышасы” Курманжан Датканын атынын ыйгарылышы бекеринен эмес экенин белгиледи. “Мен сиздерге кийинчерек Финляндиянын президенти болгон полковник Маннергейм тарткан Курманжан датка энебиздин сүрөттөрүн көрсөттүм. Ошондо полковник Маннергейм атка минип сүрөткө түшүүсүн өтүнгөндө 96 жаштагы энебиз оңой эле атка минип, сүрөткө тартылган экен. Курманжан Датка – көчмөн элдин чыныгы жаркын өкүлү. Бул көчмөндөр үчүн демократия, гендердик теңдик мүнөздүү болгонун далилдеп турат. Биздин аялдар ар дайым эркин, ачык болушкан, ал гана эмес, эл башкарышкан. Кыргыз кыздары эч качан жүзүн жашырган эмес.  Мен кыргызстандыктарды дин менен чоочун маданиятты чаташтырбоого чакырам. Биздин өзүбүздүн маданиятыбыз, каада-салттарыбыз бар. Кыргыздай байыркы тарыхы бар элдер дүйнөдө аз», – деди ал.

Алмазбек Атамбаев кыргыздар көп кылымдар бою көп улуттуу эл болгонун, алардын күчү биримдикте болгонун баса белгиледи.  Кыргыз элинин тарыхындагы өлбөс-өчпөс барактар биримдиктин жана бекем баш кошкондуктун жемиши экенин айтты.

«Биздин ата-бабаларыбыз Шиберден тартып, Каспий деңизине чейинки учу-кыйырсыз аймакта жашаганын эстен чыгарбагыла. Мен мекендештеримди биримдикке чакырам. Ич ара ыйкы-тыйкылыктарды унутуп, ортобузду байыркы тарыхыбыз, маданиятыбыз жана каада-салттарыбыз бириктирип турган бир тууган элдерди эстейли», – деп белгиледи Мамлекет башчысы.

Андан соң Президент музейдин директору Аида Алымовага комплекске белек катары мурдагы замандарда сөөк менен кошо коюлуучу беткаптын репликасын жана Батыш Шибердин илгерки тарыхый картасын тапшырды.

Андан кийин Президент боз үйдү тез тигүү боюнча конкурсту ачып, коноктор менен бирге Алтай элдеринин боз үйлөрүн көрүп чыкты жана көркөм өнөр устаттары менен жолукту.

Экспозицияда эң мыкты экспонаттар жана өлкөдөгү бир катар музейлердин инсталяциялары чогултулган. Борбордун аймагында Алтай элдеринин өкүлдөрүнүн (кыргыз, казак, татар, башкыр, уйгур ж.б.) жашоо образын чагылдырган 30 жасалгалуу боз үйлөрү жайгаштырылган.  Көрүүчүлөр үчүн үч күн бою атайын маданий-этнографиялык программа болот. Музейдин аймагында мамлекеттик сыйлыкка татыктуу болгон бийиктиги 4 метрден ашкан көчмөндүн туулгасынын скульптурасы,  ошондой эле бийиктиги 3 метрлик ээр орнотулган.

Экспозиция 2017-жылдын 31-августуна чейин ачык болот.

Өткөн кылымдын 1947-48-жылдары Лейлек жергесинен 2 кожолукту азыркы Кара-Суу районунун Отуз-Адыр жергесине көчүрмөкчү болушат. Ошол кожолуктардын биринин башчысы Исхак Раззаковдун балалык чагындагы досу, Миң-Жыгач айылында туулган Сарыбаев Ысман эле…

Ысман Исхактан жаш курагы боюнча улуу болгону менен ынак дос катары, Коросондо кой багып жүрүп экөөсү балалыктын ширин да, ачуу-таттуу ирмемдерин баштарынан бирге кечиришкен тура. Ысман Исхак досун оюн-чындан тамашалап “Сары эчки” деп чакырчу, шакабалачу экен. 1953-жылы Исхак Раззакович Кыргызстан КП БКнын биринчи катчысы катары Кара-Суу районуна келип, чарбаларды кыдырып жүрүп, Отуз-Адырга да келет. Ошол  жерде эмгекчилер менен жолугушуу өткөрүп, бир топко туруп калат.

Ошондо элдин арасында турган Ысман Раззаковдун жансакчыларынан өталбай, бала кездеги ынак досу менен жолугушууну аябай самап, акыры айласы куруганда, элдин арасынан туруп Исхактын балкаймактай бала чакта өзү койгон лакап атын айтып кыйкырууга аргасыз болот. Ошондо Исхак досун элдин арасынан көзү менен издеп таап, ал Ысман тарапты көздөй басканда эл тең жарыла жол берип, экөөсү көздөрүнө жаш алып, кучакташып учурашышат. Ал-акыбал сурашкандан кийин:

– Эми, достум, менин убактым өтө эле тар, азыр сени менен көпкө сүйлөшүп турганга чамам жок. Андан көрө, сен үйүңдө даярданып тургун, кечинде барып сени менен бир чайлашайын,- деп жөнөп кетет. Бул окуянын күбөсү болгон көпчүлүк эл таң кала карап кала беришет. Жергиликтүү бийликтин мыкчегерлери Раззаковдун сөзүн уккандан кийин “Жаныбекте жан барбы” демекчи, тез арада өп-чап, араң жашаган Ысмандын үйүн ондоп-түзөп, палас-малас, идиш-аяк, мал-жан алып келишип, тамак-аш даярдап жиберишип, биринчини күтүп калышат. Кечинде Раззаков Ысмандын үйүнө келип, чай ичип, досу менен бир топко баарлашып, анын ал-акыбалынан кабардар болуп, Лейлекке кайра көчүп  кетүүсүн, бул үчүн өзү көмөк көрсөтөөрүн айтат.

Сый тамак аягына чыгып, меймандар тарай турган убакта кыраакы, баамчыл Раззаков өзүн коштоп жүрүшкөн  жергиликтүү жетекчилерге кайрылып, мындай дейт:

– Эми, ортактар, биздин досубузга аз-маз болсо да жардам эткениңиздер көрүнүп турат. Бирок, сиздерден ынтымас, алып келген эки сыйырыңыздардын бирин, калган майда-чүйдө буюмдарыңыздарды калтырып эле койсоңуздар,  балдары менен саап ичип, тиричилигин өткөрүп турсун,- дейт. Андан кийинкисин айтпаса деле түшүнүктүү го. Жогорудагы окуядан улам улуу инсан Исхак Раззаковдун бизге белгисиз болуп келген дагы бир инсандык изги сыпаты – достукка бекемдигин, кыраакылыгын терең аналитик-психолог болгонун Сиз да баамдаган чыгаарсыз, азиз окурманым…

Абдиллабек АВАЗОВ.
Булак: “Майдан.kg”

https://youtu.be/NgCZ2q7OGF4

Булактар: “Чакан ГЭС” ачык акционердик коому, Китеп палатасы, Алыкул Осмонов атындагы улуттук китепкана, Борбордук мамлекеттик архиви

Булак: “sputnik“