ТАРЫХ

Урматтуу Садыр Нургожоевич!

         Сизге түз кайрылууга төмөнкү жагдай мажбурлады. Бир нече жылдан бери 7-8-ноябрь «Тарых жана ата-бабаларды эскерүү күнү» болуп калганы жакшы болду.  Дал ушул күнү биз кыргыз мамлекетинин түптөлүшүнө, өсүп-өнүгүшүнө, өзгөчө салым кошкон улуттун улуу инсандарын эскере турган күн. Азыркы муундар, айрыкча жаштарыбыз бабалар басып өткөн бай тарыхты эскерүү менен катар эгемендүү жана көз карандысыз  мамлекеттүүлүккө кыргыз эли кандай баа менен жеткенин терең билүүсү милдет. Бул күндүн тарбиялык жагы да абдан зор. Дал ушул күнү кылым карыткан кыргыз элинин уюткулуу тарыхы, ата-бабаларыбыздын баскан жолу, элибиздин эркиндиги, эгемендүүлүгү жана көз карандысыздыгы үчүн күрөшү, кыргыз элинин, мамлекетинин тарыхына ташка тамга баскандай из калтырган Барс-бег, Мухаммед Кыргыз, Атаке бий, Алымбек датка, Ормон хан, Полот хан, Курманжан датка, Абдыкерим Сыдыков, Жусуп Абдрахманов, Абдыкадыр Орозбеков, Исхак Раззаков сыяктуу ж.б. чыгаан мамлекеттик ишмерлерибиз эскерилет.

   Улуу муундагы чыгаан инсандарыбызды ар тараптан, калыс изилдеп, алардын атын кийинки муундарга жеткирүү, өмүр таржымалдары жаш муундарга үлгү болушу милдет. Маалым болгондой Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 2018-жылдын 21-июнундагы «Кыргыз Республикасынын көрүнүктүү мамлекеттик жана саясий ишмери А.Орозбековдун 130 жылдык мааракесине арналган иш-чараларды уюштуруу жана өткөрүү жөнүндө» №251-VI токтомунун негизинде бир катар иш чаралар жүргүзүлүп, ошондогу Президентибиз А.Орозбековдун кичи мекенине барып, салтанатту иш чара өткөнү да баарыбызга маалым. Бирок, аткарылбаган иштер да бар.

  Учурда кыргыз элинин, Кыргыз Республикасынын эң ыйык жайы – улууларга урмат-сый катары курулуп, 2000-жылдын 14-июлунда ачылган, Бишкектен 30 чакырым аралыкта Чоң-Таш айылынын жанында жайгашкан «Ата-Бейит» мемориалдык комплекси экендиги талашсыз. Ал жерге сталиндик кызыл террордун жана массалык репрессиялардын курмандыктары болгон 19 улуттун 137 чыгаан инсаны коюлган. Дал ошол жерде 1938-жылы 5,8-ноябрдын түнүндө 137 киши атылып, кыш бышыруучу чакан заводдун эски мешине көмүлгөн. Кыргыз элинин Кеңеш өкмөтүнүн алгачкы жылдарындагы улуттук мамлекеттүүлүктү түптөгөн чыгаандары, кыргыз улуттук интеллигенциясынын каймактары –  Ж.Абдрахманов, И.Айдарбеков, Б.Исакеев, М.Салихов, К.Тыныстанов, Т.Айтматов, Э.Эсенаманов, Х.Жээнбаев ж.б. түбөлүк жайын тапкан. 2008-жылы ал жерге ааламга атагы чыккан, даңктуу да, барктуу да жазуучубуз Ч. Айтматов коюлган.  2010-жылы апрель окуяларында курман болгон жарандардын басымдуу бөлүгү да ушул жерге коюлган. 2016-жылы ал жерге 1916-жылкы кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылынын курмандыктарына арналган эстелик тургузулган. Жогорудагыларды эске алуу менен кийинчерээк «Ата-Бейит» мемориалдык комплекси «Ата-Бейит» улуттук тарыхый-мемориалдык комплекси болуп кайра өзгөртүлгөн. Мунун баары абдан жакшы, талашсыз факт.

   Бизди, айрыкча мени абдан өкүндүргөнү – ошол 137 адамдын сөөгү коюлуп, аттары жазылган «Ата-Бейитке» кыргыз элинин дагы бир чыгаан уулу, Кеңеш доорунгдагы кыргыз мамлекетинин фундаментин бекемдөөгө өзүнүн зор салымын кошкон, Кыргыз Автономиялуу облусунун, Кыргыз АССРинин Борбордук аткаруу комитеинин биринчи төрагасы, Кыргыз АССРинин, Кыргыз ССРинин Баш мыйзамын – Конституциясын  түзүүчүлөрдүн бири Абдыкадыр Орозбековдун сөөгү коюлбаса да, мемориалдык тактага атын жазып коюшпаганы болуп жатат. Негизи бул маселе ошол  “Ата-Бейит” комплекси ачылганда эле коюлган. «Ата-Бейит» мемориалы ачылган салтанатта ошол кездеги дөө-шаалардын бирине: «Эмне үчүн бул жерде А. Орозбековдун аты жазылган эмес?» деген суроо узатсак: «Ал киши бул жерде атылган эмес экен» деген жооп болгон эле. 

    Ооба, ал жерде атылган 137 адамдын арасында ал киши жок. Бирок ошолордой эле, керек болсо алардын көбүнөн аша турган, эли-журтуна, мамлекетине эмгеги сиңген, алардын көбү менен үзөңгүлөш болуп, мамлекеттин тагдырын чечкен маселелерге жигердүү катышып, өз башын канжыгага байлап, эли, мамлекети үчүн жанын берген, ошол коогалаңдуу мезгилдин курмандыгы болгон Абдыкадыр Орозбековдун ысымын дал ошол мемориалдык тактага жазып койсо болот эле деген ойдобуз. Мейли, коюлган жери табылбаса табылбасын. Бирок чыгаан, олуттуу мамлекеттик ишмер катары анын атын дал ошол «Ата-Бейит» мемориалдык комплексине жазуу азыркы муундардын, эгемен Кыргызстандын расмий бийлигинин тарыхый, саясий милдети эле. Тилекке каршы, ал дагы эле аткарыла элек. 

    Урматтуу Садыр Нургожоевич, мен А.Орозбековго жердеш да, тууган да эмесмин, болгону өз ишине берилген, мекенчил бир жоош момун тарыхчымын. Сиз Президенттикке талапкер болуп жүргөн кезде, Ошто бир жолугушууда, мен сизге ийгилик каалоо менен ошол «Ата-Бейит» мемориалдык комплексине Абдыкадыр Орозбековдун ысымын жаздыруу сунушу менен кайрылган элем. Жаңылбасам, ошондо Сиз бул маселе сөзсүз эске алынат, ал кишинин аты жазылышы керек – деген кыязда жооп берген элеңиз. Мына эми азыр Сиз Кыргыз Республикасынын Президенти, мамлекет башчыбызсыз. Көптөгөн иштерди аткарып жатасыз, алар талашсыз факт, тарых өзү таразалап алат кийин.  Бирок, “Ата бейитте”  Абдыкадыр Орозбековдун ысымы дагы эле  жок.

    7-8-ноябрь «Тарых жана ата-бабаларды эскерүү күнү» экенин эске алуу менен мен дагы бир жолу Сизге расмий кайрылат элем, кандай жагдай болсо да Абдыкадыр Орозбековдун ысымы  ошол биздин “Ата-Бейит» улуттук тарыхый-мемориалдык комплексинде” жазылышы керек. Мамлекет башчыбыз, улуу инсандарды, элибиздин улуттук мамлекеттүүлүгүнүн пайдубалын тургузган, бекемдеген инсандарды урматтаган, сыйлаган Президент катары ошол тарыхый адилетсиздикке, кемчилдикке чекит коё деген үмүттөмүн.

     Чындыгында 20-30-жылдары кыргыз элинин чыгаан уулдары өз элинин келечеги, мамлекети үчүн эмгегин, керек болсо өмүрүн аябаган, кыргыз мамлекетинин пайдубалын түптөгөн, партиялык, мамлекеттик чыгаан ишмерлеринин арасында кадырлуу болуп, урматтоо менен «бүткүл кыргыз аксакалы», «биздин аксакал» атка конгон Абдыкадыр Орозбеков да бар. Эгерде А.Орозбеков ошол кездеги элибиздин көрүнүктүү уулдары А.Сыдыков, Ж.Абдрахманов, И.Арабаев, Т.Айтматов, К.Тыныстанов ж.б. сыяктуу билимдүү болсо, мүмкүн анын тагдыры башкача болуп, эл үчүн үзүрлүү эмгеги башка нукта өтмөк чыгар. Тилекке каршы, өзү айткандай сабатсыздыгын өз алдынча жоюп, болгону Ташкент шаарындагы Орто Азия бюросуна караштуу 3 айлык партиялык, кеңештик курулуш курсун аяктаган. 

   Ошентип, ал жаңыдан түптөлүп келаткан кыргыз мамлекетинин бирден-бир маанилүү жетекчилеринен болуп калган. Мындай пикирге анын мамлекеттик кызматтары күбө:

• Кыргыз Автономиялуу Облусунун аткаруу комитетинин төрагасы – 1925-1927-жж.;
• Кыргыз АССРинин Борбордук аткаруу комитетинин президиумунун төрагасы – 1927-1936-жж.;
• Кыргыз облустук партиялык уюмунун бюросунун жана республикалык партиялык уюмдун Борбордук комитетинин мүчөсү;
• Кыргыз ССРинин Борбордук аткаруу комитетинин президиумунун төрагасы – 1936-1937-жж.;
• Орусия Федерациясынын Борбордук аткаруу комитетинин Президиумунун мүчөсү;
• СССР Борбордук аткаруу комитетинин Президиумунун мүчөсү;
• Кыргыз АССРинин атынан Кеңештердин Бүткүл Россиялык XIV жана XV чакырылышындагы курултайлардын делегаты;
• Бүткүл Россиялык БАК мүчөсү, Кеңештердин Бүткүл союздук IV–V чакырылышындагы курултайлардын делегаты;
• СССР Улуттар Кеңешинин мүчөсү;
• 1929,1937-жылдары кабыл алынган республикалык Баш мыйзам –Конституцияны иштеп чыккан комиссиянын мүчөсү болгон.

    1926-жылы 25-февралда түзүлгөн автономиялуу облустан автономиялуу республикага айлантуу боюнча атайын комисияга эки милдет жүктөлгөн:    

1. Кыргыз АССРинин түзүлгөнү туралуу декларациянын долбоорун. 
2. Кыргыз АССРнин Конституциясынын долбоорун даярдоо.

     Дал ошол конституциялык комиссиянын төрагасы А.Орозбеков, мүчөлөрү Ж.Абдрахманова, И.Фатьянов, К.Абрамов, Л.Авербуг, Манкиров болгон. Демек, А.Орозбеков алгачкы Конституциябызды даярдап, бекитүүгө зор салым кошкон. Ал эми 1936-37-жж. экинчи Конституциябызды даярдоодо чакан комиссиянын төрагасы болгон, анткени ал убакта анын үстүнөн кызыл террор жана репрессиянын ала булуту айлана баштаган. Мындан башка бир катар коомдук уюмдардын жетекчиси болгон. Көрүнүп тургандай, А. Орозбеков улуттук мамлекеттүүлүгүбүздүн өнүгүшүнө зор салымын кошкондугу кашкайган чындык.

   Бизди канааттандырбаган жагдайлар: биринчиден, азыркыга чейин анын кайсы жерге, качан коюлганы толук тактала элек. Болгону кээ бир божомол менен чектелүүдөбүз. Экинчиден, анын өлүмү да толук аныктала элек. Кээ бирлери, аны «тергөө учурунда атып салышкан» дешсе, башкалары «тергөөдө катуу токмоктун натыйжасында өлгөн», үчүнчүлөрү «оорудан өлгөн» дешет. Эң негизгиси – Абдыкадыр Орозбеков иш ордунда камакка алынып, дал ошол НКВДнын түрмөсүндө каза болгону шексиз. Үчүнчүдөн, анын саясий-тарыхый бейнеси толук ачылып бүтө элек. Тилекке каршы, эгемен кыргыз мамлекетинин туңгуч президентинин «Кыргыз мамлекеттүүлүгү жана «Манас» элдик эпосу» аттуу китебинде кеңеш доорундагы бир топ мамлекеттик ишмерлер аталып, бирок А. Орозбековдун аты аталбаганы ар түрдүү жагымсыз пикирди калтырган. Төртүнчүдөн, ошол мамлекет башчыбыздын мамилеси таасир эттиби же башкача бир саясий оюндар жүрүп кеттиби, кантсе да дал ошол 20-30-жылдардагы кызыл террордун курмандыгы болгон, «Ата-Бейит» комплексине коюлган 137 адамдын арасында А.Орозбековдун аты бүгүнкү күнгө чейин жазылбаганы абдан өкүнүчтүү. Бешинчиден, А. Орозбеков жөнүндөгү маселе бир жактуу эмес. Анткени анын ишмердүүлүгүнө, айрыкча жогорку мамлекеттик кызмат абалына жетишкенден баштап анын тарыхый-саясий бейнесине карата ар түрдүү сын-пикирлер, кээде ачык эле тескери, көп учурда анча жымсалданбаган ачык бурмалоо, жалган доомат коштогон мүнөздөмөлөр да берилип келет. Албетте биз тарыхчылар толугу мененн тарыхый чындыкты калыбына келтиребиз деп ишендире алам. Муну айтып жатканым, эгер чындап эле А.Орозбеков ошолор мүнөздөгөндөй чабал болсо, алгачкы кыргыз мамлекетинин башатында анчалык көп убакка – 12 жыл бою турбайт эле да. Демек, ал – ар тараптан колдоого да, коргоого да татыктуу инсан. 

    Биз 2016-жылы – “Тарых жана маданият жылында” ушуга окшогон так эместиктерди, мүчүлүштүктөрдү оңдоого, тастыктоого мүмкүнчүлүк болот деп ойлодук эле. А.Орозбековго карата андай болгон жок. Кеч болсо да 2018-жылы анын 130 жылдык мааракесинде ошол катачылыкты оңдолоор деген үмүттө болдук эле, андай болгон жок. 

    Эми урматтуу Садыр Нургожоевич, Сиздин колдооңуз менен дал ошол «Ата-Бейит» улуттук тарыхый-мемориалдык комплексине анын ысымы жазылып калар деген зор, илгери үмүтүбүз бар.

    Сизди терең урматтоо менен,

тарых илимдеринин доктору, профессор, 

Ош мамлекеттик юридикалык институтунун 

илимий иштер жана эл аралык байланыштар 

боюнча проректору  Байболот Капарович Абытов

[email protected];  тел. 0552270235

Кыргыз Республикасынын Президенти Садыр Жапаров бүгүн, 9-октябрда, улуттук баатыр Бирназар Алдаш уулунун эстелигинин ачылышына катышты.

Бирназар бийдин 300 жылдыгына арналган иш-чара Ысык-Көл облусунун Жети-Өгүз районунда болуп өттү.

Мамлекет башчысы Бирназар бийдин эстелигине гүл коюп, Куран окулду.

Бирназар бий башкаруучу, дипломат жана чет элдик баскынчыларга каршы күрөштө кыргыз элинин лидерлеринин бири катары тарыхта чоң из калтырган.

Бүгүн, 24-сентябрь АКШнын Кыргыз Республикасындагы элчилиги, тарыхый Бурана мунарасын консервациялоо боюнча долбоордун ачылыш аземин өткөрдү, ага Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик катчысы Чолпонбек Абыкеев, Коосуздук кеңешинин катчысы Марат Иманкулов, Маданият, маалымат жана туризм министрлигинин, жергиликтүү бийлик органдарынын жана Бурана мунарасынын музей-комплексинин жетекчилери катышты.  “Кыргызстандагы 11-кылымдагы Бурана мунарасын антропогендик жана сейсмикалык коркунучтардан коргоо” долбоорунда АКШ элчилеринин маданий баалуулуктарды сактоо фондунан (AFCP) 200,000 доллардан ашуун көлөмдөгү каржылоо каралган.

АКШнын Кыргызстандагы элчилигинин убактылуу ишенимдүү өкүлү Соната Коултер иш-чарада сүйлөгөн сөзүндө кыргыз маданиятына болгон урмат-сыйды баса белгилеп: “Улуу Бурана мунарасы миң жыл бою кылым карытып турду жана биз ал дагы миң бекем турат деп үмүттөнөбүз. Бүгүн биз кыргыздын улуттук байлыгын сактоону колдоо үчүн Кыргыз-АКШ өнөктөштүгүн өнөктөштүк белгилеп жатабыз,” — деди. Иш-чара жергиликтүү демөөрчүлөрдүн, анын ичинде Шоро компаниясынын колдоосу менен өттү.

Директор Чолпон Турдалиева жетектеген Музейдик Демилгелер Коомдук Биримдиги Борбору бул долбоорду Кыргызстандын Маданият министрлиги, Эл аралык эстелик фондунун америкалык эксперттери жана Борбордук Азиядан келген жергиликтүү эксперттер менен биргеликте ишке ашырат. Адистер Бурана мунарасынын бузулган чатырын суу өткөрбөгөн материал менен калыбына келтирип, антисейсмикалык техниканын жардамы менен дубалдарын жер титирөөдөн коргойт. Долбоор ошондой эле Маданият министрлигинин жана Бурана мунарасынын музей-комплексинин кызматкерлери, кураторлор жана реставраторлор үчүн семинарларды жана мастер-класстарды камтыйт. Санарип медиа кампаниясы Бурана мунарасынын маданий эстелик катары маанисин жайылтып, көбүрөөк конокторду тартуу үчүн маалымат жайылтууну жогорулатат.

АКШнын Мамлекеттик департаменти 2001-жылы адамзаттын жалпы маданий мурасын белгилөө үчүн AFCPни түзгөн. AFCP аркылуу АКШнын Мамлекеттик департаменти жыл сайын дүйнө жүзү боюнча уникалдуу маданий мурастарды коргогон долбоорлорду каржылайт. AFCP каржылаган Кыргыз Республикасындагы буга чейинки долбоорлорго Өзгөн күмбөздөрүн сактоо, Кыргыз мамлекеттик тарых музейиндеги уникалдуу алтын коллекциясын калыбына келтирүү жана Жалал-Абад облусундагы 11-кылымдагы Шах-Фазил күмбөзүн сактоо кирет. Бурана мунарасын калыбына келтирүү гранты менен АКШ өкмөтү AFCP аркылуу Кыргыз Республикасындагы маданий жайларды сактоого 500,000 доллардан ашуун салым кошуп келет.

Быйыл 31-августта эгемендүү кыргыз мамлекетинин Көз каранды­сыз­ды­гынын 30 жылдык мааркеси белгиленет. Ошол жылы төрөлгөн бал­дар, кыздар эрезеге жетип, алды 3-4-5 балалуу, үй-жайлуу болуп, атуул катары калыптанып  калыш­ты. Саясатка аттан­ган­дардын алды өлкө­бүз­­дүн учур­да­гы мамлекеттик башкаруу аппараты­нын ар түрдүү дең­гээл­деги башкаруучулары, министр­лер­дин, коми­тет­тердин, комиссия­лар­дын төрагаларынын орун басарлары, жетек­чилери, саясий партия­лар­дын лидерлери болуп, эли-журту­на, кыргыз мамлекетине кызмат өтөшүүдө. Көптөгөн ийгиликте­ри­биз болсо да, кээ бир пессимистик маа­найдагы мекендештерибиз аларды көр­гүсү кел­бей, кээ бир кемчилдик­тер­ге, мүчүлүштүктөргө басым жасап, 30 жылда алгылыктуу иш бол­бо­гондой таризде кээ бир ММК аркылуу пикир түзүүгө аракет кылы­шууда. Мен аларга макул эмесмин, кемчилдиктер, катачылыктар менен катар эле бир топ жетиш­кендиктер, ийгиликтер болгону талашсыз. Оп­ти­мисттик маанайда ошол ийгиликтери­бизге тарыхый саресеп салдык.

    Кыргыз мамлекетинин көз карандысыздыгынын 30 жылдыгында орун алган өлкөбүздүн саясий, социалдык-экономикалык коом­дук жана маданий турму-шунда орун алган 30 олут­туу, кыргыз мамлекетинин бурулуш этаптарына алып келген, тарыхыбызда татыктуу из кал­тыр­ган окуя­ларына саресеп салып көрдүк. Алар төмөнкүлөр болду:

1. 1991-жылдын 31-августунда жарыяланган кыргыз мам­ле­кетинин Көз каран­ды­сыз­дыгы жө­нүндөгү Декларация. Бул документ кыргыз мамлеке-ти үчүн зор тарыхый, сая­сий, укуктук мааниге ээ болгону талашсыз. Ошол кезден баштап кыргыз мам­лекет­түү­лү­гү­нүн жаңы – өз алдынча, көз карандысыз мамлекет катары доору баш­­талган.
2. 1992-жыл көз карандысыз кыргыз мамлекетинин маанилүү жылы болуп калды. Жаңы кыргыз мамлекетинин эгемендүүлүгүн, көз карандысыз­ды­гын Тур­ция, США, Рос­сия, Япония, Китай, Иран, Пакис­тан, Германия сыяктуу дүйнөлүк ири державалар таа­ныш­кан. 1992-жылдын 1-февралын­да Биш­кек­­те, Борбордук Азия чөлкөмүндө биринчи болуп, АКШ элчилиги, а Ва­шинг­­тон­до Кыргызстандын элчилиги ачылган. 1992-жылдын 29-апре­лин­де Түрк Республикасынын элчилиги Бишкекте ачылды. 1992-жылдын 2-мар­тында БУУ Генералдык Ассамблеясынын 46-сессия­сы Республика Кыр­гыз­станды БУУ­нун мүчөлүгүнө бир добуштан кабыл алган. Ошол эле күнү Нью-Йоркто, БУУнун башкы имаратында Рес­пуб­лика Кыргызстандын Туусу расмий көтөрүлүп, желбиреген.
3. 1993-жылдын 5-майында Жогорку Кеңештин ХП сессиясында талкуу­ланып, Кыр­гыз Республикасынын Баш мыйзамы – Консти­туция­сы кабыл алынган. Бул чындыгында зор саясий, укуктук мааниге ээ та­рыхый окуя. Көз карандысыздыктын жаңы шартында Кыр­гыз­стан­дагы мам­лекеттик, коомдук түзүлүштү, башкаруу ыкмасын, реслубли­ка­нын ички жана тышкы саясат-тарынын негизги багыттарын мезгил талабына шайкеш анык­тоо керек эле. Мындай кадамдарды камсыздоо үчүн жаңы Баш мыйзам иш­телип чыгып, эл тараза­сына коюлуп, ка­был алынган. Консти­ту­циянын маңызын негизги эки  принцип түзгөн:  бийлик бутакта­рынын бөлү­нү­шү;  элдик  суверенитет. Конс­ти­туция республиканы унитар­дык, демо­кра­­­тиялык респуб­лика деп жарыялаган.
4. 1993-ж. Конституцияга шайкеш көз карандысыз Кыргыз­стан­да коомду, сая­сий турмушту де­идео­логизациялоо, департи­за­­циялоо, десоветиза­ция­­лоо, де­цен­тра­лизациялоо, деформа­ция­лоо турмушка ашырыла баштаган. Конс­ти­ту­ция­га ылайык укуктук мамлекеттин негиздери киргизилген. Алгачкы жолу бир партиянын үстөмдүгү жоюлуп, көп партиялуу­лук система кир­ги­зилген.
5. Жаңы Консти­ту­ция­бызга ылай­ык жаңы мамлекеттик символ­до­ру­­буз пай­­да болду. Өлкө­бүздү эл ара­лык арена­да таанытып келе жат­кан – Туу­буз­ 1992-ж. 3-мар­тын­­да Жо­­гор­ку Кеңештин 8-сес­сия­сында рас­мий белги катары ка­был алы­нып, 5-мар­тта Өк­мөт үйү­нүн үстүндө салтанаттуу көтөрүлгөн. Туунун ав­­торлору Э.Ай­дар­беков, Б.Жай­чы­беков, С.Ип­та­ров, Ж. Ма­таев, М. Сы­ды­­­ков. Улуттук мамлекеттин символу болгон – Герб Кыргыз Рес­пуб­ли­ка­сынын Жогорку Кеңешинин 1994-жылдын 14-янва­рындагы ток­то­му менен беки­тил­ген. Авторлору А.Абдраев, С.Дуба­наев. Кыргыз мамлекетинин маа­нилүү символу – Гимн Жогорку Кеңештин 1992-жылдын 18-декабрын­да­гы чечими менен бекитилген. Сөзү Ж.Садыков жана Ш.Кулуев­дики. Обону Н.Давлесов менен К.Молдобасановдуку.
6. 1993-жылы 10-майда Кыргыз Рес­­публикасынын Жогорку Кеңешинин 12-сес­сия­сы, Өкмөттүн “Улуттук валютаны киргизүү жөнүндөгү” суну­шун кабыл алып, анын зарылды­гын бекитип, өз  чечими ме­нен улуттук валю­та – сом кирги­зил­ген. Кыргыз Республикасы КМШда биринчилерден бо­луп өз улуттук валютасын чыгарды. 90-жылдардын башын­да өлкөнү экономикалык, социалдык кризис­тен чыгуу­су­на, жаңы киргизилген улуттук валю­та олуттуу таасир эткени талашсыз. Биздин улуттук валютабыз азыркыга чейин Бор­бордук Азия чөлкөмүн­дө­гү эң туруктуу улуттук валюта болуп, мамле­ке­тке, соода-экономи­ка­лык катнаш­та­р­да өз вазый­пасын атка­рып келүүдө.
7. Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын I чакы­ры­лыштагы Жогорку Кеңе­шине шай­лоо­лордун натый­жасын­да 1995-жылдын февралынан баштап эки палаталуу Жо­горку Кеңеш тү­зүл­гөн. Мыйзам чыгаруу (35 депу­тат) жана Эл өкүл­дөр жыйы­ны (70 депутат). Тең шайлоо шарттарында шай­лан­ган эки пала­танын депутат­тарынын укуктары бирдей болгон. Бул дүйнө­нүн баш­ка пар­ла­менттеринен айырмаланып турган эки палаталуу кырг­ыз парла­ментинин өзгөчөлүгү эле. (Бирок эки палаталуу кыргыз парламенти да туруктуу бо­луп, өз жеми­шин толук бере албады. Бир палаталуу Кыргыз Рес­пуб­ли­кассы­нын Жогорку Ке­ңе­ши­не биз кайрадан 2005-жылы кайрылдык).
8. Баш мыйзамыбыз 1993-жылы кабыл алынган кийин өлкөбүз 9 жолку конс­ти­туциялык реформаны баштан ке­чирди. Ал реформалар «Конституцияга өз­гөр­түү­лөр­дү жана толуктоо­лорду киргизүү» жөнүндөгү мыйзамдын алка­гын­да, бүткүл элдик референдумдун натый­жасында турмушка ашы­рыл­ган. Консти­туциялык реформалар 1994,1996,1998, 2003,2006, 2007,2010,2016, 2020- жыл­дар­га туура келет. Эгерде көз карандысыздыкка 30 жыл болсо, анын ар бир 3 жылында жаңы Конституция же конституциялык реформа болуп турган десе болот (Биринчи Баш мыйзамды кошкондо  10 жолу мам­ле­кет­тик деңгээл­деги конс­ти­ту­циялык өзгөрүүлөр болду десек болот).
9. 1995-жылдын 25-30-августунда Таласта “Манас” эпосунун 1000 жыл­дык мааракеси өткөрүлгөн. Ал маараке 1992-жылдын 20-июнунда “Манас” эпосу­нун 1000 жылдыгын бел­ги­лөө жөнүндө Кыргыз Республикасынын Пре­зи­дентинин Жарлыгы, 1994-жылкы БУУнун 1995-жылы “Манас” эпосунун 1000 жылдыгын дүйнөлүк деңгээлде майрамдоо туууларуу  резолюциясы­нын алка­гында уюштурулуп, өткөрүлгөн. “Манас”эпосунун 1000 жылдык маа­раке­си Кыргыз Республикасын дүйнөлүк коомчулукка дагы бир жолу таа­ныт­кан.  Мааракеде “Манас” айылында 1000  боз үй тигилип, 12 канат хан өргөө, 3 кабаттуу боз үй  салтанаттын көркүн ачкан. Беш күнгө созулган маа­ра­­кеде 40ка жакын өлкөдөн 150­дөй окумуштууну катышып, 100гө жакын түр­дүү эмгектердин кыргыз жана чет тилдерде басылып чыккан. Жыйынты­гында “Манас” декларациясы кабыл алынган.  “Манас” музейи ачылган.
10. 1997-жылдын 1-январына карата көз карандысыз Кыргыз Республ­ка­сын  дүйнө­нүн 120 ашык өлкөсү таанып, 40га жакын ири эл аралык уюмдарга мүчө болгон.
11. 2000-жылдын октябрында башында Ош шаа­ры­­нын 3000 жылдык салтанаты БУУнун колдоосу менен өткөн. Дал ошол маараке учурунда  Ош шаа­рына экинчи бор­бор статусун берүү жөнүндөгү Президенттин Жарлыгы чыгып, ошондон бери 5-октябрь Ош шаарынын күнү катары белгиленет. 2000-жылдын 4-октябрындагы Президенттин  № 276 Жарлыгына ылайык Ош шаары «Данакер» ордени менен сыйланган.
12. 2003-жылдын августунуда кыргыз мамле­кет­түү­­лүгүнүн 2200 жыл­дык салтанаты өткөн. “2003-жылды – Кыргыз мамле­кет­түү­­лүгүнүн 2200 жылдыгы” деп жарыялоо туу­р­алуу чечимди БУУ Башкы ассамблеясынын 2002-жылдын 20-декабрында өткөн 57-сессиясы кабыл алган. Натыйжада Кыр­гыз мамлекеттүүлүгүнүн 2200 жылдыгы дүйнөлүк деңгээлде белгиленди.
13. Өлкөнү өзгөрүүгө алып келген олуттуу саясий, тарыхый окуялар ката­рында Аксы окуясы бар. 2003-ж. 17-18-март күндөрү Аксы райо­ну­нун кал-кы менен куралдуу мили­ция отряддарынын ортосундагы кагылышуу болуп, анын натый­жа­сында чыккан ок атуу­дан 6 адам курман болуп, 22 адам жараат алып, 67 адам камакка алынган. Аксы окуялары­нын чыгуусунун себептерин, анын натый­жа­сын иликтөө үчүн үч комиссия иштеген. Алар: Коомдук-сая­сий комиссия, Депу­тат­­тык комис­сия, Мамлекеттик Ар бир комиссия өз вазыйпа­ла­рын аткарып, өз жыйынтыкта­рын тиешелүү жактарга беришкен. Аксы окуяла­ры Кыргызстан элинин тары­хын­да ташка тамга баскандай из калтырып кетти.
14. 2005-жылдын 24 марты элдик революция. 2005-ж. өлкөдөгү коом­дук-саясий кыр­даал, социалдык-экономи­ка­лык абал курчуп ошол кезге кеңи­ри кулач жайган мамле­кет­ти авторитардык, үй-бүлөлүк башкарууну кыйра­тып, саясый өнүгүүнү, багытты түп-тамырынан бери өзгөртүп, саясый систе­ма­нын чыныгы демократиялык нукка бурууга толук шарттар түзүлгөн. Ал эми Жо­гор­ку Кеңешке шайлоо толкуп турган эл масса­сын чечкин­дүү саясий кадамдарга баруусуна түрткү болуп калды. Март революция­сы­нын саясий, социал­дык-экономи­калык негизги себептери:  А.Акаев­дин элди алдап үчүнчү мөөнөттөн кийин дагы президент болуп ка­лууга аракети; А.Акаев­дин өзү­нүн, жакындары­нын, бийликтеги өнөктөштөрү­нүн теңирден теске­ри жоруктары, конституциялык укукту бузуулары коомчу­лук­ту, элди, саясий күч­төрдү кыжыр­дантты; Б.Акаева башында турган «Алга Кыр­гыз­стан!» пре­зи­денттик сая­сий партиясы­нан басымдуу көпчүлүгү Жо­гор­ку Кеңештин депутаттыкка өткөн, алар аркылуу А.Акаев өз кудуре­тин бекем­дөө аракетин көргөн;[1] Жогор­ку Кеңешке «Алга Кыргыз­стан!» сая­сий партия­сы­ аркылуу өзүнө өзгө­чө берилген чиновниктер эле эмес, жакын туугандарын, үй-бүлө мүчөлөрүн, президенттин кызы – Б.Акаеванын, уулу – А.Ака­ев­­дин, аялы М.Акаева­нын көп­төгөн туугандарынын, бир эле мез­гил­де ар түрдүү чөлкөмдөр аркылуу парламентке келиши элди иренжитип, аб­дан нааразы кылган; калктын кес­кин түрдө жакырчы­лыкка кабылышы, жумушсуздуктун арбышы – 1991-жыл­дан баштап, калктын социалдык абалы жыл сайын начарлап, 2005-жылы калктын 70 пайызы жа­кыр­чылыктын жана өтө жакырчылыктын чегине туш болду; Жогорудагы­лар­дын баардыгы кыргыз коомчулугун, элди жаңы, чеч­кин­дүү революциялык кадамдарга баруусуна түрткү болгон. Элдик нааразы­чы­лык күндөн күнгө күч алды. 2005-ж. 24-мартында 15 жыл бийлик жүргү­зүп, өлкөнү эко­номи­ка­лык кыйроого, миллиондо­гон тышкы жана ички ка­рыздарга батырган, мамле­кет­ти башкарууну узурпациялап, үй-бүлө­лүк баш­карууга жол берген өлкөнүн биринчи президенти А. Акаевдин режими кый­рап, өзү чет өлкөгө качууга маж­бур болду.
15. Март революциясынын турмушка ашышына 2005-ж. башы­нда Кыргызстанда пай­да болгон үч оппозициялык күч А.Акаевдин режимине каршы туруп, революциянын ишке ашырган. Алар К.Бакиев башын­да турган 9 сая­сий партияны камтыган «Кыр­гыз­стан эл­дик кыймылы», М.Иманалиев жетектеген «Жаңы багыт» жана Р.Отунбаева, О.Теке­баев жетек­те­ген «Ата Журт» кый­мы­лы. Бу­ларга кошумча «Кел кел» жаштар уюму. Негиз­ги сая­сий каршылыкты ушулар көрсөткөн. 24-март эл  өзүнүн  уку­гун  коргоп, бий­лик­тин  жалгыз  булагы экенин, эл  бий­лиги  баа­рынан  жогору, Ме­кендин таг­ды­ры  баа­ры­нан ыйык  экенин  көрсөткөн  тарыхый  күн болду.

Бул революциянын өзгөчөлүгү революциялык кыймыл Ош, Жалал-Абад облустарынын элет жеринен, алыскы райондорунан башталып, тез эле бор­борго жеткени болду.  Кыска мөөнөтө, 24 мартта жаңы бийлик  орноду. 2006-2012-жылдары 24-март элдик революция күнү ка­тары белгиле­нип кел­се, өкүнүчтүүсү 2013-ж. баштап ал майрамдык дата катары эске алынбай калды.

16. Март революциясынан кийинки дагы бир олуттуу окуя, 2005-жылдын 12-майын­да К.Бакиев ме­нен Ф.Ку­ловдун саясий тандеми болду. Ал тары­хый, саясий тандем түн­дүк-түштүк ма­се­ле­син чечүүгө, саясий абалды жак­шыр­тууга өбөлгө түзгө­нүн айта кетүү абзел. Келишим боюнча Ф.Кулов К.Бакиевди президенттик шайлоодо кол­дойт, жеңишке жетишкенден кийин премьер-министрдин ордун ээле­мей бол­гон. Кели­шимге жараша шайлоодо К.Бакиев шайлоочулардын 88,9% ээ болуп прези­дент­тик, ал эми Ф.Кулов премьер-министрлик креслону ээлеш­кени тарыхта калды.
17. 2005-жылдын 1-апрелде парламент Кыргыз Респуб­ли­ка­сынын мурда­гы прези­денти А.Акаев менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү үчүн атайын комис­сия түзгөн. Комиссия өз вазыйпасын аткарып 4-ап­рел­де Мос­ква­да А.Акаевдин отставкасын кабыл алган. Анын иш аракетинин натыйжасында Жо­гор­ку Кеңеш­ 2005-ж. 11-апрелинде Президент А.Акаев­дин мөөнөтүнөн мурда прези­дент­тик ыйгарым укуктарын токтотуу жөнүндөгү токтомун (№133-111) чы­га­рган.
18. 2005-жылдын 25 апрелинде  «Кыргыз Республикасында  Конститу­ция­­лык кеңеш­мени түзүү жана конституциялык реформа­ны өткөрүү жөнүн­­дө» Жогорку Кеңеш атайын токтом кабыл алган. Аталган ток­том­го ылайык жаңы Конституциялык кеңешменин түзү­лүп, жетекчилигине Жогор­ку Ке­ңеш­тин төр­ага­сы Ө.Ч.Те­ке­баев бекитилген. Кеңешмеге 114 адам кирип, алар­дын 57 жа­рандык коомдон, 37 Жогор­ку Кеңе­ши­нин депутаттары, 10 атка­руу бийликтеринин, 10 сот бийлик­те­ринин өкүл­дөрү кирген. Бул конс­ти­ту­ция­лык кеңешме өз вазый­пасын толук аткарган.
19. 2005-жылдын 10-июлунда Кыргыз Республикасынын экинчи прези­дентин шай­лоо­су өтүп, К.Бакиев Президент болуп шайланды. Тилекке кар­шы, ал дагы элдин ишени­чин, үмүтүн актаган жок. 90го жакын кишинин өмүрүн кыйып, Апрель революциясынан кийин өлкөдөн качып кетти.
20. Президенттин 2007-жылдын 23-октя­бр­­дагы жар­лы­гы менен Жогорку Кеңеш мөөнө­түнөн мурда таркатылып, ошол жылдын 16-декабрын­да­гы шай­лоо­нун жыйынтыгы боюнча IV чакырылыштын депутаттары республиканын тарых­ында биринчи жолу пар­тия­лык тизме­лер боюнча шай­лан­ган.
21. 2010-жыл 7-апрелде маани-маңызы, саясий мүнөзү боюнча элдик ре­во­лю­­ция бол­ду. Апрель революция­сынын тарыхый хроникасы мурдагы ре­во­­лю­циядан кыска, бирок кандуу болду. Апрель революциясынын натыйжа­сында коррупцияга, ав­то­­рита­ризм­ге белчесинен баткан К.Бакиевдин бийли­ги, үй-бүлөлүк режими кула­ды. Апрель револю­ция­сы­нын негизги сая­сий, со­циалдык-эконо­микалык өбөл­гө­лөрү, шарттары жана себеп­тери: 2005-ж. Март революциясы толугу менен өз максатына жетпей, мил­деттери толук аткарыл­бай калган; револю­ция­нын натыйжасындагы кеңири эл массасынын жеңи­ши уурдалды; бир үй-бүлөлүк ре­жим экинчиси менен ал­ма­­шы­лып калганы тез эле байкалды; К.Бакиевдин тушунда да бийликтеги коррупция, авторита­ризм жоюлбастан, мурдагы ре­жим­дей эле кө­бөйгөн; экинчи президент учу­рунда үй-бүлөлүк башкаруу сакталып эле кал­бас­тан, үй-бүлө­лүк диктатура күчө­гөн; Президенттин үй-бүлөсү, жакындары эл байлыгын, мамлекет­тин мүлкүн уурдап-то­ноосу мурда­гы­дан да күчөп, анысы аз келген­сип расмий бийлик кри­миналдар менен коюн колтук алышып кетти; үй-бүлө­лүк башкаруу, рас­мий бийлик­терге президент К.С.Ба­киевдин балдарынын, бир тууган-дары­нын ыксыз кийли­ги­шүүсү күч алган; мамлекеттин экономи­ка­сынын эӊ маа­ни­лүү жактарын К.Бакиевдин уулу Максим толугу менен өз колуна алган; саясий, социалдык-экономикалык турмуштун, расмий бийликтердин баар­дык тармактарында коррупция, жердешчилик, тууганчы­лык, улутчул­дук, аймак­чы­лык, кландык көрүнүш күч алды; өлкө ай­ма­гындагы киреше көп кирген чөйрөлөр­дү экинчи президент­тин балдары, бир туугандары ачык эле бөлүп алы­­шы, ар кимиси өз чөйрөсүнүн кожоюну катары, элдин кызык­чы­­лы­гын көзгө илбестен өз каала­гандарын жасашкан­ды­гы, ар бири өзүн ошол чөлкөм­дөр­­дүн, тармактардын ээси катары сезип калгандыгы болду.
22. Элдик революция ишке ашкан 7-апрель күнү бийлик толугу менен ку­ра­мы 14 кишиден турган Убактылуу Өкмөт­кө өттү. Ө.Текебаев айткандай «… Эми биз Өкмөт, биз парламент, биз Пре­зидент болобуз. Ооба бул абдан татаал, жаман маселе…. Бирок башка­ча чечими жок…» болгон. Убактылуу Өкмөттүн башчысы Р.Отун­баева, биринчи орун ба­са­ры А. Атам­­баев, орун басарлары Ө.Те­ке­баев, Т.Сариев, А.Бек­на­заров, коргоо ми­нис­­три И.Исаков, УМКК төрагасы К.Дуйше­баев, ички иштер министри Б.Шер­ниязов болуп дайындалган. Убактылуу Өкмөт ат көтөргүс оор жүктү арка­лап, кыйын-кезең ашуу­­да кыр­гыз элин, мамлекетин бөлүп, жаруудан сак­тап калышты. Жаңы бийликтин тушунда Р.Отунбаева өткөөл мезгилдин Президенти болуп тарыхта калды.
23. 2010-жылдын 10-15-июнунда Кыргызстандын түштүгүндө эки элдин ортосуна от жак­кан сепаратисттердин айынан, жүздөгөн адамдар­дын өмүрү кыйылган, көптөгөн кыймылдуу, кыймылсыз мүлк жокко чыккан кыргыз-өзбек этникалык кандуу кагылышуу­су орун алды. Этникалык чыр чатакты иликтөө боюнча бир катар расмий, коомдук, эл ара­лык комиссиялар өз тыя­нак­тарын, корутундуларын беришти. Тилекке каршы, ошол кан­дуу кагылыш­ты уюштурган сепаратисттер тобу, чыр-чатактын алдын алып, бөгөт коюга дарамети жетпеген, алдын ала берилген кооптуу маалыматтарга тиешелүү чара көрбөгөн расмий жетекчилер дагы эле өз жазаларын ала элек.
24. 2010-жылдын 27-июнунда Кыр­­гыз Республикасынын Конституция­сы­нын жаңы дол­боору бүткүл элдик референдумга коюлуп, добуш берүүгө ка­тыш­­кандардын 90% сунуш­талган жаңы Конституцияга колдоо көрсөткөн. Жаңы Конституциянын акыркы түп нускасы расмий түрдө 2010-жылдын 6-июлунда жарыяланган.
25. Апрель революциясынан кийин, жаңы комдук, саясий кырдаалга байла­ныш­туу Кыр­гыз Республикасынын Пре­зи­дентин шайлоо 2011-жылдын 30-октя­брына дайындал­ган. Пре­зи­дентти шайлоонун жыйынтык­тары боюнча А.Ш.Атам­баев шайлоочулардын 62,52% добушуна ээ болуп, Кыр­гыз Рес­пуб­ли­ка­сы­­нын төртүнчү Президенти болуп шай­ланды. Бул Президентибиз өз бийлигин ыктыярдуу түрдө кийинки Президентке өткөрүп бергендиги менен айырмаланды.
26. 2017-жылдын 15-октябрында өткөн Кыргыз республикасынын Прези­ден­тин шай­лоо­до шайлочулардын 54,7% добушуна ээ болуп, Жээнбеков Сооронбай Шарипович көз каран­дысыз Кыргыз Республикасынын бешинчи Президети болуп шайланып, 2020-жыл­дын октябрында мөөнөтүнөн мурда Президенттик кызматты тапшырган.
27. Октябрь 2020-жыл. 4-октябрдагы парламенттик шайлоого катышкан 16 партия­нын «Биримдик», «Мекеним Кыргызстан», «Кыргызстан» жана «Бүтүн Кыргыз­стан», «Мекенчил» партиялары 7 пайыздык босогодон өтүш­­көн. Калган партиялар, алар­дын тарапташтары шайлоонун жыйынтыгы­на нааразы болуп аянтка митингге чыгышкан. Алар парламенттик шайлоонун жыйынты­гын жокко чыгарууну талап кылышкан. 5-6-октябрда шайлоонун адилетсиздигине элдик толкундоолор күчөп, 9-октябрга чейин митингдер кү­чөп, үчүнчү рево­лю­циялык абалга алып келген. Митингчилер Ак үйдү, ата­йын кызматты, басып алышып, абактарда отурган С.Н.Жапаров баш болгон бир катар саясатчыларды бошотушкан. Кийин алардын көбү кайра камалып, айрым­дары качып кеткен. 6-октябрда БШК шайлоонун жыйынты­гын жокко чыгарган. 14-октябрдан баштап С.Ш.Жээнбеков Президенттик кызматтан баш тарткандан кийин, С.Н.Жапаров Кыргыз Республикасынын Президенти­нин милдетин аткаруучу болуп калган. 14-ноябрда Президенттик шайлоого аттануу чечимин кабыл алып, аталган кызматтан кеткен. Дал ошол октябрь окуяларынын натыйжасы бийликтин алмашуусуна алып келген. Биз ошол окуялардан сабак алуубуз, тиешелүү тыянактарды чыгаруубуз керек.
28. Ноябрь 2020-жыл. 17-ноябрда Жогорку Кеңеш Баш мыйзамдын жаңы долбоорун коом­дук талкууга чыгарган. Бул жолку долбоорго Жогорку Ке-ңештин 80ден ашык депу­та­ты демилгечи болгон. 20-ноябрда сунушталган Баш мыйзамдын долбоорун толук иштеп чыгуу үчүн Конституциялык ке­ңеш­ме түзүлгөн. 2021-жылдын 2-февралында Конститу­ция­лык кеңешме Баш мый­зам­дын долбоорунун акыркы нускасын Жогорку Кеңешке жиберген.
29. 2021-жылдын 10-январында Кыргыз Республикасынын башкаруу формасын анык­тоо боюнча референдум (бүткүл элдик добуш берүү) болуп, референдумга катышуу­чулардын 81,30% мамлекетибизге «президенттик рес­публика» форма­сын тандады. Ошол эле күнү мөөнөтүнөн мурда өткөн Президенттик шайлоонун натый­жасында, каты­шуу­чулардын 79,2% добушу менен С.Н.Жапаров Кыргыз Республикасынын алтынчы Президенти болуп шайланды.
30. 2021-жылдын 11-апрелинде Кыргыз Республикасынын жаңы Баш мый­­за­мы – Консти­туция­сы кабыл алынды. Учурда биз дал ошол аракеттеги Баш мыйзамдын алкагын­да жашоодобуз.

Жогорудагылардын баары көз карандысыздыктын 30 жылы ичинде көптө­гөн олуттуу окуялар болгондугун айгинелеп турат. Албетте биз баардык окуя­ларды толугу менен камтый албашыбыз мүмкүн, бирок өлкөбүздүн тары­­хында орун алган негизги окуяларды камтууга аракет кылып, тарыхый саресеп салдык десек болот.

  Абытов Байболот  Капарович – тарых илимдеринин доктору, про­фес­­сор, Россия табигый илим­дер академиясынын мүчө-коррес­пон­денти,  Ош мамлекеттик юри­ди­ка­лык институтунун илимий иштер жана эл аралык байланыштар  боюнча про­рек­тору. Кесиптик кызыгуусу, илимий изил­дөө­лөрү: Кыр­гыз­стандын, Бор­бордук Азия­нын, Ош шаарынын тарыхы, тарыхый булактары, булак таа­нуу­су, тарых­наамэси, кыр­гыз­ элинин чыгаан инсандары, шаар таа­нуу, Фер­гана өрөө­нүн­дөгү, Бор­бордук Азия чөлкөмүндөгү чыр-чатактар, Кыр­гыз­стандын салт­туу эмес диний агымдары ж.б. Кыргыз, орус, кытай, англис,поляк, тажик, түркмөн тилдеринде жарык  көргөн 300 ашык или­мий, публицистикалык эмгектер­дин автору, а.и. 11 моно­гра­фиялары, биргелешип жазылган китептери бар.  

Абытов Байболот Капарович, тарых илимдернинин доктору, профессор, ОшМЮИнин проректору

[1] Кабар –Бишкек, 28 февраля 2005 года.

Мамлекеттик, партиялык чыгаан ишмер, эл уулу -Төрөгелди Балтагулов

 2020-жылдын 20-февралындагы Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн чечи­ми­не ылайык (№ 55-p) расмий түрдө мааракелери өткөрүлө турган кыргыз элинин чыгаан инсандарынын арасында, чыгаан мамлекеттик жана партиялык  ишмер Төрөгелди  Балтагулович  Балтагулов да бар эле. Тилекке каршы дүйнө­лүк пандемия, өлкөбүздөгү эпидемиологиялык абал, ал мааракенин кеңири мааниде жана масштабда өтүшүнө тоскоол болду. Ошол инсандын бейнесине кээ бир сүр­түм­­дөр­дү даярдап, анын ишмердүүлүгүнө, тарыхчы катары назар салып, изилдөөбүздүн натыйжасын калайык калкка, окурмандарга сунуш кылуудабыз. Тегин жерден атактуу жазуучу Аалы Токомбаев “Өмүр бизден өтүп кетсе, эл эмгектен эскерсин” деген эмес.  Мындай адамдар ар тараптан эскерүүгө татыктуу экени талашсыз көрүнүш.

Бүгүнкү абройлуу бейнесин сиздерге сунуш кыла турган инсан, ак кал­­пак кыр­гыз элинин саясий, социалдык-экономикалык, маданий жана кесиптик кошун­­дар кыймылынын өнүгүүсүнө өз салымын кошкон, аталган тармак­тардын ат көтөр­гүс түйшүгүн көтөргөн, ка­лайык калкка таа­ны­мал болгон, өзүнүн та­лык­­пас эмге­ги, кажыбас кайраты менен турмуштун татаал жолун чаалыкпай баскан чы­гаан сая­сий, мамлекет­тик ишмер, кыска өмүрүндө көп ийгиликтерге жетишкен эл уулу Төрөгелди  Балтагулович  Балтагулов. Дал ушундай инсандар тууралуу эл арасында “Артыңда эстей жүргөн кишиң бол­сун, эл эскерип жүрөөр ишиң болсун” деп айтылат. Укурукту узун таштаган кыргыз эли «Калк айтса, калп айтпайт» – деген да накыл кеп­ти бекеринен айтпайт. Ант­кенибиз биздин каарман өмүр бою, өзү арка­ла­ган мамлекеттик, партиялык жетекчилик кызматтарда ак эмгек­­ти сый­лаган, акый­катты жактаган, адилеттүүлүктү барк­таган, дайыма ка­лыс­тык­тан жазба­ган, приципиал­дуу­луктан кайтпаган, ар дайым эл ише­ни­мин ак­та­ган, улуу сапат адам­гер­чи­ликти даңктаган Адам болгон.

Менин жеке баамымда, Төрөгелди Балтагулович акылга да, күчкө да толуп, өзү жетек­теген тармактардын майда-баратына чейин көзү жетип, иштесе ишке тойбой турган кезин­де, болгону 46 жашында капыстан каза болгон. Мүмкүн өмүрү узун­ураак болгондо, кыргыз мамлекеттинин оор жүгүн көтөргөн, кыргыз элинин дагы бир мыкты уулу болоору шексиз эле. Тилекке каршы өмүрү кыска болду, ошентсе да бул адам өзү өкүнбөгөндөй байма-бай, үлгүлүү өмүр сүргөнү баамдалат. Бир айылдын, өрөөндүн эле эмес бүткүл кыргыз журтчулугуна тааны­мал болгон биз­дин каарман табиятынан таланттуу,  ар нерсеге шык­туу жана жөндөмдүү, мыкты уюш­туруучу, жакшы касиеттери көп чыгаан жетекчи, бир катар жаңы көз караш­тар­дын жана саамалыктардын демилге­чи­си, алардын ишке ашыруу­чусу катары да маалым. Балтагул абабыздын мындай асыл касиет­те­рин анын атактуу К.Конду­ча­лова, А.Масалиев, Ж.Мавлянов, Ж.Каниметов, К.Дыйкан­баев, айтылуу генерал М.Абдрахманов сыяктуу замандаш­тарынын, үзөңгү­лөш жолдошторунун эскерүү­лө­рү­нөн да байкап калдым. Анын жакын туу­ган­дарынан, кесиптеш замандашта­рынан ал адам туу­ралуу угуп, жогорудагы абройлуу инсандардын пикирлерине таянып, өз дараметиме жараша көкү­рөк сезимим ме­нен ушул макаланы даярдоого бел байладым.

Өткөн Кеңеш доорунда, элибиз сыйлап, урматтаган абройлуу мамлекеттик жана пар­тия­лык  ишмер тууралуу, анын бейнесине кээ бир штрихтерди жазуу мен үчүн бир жагы чоң жоопкерчилик, экинчи жагы зор ырахат. Анткени мен биздин коом­чулуктун, азыркы жаш муундардын эсинен чыгып калган, көңүл чордонуну сыр­тында калып кеткен адам тууралуу жазууга бел байладым. Менимче улуу муун­дар­дагы чыгаан инсандардын өмүр таржымалы, алардын кылган иштери, мам­лекетибизге, элибизге сиңирген эмгеги, алардын акыл на­саат­тары, ой пикир­лери, элибиздин, жерибиз­дин өткөн та­рыхы, мада­ния­ты, каада-сал­ты, үрп-адаты, өт­көөл мезгилдердеги оомал-төкмөл абалдар, азыркы учурдун көйгөй­лүү маселе­лери, жаштарыбызга карата таа­лим-тар­бия­сы, азыркы жаштардын адеп-ах­ла­гы жөнүндөгү асылзат насааттары ме­ни эле эмес, көптөгөн адамдарды терең ынан­дырып өзү­нө тартаары бышык. Бул жагдай да мени Балтагул Төрөгел­диевич туу­ра­луу тарыхый баян­да­ма жазуу­ма түрткү болгону чындык.

Дегинкиси, кылым карыткан кыргыз элинин тарыхында байыртадан бүгүн­­­­кү күнгө чейинки мезгилде, ар түрдүү доорго, оомал-төкмөл замандарга  таан­­дык өз элинин, кыргыз мамлекетинин түптөлүүсүнө, өнү­гүү­сүн­дө өзгөчө роль ой­ноп, омок­туу ойлору, натыйжалуу иштери, келе­чек­­түү аракет­тери ме­нен орчундуу орун­ду ээлеп, өз элинин бирим­дигине, кыргыз мам­лекети­нин өсүп-өнүгүүсүнө өзгөчө са­лы­мын ко­шуп келген беделдүү, бел­гилүү инсан­да­ры көп эле болгон. Мындай инсан­дарыбыздын ар кими­си, кыр­гыз мам­ле­ке­ти­нин, элинин ар түр­дүү мез­гил­деринде, ар кандай доор­лорун­да жана заман­дарын­да жа­шашса да, алардын түп­кү максаты, мүдөө­сү бир болго­ну шексиз. Алар кыргыз элинин, Ата Журтунун бирим­дигин, көз каранды­сыз­дыгын бекем сактоо менен кыргыз мамлеке­ти­нин аброюн жогору­латып, даңазалап, улуттук мам­ле­кетибиздин өсүп-өнүгүүсүнө, анын келечегине бүт өмүрүн жум­шаш­кан жана алгы­лыктуу, натыйжалуу аракет­терге жетише алышкан. Ошондой кыргыз элинин тарыхый-саясий аренасында өз­гө­чө роль ой­но­гон чыгаан инсандар­дын ката­ры­нда ка­дим­­ки бабаларыбыз Барс-бег, Мухаммед Кыр­гыз, Кубат бий, Ажы бий, Атаке бий, Алымбек дат­ка, Нү­зүп бий, Курманжан датка, Боромбай, Ормон хан, Шаб­дан, Полот хан, Кеңеш доорундагы мамлекеттик ишмерлер А.Ороз­­­беков, А.Сы­дыков, Ж.Аб­драх­ма­нов, Б.Исакеев, И.Раз­заков, Т.Усуб­алиев, А.Масалиев ж.б. атоого болот. Аталган ин­сан­­дардын ар бири өз доорунун саясий, социалдык-эко­номика­лык, мада­ний өнү­гү­шү­нө өз салымдарын кошуп, олуттуу өзгөрүү­лөргө алып келишкен.

Биздин элде анча жакшы эмес бир адат бар, чыгаан инсан – десе дароо эле кеп­тин тар маанисин эске алып, мамлекет башчыларын, олуттуу патиялардын көрү­нүк­түү жетекчилерин, биринчи катардагы мамлекеттик жана саясий иш­мер­лерди эске алышат. Көп учурда, баягы “Жоону чапсам мен чаптым, аты калды Манас­­ка” дегендей эле болуп калат. Анткени дал ошол эле жо­го­руда аталаган чыгаан мамлекет башчыларынын негизги идеяларын тур­муш­ка ашырууга, көздө­гөн максатына, ойлогон оюна жетүүгө көмөктөш бо­луп,  аларга өйдөдө өбөк, ыл­дый­да жөлөк болгон, алардын үзөңгүлөштөрү, замандаштары, алардын мезгилин­деги элет жерин көтөргөн, жергиликтүү мамлекеттик, партиялык кызматтарды аркалаган, элет жеринин жоопкерчилигин алган, жер-жерлердин социалдык-эко­но­микалык жана маданий өнүгүүсүнө  өз салымдарын кошкон инсандар туура­луу маалыматтар көмүскөдө калып кетет. Дал ошондой кыргыз элинин мык­ты уулда­ры­нын бири, кадимки ХХ кылымдагы кыргыз элинин чыгаан уулу Исхак Разза­ков­дун мезгилинде, ал кишинин, ал аркылуу Өкмөт менен партиянын зор ишени­ми­не ээ болуп, Жалал-Абад, Ош областтардын социалдык-экономикалык, мада­ний абалын көтөрүүгө зор салымын кошкон исандардын бири биз сөз кыла турган Төрөгелди Балтагулович Балта­гулов болуп эсептелет. Анын жеке, өз колу менен толтурган документтерине таянсак өткөн жы­лы биздин каарамандын 100 жылдык мааракеси болмок экен. Бирок, бизде эле эмес, дүйнөдөгү пандемия, сани­тардык эпидемиологиялык шарттарга байланыштуу, анын мааракеси  өтпөй калды дешет, ал кишинин жакын­дары. Ошондуктан жакшылыктан үмүт этип, быйылкы жылы Т.Б.Балтагуловду эскерүү иш чара­лары өткөрүлмөк болуп турат.

Каарманыбыз, Төрөгелди Балтагулович көптөгөн чыгаан тарыхый инсан­дардай эле  өз­үнүн  жеке сапат­тары – курч акыл-эси, бекем эрки, турук­туу мак­саты, көрөгөчтүгү, көпчү­лүк­тү өзүнө тарта билүүсү, коомду баш­ка­руу­га өзгөчө шы­гы жана жөн­дөмү, мамлекеттик деңгээл­деги сая­сий, социалдык-эко­номи­ка­лык ма­се­­­ле­лерди чечүүдөгү компе­тен­т­т­үү­лүгү, ошол ма­се­ле­лер­ди чечүүнү чочулабай өз мойнуна алуу жоопкерчи­ли­ги, жол башчы­лык, жетекчилик жеке ка­сиет­тери, элди, коомду баш­каруу жөн­дөм­дүүлүк­тө­рү менен өзү жетек­теген мезгилдин жана ага караштуу болгон аймак­тын баардык элдерин, улуттарын жана социалдык кат­мар­ла­рын би­рик­ти­рүү араке­ти, мамле­кет­тин, эмгекчи элдин кызык­чы­лы­гын коргоп, кол­доп, чоң саясий аренада өзү­нүн саясий тажрыйбасы, артык­ча жөн­­дөмү, иш­тик­түүлүгү, көрөгөчтү­гү ме­нен ай­калыш­тырып келген мыкты инсандардын бири болгону талашсыз факт.

Чыгаан инсандар, беделдүү ишмерлер конкреттүү бир элдин, мамлекеттин та­ры­хында өзгөчө ролду ойноп, өлкөнүн та­ры­хында олут­туу орун­ду ээлеп, өзгөчө ишмердүүлүгү менен из кал­тырып келишет. Көп убакта алардын мындай ара­кет­тери коом­дук-саясий турмушту кескин өзгөрүүлөргө алып ке­л­ген. Кеңеш доорун­дагы кыргыз мамлекетинин, республикабыздын саясий, социалдык-экономикалык жана идеологиялык өнүгүүсүнө өзгөчө салым кош­­кон бир катар чыгаан инсандар бар. Алар өздөрүн дасыккан саясатчы, айыл чарба, өнөр жай, көп тармактуу өндүрүш маселелерин ичинен билген жана терең өздөш­түргөн, жетекчилик кызматтын баардык теп­кич­терин басып өтүп, абдан такшалып, элет жерин­деги кызматтардан баштап акырындык менен райондук, областтык, андан кийин гана рес­пуб­ликалык масштабдагы кыз­мат­тарга барышкан.  Мындай жол­ду биз­дин каарман Төрөгелди Балтагулович Балтагулов да басып өткөнүн, архив­дер­ден алынган анын жеке баракчасы, Кыр­гызстан компартия­сынын Бор­бор­­дук комитетинин  мүнөздөмөлөрү, колдо бар ар түрдүү расмий документтери тастыктап турат.

Биздин каармандын дагы бир өзгөчөлүгү, илимдин тили менен айтканда, рацио­налдык-легалдык чыгаан инсандардын ка­тарына кирген көрүнүк­түү иш­мерлердин бири экени талашсыз. Жөндөп айтканда, мындай чыгаан­дар коомдук-саясий турмуштагы өз абалдарына демократиялык жол, көп­чү­лүк элдин колдоосу ме­нен же­тиш­кен инсандар, тагыраак айткан­да, элдин эрки, колдоосу ме­нен тары­хый, саясий аренада ошондой абалга жетишкендер. Биз­дин эли­биз­де мын­дайлар­дын ка­та­рына А.Ороз­бековду, А.Сы­ды­ков­ду, Ж.Аб­драх­мановду, И.Раззаковду, А.Масалиевди, алардан кийинкилердин катарына  Т.Балта­гу­лов­ду кошууга  болот.

Өмүр таржымалы жана ишмердүүлүгү

Төрөгелди Балтагулов алыскы Ала-Бука элинин кулу­ну, 1920-жылы анда­гы Жалал-Абад облусунун Кызыл-Жар районунун Кош-Алмурут айылында кедей дыйкан­дын үй бүлөсүндө туулган. Атасы Балтагулдун, апасы Сапанын, Төрө­гел­диден башка дагы Нурдин, Добуталы, Атамырза аттуу уул­дары Бул-Бул аттуу кызы болгон. Жаштайынан зирек, тири-карак болгон Т.Бал­тагулов 1938-40-жылдары муга­лим­дер институ­тун­да сырттан окуу­­ну, айыл­дык мектептин мугалими ката­ры эм­гек­тенүү менен айкалыштырып, институтту ийги­лик­түү аяктаган­дан кийин мек­теп­тин директору болуп эм­гек­тенет. 1940-41-жыл­дары Ала-Бука районунун билим берүү бөлүмүнүн инспек­тору, Улуу Ата Мекен­дик согуш башталган 1941-42-жылдыры Ала-Бука району­нун билим берүү бөлү­мүнүн башчысы болгон. Башка жаштардай эле Т.Балтагулов да Ата Мекен­ди коргоо үчүн фронтко барууга жулу­нуп, аракет жасаган. Бирок, жер­ги­лик­түү пар­тиялык жана мамлекеттик уюмдар сенин фронтуң тылда, дал ошол туул­ган жериң­де деп, жетекчилик кызматка калтырып коюшкан. Ошентип баа­луу, жаш жана иш билги элеттик жетекчи катары согуш фронт­торуна чакы­рыл­ган эмес. Анын негизги милдети фронтту өнөр жай, айыл чарба продук­ция­лары, кийим-кече, тамак-аш менен камсыз кылуу максатында тылда бел­се­нип эмгектенүү, кай­сы гана тармакта болбосун “баар­ды­гы фронт үчүн, баардыгы жеңиш үчүн” ураа­ны­нын алдында иштеген. 1942-43-жыл­дары биз Т.Балта­гу­ловду партиялык кыз­матка сунушталып, алгач жогорку район­дук партиялык ко­ми­теттин инспектору, агитация, пропаганда жана жалпы бөлүмүнүн башчысы катары талыкпай эмгек­тенгенин көрөбүз. 1943-45-жыл­дары Т.Б.Балтагулов комсомолдук жетекчилик кызмат­ка сунушталып, ал жылдары Кыргыз ССРинин комсо­мо­лунун Жалал-Абад областтык комите­тинин катчысы, 1945-жылдын декабрынан 1948-жылдын дека­бры­на чейин комсомол­дун Жалал-Абад  областык комитетинин биринчи катчысы  болуп эмгектенет. Бул мезгил со­гуш­тан кийинки эл чарбасын калыбына келтирүү, элдин жашоо тиричилигин жак­шыр­туу, мамлекеттин өсүп-өнүгүүсүнө ар тарап­туу өбөлгө түзгөн убакыт эле. Дал ошол жылдары, т.а. 1945-жылы Кыр­гыз ССРи­нин Өкмүт башчысы болуп, кадим­ки Исхак Раз­заков­дун бекилип келиши, анын республикабызда жигердүү эмгек­тенүү мезгилине туш келет. Ошол кездеги ком­мунисттик партия менен Өкмөттүн чоң, ишенимдүү тая­ны­чы комсомол болгону талашсыз көрүнүш эле. Ал мезгилде комсо­мол­дун Жалал-Абад областындагы жетек­чи­си Т.Б.Бал­­та­гулов, жаңы жетек­чи И.Раззаковдун назарына түшүп, анын ишенимине, болочок мамлекеттик, пар­тиялык  ишмер катары, ал адамдын көңүл буруусуна арзыган десек болот. Исхак Раззаков Кыргыз ССРинин Өкмөт баш­чы­сы, 1950-жылдан баштап кыргыздардан чыккан алгачкы  Кыргызстан компартия­сы­нын биринчи катчысы катары респуб­лика­нын көп тармактуу мамлекеттик, партиялык уюмдарынын жетекчилигине улуттук адистерди, айрыкча жаш адис­тер­ди даярдоого өзгөчө көңүл бурган, кыр­гыз элинин улут лидери болгону талашсыз. Т.Балтагулов дал ошол саясаттын алка­гында областтык жетекчиликке жеткен, келечектен көптү үмүттөндүргөн жаш комсомолдук, партиялык жана мам­лекеттик жетекчилерден эле.

Каарманыбыз 1948-жылдын декабрынан баштап Кыр­гыз­стан компартия­сынын Жалал-Абад областтык комитетинин админис­тра­циялык бөлүмүнүн башчысы болуп дайындалат. 28 жаштагы жигит үчүн бул зор жетишкендик, эбегейсиз жооп­керчилик, партиялык жооптуу кызматка олуттуу кадам эле. Андан да көп өтпөй эле 1949-52-жылдары ал Москва шаарын­дагы  Жогорку партиялык мектеп­тен өз билимин өркүндөтүп, СССРдин кезинде, анын борборунда жайгашкан КПССтин эң чоң, абройлуу, борбордук Жогорку партиялык мектебинен билим алып чыгат. Ал кезде аталган партиялык мектепте келечектүү жаштарды, улуттук республикалар­дын болочок саясий лидерлерин, партиялык ишмерлерин даярдаш­чу. Атал­ган мектепке жиберүүдөн мурда, ал жакка талапкерлерди жергиликтүү пар­тия­лык уюмдардын жана Кыргызстан КП БКнын катуу, катаал эле­гинен өт­кө­рүп, андан кийин зор ишеним артуу менен жибе­ришчү. Чындыгында бул жогорку партиялык мектепте биздин эле эмес, баар­дык союздук республика­лар­дын келе­чек­теги партиялык элитасы, жогорку партиялык кызмат эгедер­лери окуй турга­нын эстен чыгарбоо абзел.

Москвадан КПССтин Жогорку партиялык мектебин жаңыдан, ийгиликтүү бүтү­рүп келген 32 жаштагы Төрөгелди Балтагуловду Кыргызстан компартия­сынын Борбордук комитети Ош обкомуна катчы кылып дайындашат. Эки жылдан кийин, 1954-55-жылдары ал Ош областтык аткаруу комитетинин төр­­агасы болуп эмгек­тенген. Ал эми 1955-59-жылдары ага зор ишеним көр­сө­түлүп, Кыргызстан ком­пар­тия­­сынын борбордук комитети Т.Балтагу­ловду Жалал-Абад обкомунун бирин­чи катчысы катары обкомдун Пленумунда жана Кыргызстан КП БК бюросунда бекитишет. Архив­дик документтерге таянсак, 1955-жылдын декабарындагы об­ласт­тык партия­лык уюмдун конференциясында Т.Б.Балтагулов обкомдун мүчөсү, ал эми бир аз убакыттан кийинки Пленумда областтык партия­лык уюмдун бирин­чи кат­чысы болуп шайланган. Албетте бул кызматка бекитүү КПСС БКнын бор­бор­дук комитетинин колдоосу жана бекитүүсү менен болгонун архивдик доку­мент­тер таасын көрсөтүп турат. Дагы бир жагдай бул дайындоо ошол кездеги Кыргызстан компартия­сынын жана Борбордук комитетинин бирин­чи кат­чы­сы Исхак Раззаковдун түздөн-түз сунушу жана ишеними аркылуу бол­го­ну талашсыз. Коңшулаш Өзбек ССРинин партиялык, мамлекеттик кызмат­та­рын­да абдан так­ша­лып келген, көрөгөч, даанышман, келечекке кеңири кадам таштаган И.Раззаков­дун Кыргызстандын өзүнүн жаш мамлекеттик, пар­тия­лык адистери­нин, болочок лидерлеринин өсүп чыгышына, ар түрдүү кызмат­тарда такшалып, кыргыз мамле­ке­тинин келечегинде керегине жарай турган азаматтарды баамдап, аларга ар та­рап­туу колдоо көрсөтүп, акыл, насаатын айтып, туура жолго багытта­га­ны да кеңири маалым. Дал ошондой адамдын назары түшүп, колдоосуна ээ бол­гон, элет жеринен суурулуп чыгып, эл, партия жана мамлекет үчүн чын дилинен берилип кызмат кылган ишмерлер­дин бири дал ушул Т.Б.Балтагулов болгонун тарых тастыктап турат.

Белгилүү болгондой 1939-жылкы администартивдик аймактык бөлүнүүгө жара­ша өз алдынча болгон Ош жана Жалал-Абад облас­ттары, 1959-жылдын башында бириккендигине байланыштуу, биздин каарман кайрадан Ош об­ласт­­тык аткаруу комитетинин төрагасы катары өз вазыйпасын аткарган. 1960-жылдын февраль айы­нан баштап Т.Б.Балтагулов Ош обкомунун биринчи катчысы болуп Кыргыз­стан компар­тия­сынын Борбордук комитети тарабынан шайланат. Ал кезде баар­дык партиялык жетекчилик кызматтар демократиялык негизде, шайлоо жолу менен дайындала турган.

Көп узабай эле республикада болуп өткөн саясий оюндар, талык­пай иштеп жат­кан Кыргызстан КП БКнын биринчи катчысы И.Раззаковдун күтүүсүздөн кыз­маттан алынышы, андан кийинки республика­лык партиялык уюмда раззаков­чу­лар­дан тазалоо жараяны Т.Балтагуловго да таасирин тийгизип, тез эле эми бел­сенип, Ош областынын социал­дык-эконо­ми­калык, маданий турмушун жакшыр­туу­га киришкен (андагы Ош областы азыркы Ош, Жалал-Абад, Баткен облас­тары­нын аймактарын кам­тыр эле – авт.), КПСС БКнын жана Кыргызстан КП БКнын резервин­ин алдыңкы катарындагы партиялык адисти кокусунан эле Кыр­гыз ССРинин республикалык проф­союздар Кеңе­ши­нин төрагалык кызматына сунушта­шып, тез эле бул кызматка бекитиш­кен. Албетте бул өсүп, жетилип, так­ша­лып  келе жаткан жаш партиялык кызматкер үчүн “жумшак саясий сүргүн” эле. Мүмкүн ал жакка кетишине себеп, анын И.Раззаковдун өстүргөн, Ош обко­му­на дайын­да­ган ишеними, партиялык резервдик адистердин эң алдың­кы катарын­дагы жоокери, республиканын болочок лидерлеринин бири ката­ры эсептелиши, кийинки жетекчиликке анча ичи чыкпагандыгы да себеп болушу мүмкүн.

Мамлекеттик, партиялык ишмердүүлүгүнүн натыйжасы

Т.Б.Балтагуловдун мамлекеттик жана партиялык жетекчилик кызматты аркалап жүргөн кезинде, ал кишинин түздөн-түз кийлигишүүсү, жекечилиги менен ошол кездеги Ош, Жалал-Абад областарында жүздөгөн, миңдеген адамдарды жумуш менен камсыз кылган, бир катар өнөр жай ишка­налары, калкты тейлөө макса­тын­дагы социалдык обьектилер ишке берилген. Ал кез­деги бир эле Ош областы рес­пуб­ликанын жалпы дүң продукциясынын үчтөн бир бөлүгүн бере турган. Эң негизгиси дал ушул аймакта республиканын калкынын көп бөлүгүг жайгашкан. Ошондуктан калктын социалдык-эконо­микалык абалын, турмуш-тиричилигин жакшыртуу, алардын ден-соолугу, билим алуусу, маданий жактан тейленүүсү ж.б. маселелерин чечүүдө област­тык жетекчи катары камкордук менен көп маселелер­ди чечкени талашсыз. Мындан башка, абдан чоң, саясий, социалдык-экономи­ка­лык, администра­тив­дик жана стратегиялык жактан маанилүү областы же­тек­төө вазый­пасы, мамлекетттик жана партиялык ишмер катары Т.Балтагуловго жүктөл­гө­нүн баамдоого болот. Анын жетекчилигинде Ош, Жалал-Абад, Өзгөн, Кара-Суу, Кы­зыл-Кыя, Майлуу-Сай, Сүлүктү ж.б. ири жана чакан шаарлар,  стратегия­лык маани­де­ги Ош-Ташкент, Ош-Хорог, Ош-Кызыл-Кыя-Исфана, Ош-Кара-Кул­жа-Алайкуу, Ош-Жалал-Абад-Ала-Бука ж.б. автожол­до­ру, аларды бойлой калк жаша­­ган чакан шаарлар, айыл-кыштактар болгону та­лаш­сыз. Чыгаан мамлекет­тик жана партиялык ишмер Т.Б.Балтагулов же­тек­теген Ош, Жалал-Абад областарын­да калк жыш жашаган райондор, андагы эл кесип кылган пах­та­чы­лык, тамеки­чи­лик, бакчачылык, ири дый­кан­чылык жана мал чарбалары, бир катар олуттуу нефт, газ, көмүр кендери, кай­ра иштетүүчү заводдорун, фабрика­ла­рын, түстүү метал за­вод­дорун да жетекчи катары көзөмөлгө алып, жетекчилик кылган. Албетте мын­дай чоң, ар тараптуу, зор тармакты жетектөө оңойго турган эмес. Биздин каарман өзүнүн же­тек­­чилик жөндөмүн, жоопкерчилигин жана компетентүүлүгүн көрсө­түп, пар­тия менен Өкмөт ишенген Ош областын жетектеп, белсенип ишке кири­шип, көп иш­тер­­ди турмушка ашырган. Ош областы негизинен агрардык жана өнөр жайлуу аймак болгондуктан Т.Балтагулов айрыкча айыл чарбасына көңүл буруп, жер­ди иштетүүнүн жаңы ыкмаларын, илимий негизделген технология­ла­рын колдонууну, өндүрүштү индус­триа­лиза­циялоону, мелиорация жана химиза­циялоо­ну, мал чар­басында сүт, эт багытындагы асыл тукум малдарды көбөйтүүнү, алардын натый­жа­сында өндүрүштүн, чарбалардын сапаттык өнүмдүүлүгүнө жети­ше алганы талаш­сыз. Айрыкча пахтачылыкка өзгөчө көңүл буруп, ошол кездеги жер иште­түүнүн  жаңы  ыкмаларын – төрт бурчтук уя сыяктуу (квадрат­но-гнездовой сев) жер колдонуу ыкмасын, алдыңкы агротехникалык жетишкен­дик­терди, жаңы жер­лер­ди колдонуп, аларды кеңири жайылтып, пахта, тамеки, дан эгиндерин өндүрүүнүн жаңы ийги­лик­­терине жетишкен. Алардын натыйжасында “ак алтынды” дүң өндүрүү 1960-жылы 1957-жылга салыштырмалуу 13-15% өскөн болсо, 1965-жылга пах­танын өнүмдүүлүгү 35-40%  жеткен. Албетте пахта өндү­рүү­­дөгү мындай ийгик­тер­ге жетишүүгө област жетекчиси Т.Б.Балта­гулов­дун салы­мы зор экени талаш­сыз. Бул тууралуу ал кезектеги партиялык жыйында, өз сөзүндө кеңи­ри токтолгон жери бар.

Ал мезгилдин талабы ошондой эле. Албете Т.Б.Балтагулов ошол чоң ай­мак­тын жетекчиси катары жер-жерлердеги жаш адистердин, мыкты жетекчи­лер­дин өсүп чыгышына, жетекчилик сапаттарынын калыптанышына, алар аркылуу элет жери­нин, чакан шаарлардын, жумушчу поселоктордун, айыл-кыштактардын  социал­дык-экономикалык жана маданий өсүп-өнүгүүсүнө өзгөчө салы­мын кошкон десек ашыкча болбойт.  Бул өз мезгилинин талабы болгону да талашсыз.

И.Раззаков менен Т.Балтагулов делегаттар арасында.

     Каарманыбыз жетектеген жылдары Ош, Жалал-Абад областында, Исхак Раз­заков жетектеген Кыргыз ССРинде бир катар өнөр жай, кайра иштетүү ишка­на­лары, ГЭСтер, комбинаттар, калкты тейлөө мак­са­тын­дагы социалдык обьекти­лер курулуп, ишке берилген. Алардын көбү республика­лык  масштабда болсо, көбү чоң болбого­ну ме­нен, жергиликтүү калктын социалдык-эко­но­микалык талапта­рын канааттандыр­ган ишканалар болгону талашсыз. Ал эми кээ бир обьек­тилер областтык, респуб­ли­калык деңгээлдеги стратегиялык маанилүү ишканалар бол­гону да талашсыз. Сөзүбүз курук болбосун үчүн алардын кээ бирлерин атай кетели:

• Жалал-Абадда «Кыргызнефть» өнөр жай биримдигинин түзүлгөн (1955-ж.).
• Үч-Коргон ГЭСинин курулушунун башталган (1956-ж.).
• Майлуу-Сай ТЭЦи курулуп, ишке киргизилген (1956-ж.).
• Майлуу-Сайдын шаар статусуна ээ болуп, алгачкы шаардык оорука­на­ жана «Октябрь» кинотеатрынын курулуп, ишке берилген (1956-57-жж.).
• 1956-жылы 22-августта СССР Министрлер кеңешинин атайын чечимине ыла­йык Фрунзе-Суусамыр-Ош автожолун куруу чечимин кабыл алган. Аталган жоду куруу үч башкармалыкка – Сосновка, Токтогул жана Таш-Көмүргө бөлүнүп, жол куруу иштери 1957-жылы башталган.
• Шамалды-Сай шаар тибиндеги поселок түзүлүп, шахтерлор үчүн «Шах­тер» санаторий-профилакторий ачылган (1957-58-ж.).
• Кок-Жаңгак шаарынын генералдык планынын бекитилген (1958-ж.).
• “1 май” атындагы Ош ГЭСи ишке киргизилген (1958-ж.).
• Жалал-Абад областындагы Избаскент, Майлуу-Суу нефти казуучу жай­дын ачылышы болгон.
• Джалал-Абад мөмө-жемиш комбинатынын курулуп, ишке берилген.
• Жалал-Абад областында теле-радиоберүү башталган (1959-60-жж.).
• Сары-Челек биосфералык токой чарбасынын негизделген (1959-ж.).
• Ошто алгачкы «Киргизпромпроект» долбоордук институтунун бөлүмү ачы­лып,  АТС түзүлгөн,  Ош телеграфтык-телефондук станция жумушка киргизилген  (1959-60-жж.).
• Мурдагы Ош литейно-механикалык жана моторемонттук заводдун неги­зин­де, тереңдиктен суу чыгаруучу Ош насос заводу ишке киргизилген (1959-ж.).
•  Кара-Суу шаар статусуна ээ болгон (1960-ж.).
• «Кызыл-Кыя» аэропорту ачылып, ишке берилген.
• Тоолу Бадахшан автономиялуу областына Ош шаары аркылуу тынымсыз авто­­жолу толук камсыз болгон (1960-61-жж.).
• Кийинчерээк бүткүл союзга даңкы чыккан атактуу Ош пахта кагаз комбина­ты­нын (ХБК) курулушу башталган.
• Ошто «Южводстрой» трести уюштурулган, Кызыл-Кыяда «Дружба» кино­теа­тры курулуп, ишке берилген (1961-ж.).
•  Үч-Коргон ГЭСинин 1-агрегаты ишке киргизилген (1961-ж.)
• Майлуу-Сай меди­ци­налык окуу жайы ачылган (1961-62-жж.).
• Базар-Коргон суу сактагычы курулган, Ош асфальт-бетон заводу ишке кир­ги­зилген (1961-62-жж.).
• Токтогул ГЭСинин каскадынын курулушу башталган (1962-ж.).
• Ош областында биринчи ири панелдүү үй куруу заводу ишке киргизилген (1962-ж.).
• Кара-Көл энергетиктердин посёлогуна шаар тибиндеги посёлок статусу ыйга­рылган (1962-ж.).
• Майлы-Сай электроизоляциялоо заводу курулуп, ишке киргизилгени маалым (1962-ж.).

Т.Б.Балтагулов Ош, Жалал-Абад областарынын аткаруу комитетинин катчысы, областтык пар­тиялык комитеттердин биринчи катчысы катары дал ушул страте­гия­лык жана жергиликтүү социалдык-экономикалык обьектилерди курууга, ишке киргизүүгө, алар аркылуу кыргыз ССРинин социалдык-экономикалык өнүгүүсүнө өз салымын кошкону маалым.

Ал эми профсоюздар уюмунун жетекчиси катары эмгекчилердин жеке, кол­лек­тив­дик укуктарын жана кызыкчылыктарын коргоодо, алардын эмгектенүү шарт­тарын жакшыртууда, эмгек акыларын көбөйтүүдө, эс алуусун уюштурууда, эмгек­чилер, алардын балдарына керектүү социалдык, маданий обьектилердин курулу­шу­на жана ишке берили­ши­не, республикада профсоюздук кыймылдын өнүгүшү­нө, профсоюздардын эл аралык мамилелерин чыңдоого өз салымын кошкону талашсыз көрүнүш.

Т.Балтагулов Кыргыз ССРинин жана  Казах ССРинин пахта өндүрүүчүлөрдүн сьездинде. Кремль, Георгиев залы.

 Мамлекеттик сыйлыктары

Төрөгелди Балтагулов кыска, нуска өмүрүндө, олуттуу жана натыйжалуу иш­те-ри, жетекчилик кызматындагы ийгиликтени үчүн бир катар мамлекет­тик сый­лык­тарга татыктуу болгон. Алар бир катар Ардак Грамоталар, Кыр­гыз ССРинин 20 жылдыгын утурлай “Эм­гектеги күжүрмөндүгү” (1946-ж.), 1941-45-жылдар­да­гы Улуу Ата Мекендик согуш мезгилинде, тылдагы “Каар­ман эмгеги үчүн” (1946-ж., жеке баракчасында бир жыл­да эки медаль алганы, өз колу менен жазылып­тыр) медалы,  областы ийгилик­түү жетектегени үчүн “Ардак белгиси” ордени (1947-ж.), ВЛКСМ­дин 30 жыл­дык маракесине карата экинчи “Ардак бел­гиси” ордени (1948-ж.) ме­нен сыйланган. СССР Жогорку Кеңешинин жарлыгына ыла­йык 1957-жылы Кыр­гыз ССРи  “Ленин” ордени менен сыйланган. Ошол кез­де Т.Б.Бал­тагулов же­тек­теген Жалал-Абад областынан 9 айыл чарба ишмер­лери Социалисттик Эмгектин Баатыры наамын алышкан, бардыгы болуп республика боюнча 52 адам аталган жогорку сыйлыкка ээ болгон. Дал ошол жылы Т.Б.Балта­гулов “Ленин” ордени менен сыйланган (Кыргызстан. Улут­тук энциклопедия. –Бишкек, 2007. -54-55-бб.).

Дагы бир баса белгилей кетчү жагдай, эл ишенимине ээ болгон Т.Б.Балта­гу­лов 1955-59-жылдары Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин 2,4-чакыры­лыш­тагы депутаты, 1958-1966-жылдары СССР Жогорку Кеңешинин 5-6-ча­кы­рылыштагы эки жолку депу­таты болуп шайланып, ошол жогорку даража­дагы кызматта да өз элине, мамлекетине зор эмгек сиңирген мамлекеттик жана партиялык ишмер бол­го­ну маалым. Партиялык ишмер катары Кыргызстан Компартиясынын VIII сьез­ди­нен баштап Т.Б.Балтагулов республикалык партиялык уюмдун Борбордук ко­ми­­те­тинин мүчөсү, 1963-жылдан баштап Кыргызстан Компартиясынын Бор­бор­дук комитетинин Президиумунун мүчөсү болгон.

Жаш, иштесе ишке тойбой турган кезинде каза болгон Төрөгелди Балтагуловду Ала-Бука эли эсинде сактап, аны сыйлап, урматтап ал кишинин атынан Төрө­гел­ди Балтагулов айыл аймагын, аталган райондо №1 орто мектепке Т.Балта­гуловдун атын ыйгарышкан. Райондо “Төрө­гел­ди Балтагулов атындагы коом­дук фонд” өз ишин улантууда. Бул да болсо биздин  каармандын эл эсинде калга­ны­нын, урпактардын, жаш муундардын сыймыгы болгондугунун белгиси.

 Үй-бүлөсү

    Биз ушул чакан макалабызда каарманыбыздын үй-бүлөсү тууралуу учкай кеп козгой кетүүнү туура көрдүк. Тагдырдын жазмышына айла жок болуп, Төрөгелди Балтагулович эки жолу турмуш курган экен. Биринчи жубайы Гүл­кан эже экөө өрнөктүү өмүр сүрүп, Амангелди аттуу уулду, Мөөркан – Галя атуу кыздуу болгондон кийин 1948-жылы, ал адам жарык дүйнөдөн өткөн экен.

  Бул маалыматты 1949-ж. өз колу менен тол­ту­рулган жетекчи адистердин жеке ба­рак­ча­сын­да Төрөгелди Балтагуло­вич өзү да тас­тыктайт. Кийин Гүлсүн эже менен баш кошуп, ан­дан Акылбек, Асылбек, Жалалбек ат­туу үч уулду болгон. Албет­те балдардын тарбия­сы толугу менен ал кишинин жу­ба­йы­­нын мой­нун­да бол­го­нун да белгилей кетүү абзел. Ошентип 46 жылдык өмү­рүн­дө, каарманыбыз 4 уулдуу, 1 кыздуу болгон. Тилекке каршы алардын чоңоюп, турмуш жолунан өз ордун таап кетиш­кенин өзү көрбөй калды. Учурда Төрө­гел­ди  Балтагуловичтин 4 уул, бир кыз­дан тараган урпактары  8 небе­ре­ге, 11 чебе­реге жетти.  Булардын баары даңктуу, барктуу чоң аталары, бабасы менен сыймыктанышат.

Дал ушундай адам, күч-кубатка толуп, көп иштерге көзү жетип, ар түрдүү жетекчилик кызматта такшалып, мамлекеттик, партиялык ишмер катары толук калып­танып, андан кийин Кыргыз ССРнин республикалык профсоюз­дар Кеңеши­нин төрагасы болуп жигердүү эмгектенип жаткан Төрөгелди Балтагулович, капы­сынан 46 жа­шын­да, 1966-жылдын 16-февралында каза болгон.

Биз кыргыз элинин дагы бир өткөн кылымдын ортосунда, аттын каш­касындай таанымал болуп, мамлекеттик, пратиялык кызматтардын баардык  теп­кич­теринен өтө баштап, КПСС жана Кыргызстан КП БКнын партиялык адистик резервинин алдынкы сабында турган, келечектен көптү үмүттөндүргөн Т.Балта­гу­ловдун бей­несине кээ бир сүртүмдөрдү даярдап жатып, ал инсандын бир топ артык­­чылык­тары болгонун баамдадык. Биздин баамыбызда алар төмөнкүлөр:

Биринчиси, Төрөгелди Балтагулович жаштыгына карабай эл, жерине, мамле­кетине чын дилден берилип та­лык­пастан кызмат өтөп келген эл уулу болуп кал­ганы тастыкталды. Ошол кездин талаптарына жараша, кедей дыйкан­дын үй-бүлө­сүндө туулуп, өсүп, Кеңеш өкмөтүнүн тарбиясында чоңоюп, билимин алып, же­тил­­ген чыгаан мамлекеттик жана партиялык ишмер болгон.  Ала-Бука, Жала-Абад эле эмес, Кыргызстан­ жана Москвадагы партиялык уюм­дар­дын Борбордук коми­те­тинде жакшы сапаттагы таанымал болгон, боло­чоктон көптү үмүттөндүргөн партиялык ишмер болгону аныкталды

Экинчиси, Төрөгелди Балтагулович ата-энесинин мыкты тарбиясын алып, кан­дай мезгил, абал, заман болбо­сун ата  баркын, улуулардын салтын сак­­таган, ак эм­гек­ти барк­та­ган, ади­леттик, акый­катты жак­­та­ган, ка­лыс­тык­тан жаз­ба­­ган, эл кыз­ма­­ты­нан кайтпаган, журт ише­ни­мин ак­та­ган, улуу сапат адам­гер­чи­ликти даңкта­ган инсандык сапатка жетише алганы байкалып турат. Ошондой таалим-тарбия алган Төрөгелди Балтагулович, кийинчерээк кандай адам, кайсы социалдык кат­мар­дын өкүлү бол­босун, алар­га жөнөкөй, адам­гер­чилик­түү, сылык-сыпаа мамиле кылып, келген маселелерин туура чечип берүүгө ааркет кылган экен. Партиялык, мамлекеттик ишмерлердин ара­сын­да мындай сапат ар бир адамдын эле колунан келе бербейт.

    Үчүнчүсү, Төрөгелди Балтагулович ар дайым эл-журтуна кызмат кылууну жо­гор­­­ку жоопкер­чи­лик, адамдык парз, кызматчылык сапат катары кароого аракет кылганын баамдоого болот. Ал адам ар намыстуу элдин, жердин,  кулуну катары кыргыз мамлекетине белсенип, жан аябай кызмат кылганы байкалып турат. Эли­­бизде «ыйман­дуу адам адептүү, адептүү адам маданияттуу» – дегендей ал адам ыйманды ыйык туткан, жогорку  мада­нияттуу, сы­лык, адептүү, кичипейил инсан болгон экен. Кандай гана кызматты аркалабасын анын мада­ният­сыздыгына эч ким күбө болгон эмес. Дайыма сылык, жөнөкөй, токтоо, ар тарапты чыдамдуулук, токтоолук менен угуп, кандай маселе болбосун жети өлчөп бир кесип, маселени туура багытта чечүүгө аракет кылган саясий маданиятка ээ. Чынын айт­кан­да ал ошол өз мезгилиндеги кыргыз элинин улуттук элитасынын чыныгы өкүлү болго­ну да талашсыз.

Төртүнчүсү, Төрөгелди Балтагулович жаштайынан талыкпай эмгек­те­нүү­гө, элге-журтка кызмат кылууга белсенип киришкен. Кайсы гана кызмат­тарда иште­бе­син, анын артында наалат сөз, начар пи­кир калган эмес. Ал эми жетекчилик жөн­дөмү мектептин директор­лу­гунан баштап, райкомдун, об­ком­дун бирин­чи кат­чысы, Кыргыз ССРинин, СССРдин Жогорку Кеңешинин 5-6-чакырылыш­тагы  депу­­­таты, сыяктуу жооптуу кызматтарда өзүн да­сык­кан жетекчи ката­ры көрсөтө алды. Ал жетишкендиктердин баа­ры Төрөгелди Балтагуло­вичтин жеке өзүнө гана тандык сапаттары­на бай­ла­ныштуу болду. Кызматтык карье­ра­­да баскан жолу анын өз­ү­­нө таан­­дык мыкты жетекчилик сапаттары, өзүнчө көз кара­шы, тунук акы­лы, бекем эрки, жоопкер­чи­­лиги, жетек­­чилик компе­тент­­түү­лүгү жана жөндөмү менен айырмала­нып, кыргыз калкына кенен таа­ны­мал болгону талашсыз.

Бешинчиси, Төрөгелди Балтагуло­вич Кеңеш доорундагы кыр­­­гыз мам­­леке-тинин, улуу Ата Мекендик согуштун жылдарындагы кыргыз элинин катаал жана татаал мез­гил­деринде өл­көбүздүн саясий, социалдык-экономи­ка­лык, ма­да­ний өсүп-өнү­гүшүнө зор салымын кош­кон, кыргыз эли­нин чыгаан уул­да­рынын бири катары аты калды десек болот. Ошол кездерде ал инсан  бүт өмүрүн жергебиздин, элибиздин, мамлекетибиздин туруктуу өнүгүүсүн кам­сыз кылууга жумшаганын, анын эмгек жолу тастыктап турат.

Алтынчысы, биздин баамымыбызда каарманыбыздын дагы бир ар­тык­чы­лы­гы, кайсы кызматта иштебесин, өз тармагынын негизги багыттарын ачык-айкын кө­рүп, аларды жалпы республиканын өнүгүүсүнүн бир тармагы ката­ры  ка­рап, анын приоритеттүү багыттарына өзгөчө маани берген мамлекет­тик, партиялык  иш­мер болгон. Ал киши чыныгы коммунист катары азыркы­дай алдым-жуттум­ду­гу жок­ту­гу, кызматта тууганчылыкка, жердешчи­лик­ке берилбестиги, паракорлук­ка, кор­руп­цияга аралашпагандыгы менен айырма­лан­ганын баамдоого болот. Мүм­күн бул жагынан ага кадимки Исхак Раззаковдун жеке сапаттары үлгү бол­гондур деп да боолголоп калдык. Негизи мындай сапат көптөгөн ошол кездеги партиялык, мамлекеттик ишмерлерге мүнөздүү болгону да талашсыз көрүнүш. Ал инсан баардык кызматтарда сөз менен эмес, иш менен натыйжа берген олуттуу да, омок­туу да мамлекеттик, саясий жана партиялык ишмер болгонун турмуш көрсөттү.

 Жетинчиси, Төрөгелди Балтагуло­вич мезгил талабына жараша компар­тия­нын идеяларына, анын келечегине, болочокто коммунизмдин курулушу­на, партиянын саясий, социалдык-экономикалык, маданий, идеологиялык багыт­тарына терең ише­­ним арткан, бөркүндөй ынанган, бүт дили менен пар­тия­нын саясатын, жолдо­мо, нускамаларын, көрсөтмөлөрүн турмушка ашы­руу­га аракет кылган чыныгы ком­му­нист болгон. Атактуу жазуучубуз, Чын­гыз Айт­матовдун тили менен айт­кан­да, Дүйшөндөр, Танабайлар, кайсы гана мезгил бол­босун коммунист боюнча калат дегендей эле, Т.Балта­гуло­в да чыныгы коммунист боюнча калды.

Аттиң, ушундай адамдын  өмүрү кыска болгонун карбайсызбы. Кыргызда жак­шы “туйгундун тууру, тү­нөгү бийик болот” деген сөз бар. Мүмкүн ал киши уза­гы­раак жашаганда, кыргыз эли, мамлекети, анын дагы көп эмгектеринин үзүрүн көрүп, эл, журттун ише­ни­м­ин актаган инсан болот беле. Ошентсе да биз ал инсан-дын бейнесине кээ бир штрихтерди даярдап, ал кишинин мааракесине өз салы­мы­бызды коштук деген ойдобуз. Макалабыз канчалык деңгээлде болгонуна, Сиздер урматтуу окурмандар баа бересиздер деген пикирибиз бар.

 Абытов Б.К.,тарых илимдеринин доктору, профессор

Макаланын уландысы бар.