Menu

ТАРЫХ

Байболот Абытов, профессор: Бакас агай (тарыхый эс тутум)

Көп учурда биз жаныбызда эле жүргөн, бирок биз баам­дабаган эмгек каармандары бар экенине маани бер­бейбиз. Алар кээ бирөөлөргө окшоп, кө­кү­рөк кой­гу­лап, эли-жерине кызмат кылганын даңаза­ла­байт, айт­пайт. Тек гана, унчукпастан өз вазый­пасын ат­ка­рып жүрө беришет. Андай адам­дар эл жерине, Мекенине чын дилинен бери­лип, талык­пас эмгеги, өз­гө­чө ара­кети менен өз мамле­кетине бүт да­раметин жумшап кызмат кылы­шат. Мындай мүнөздөр, ай­рык­ча Кеңеш доорун­да­гы билим берүү жаатынын, медицина тармагы­нын өкүлдөрүнө таандык болгон. Дал ошондой эмгек адамдарынын бири, биздин  каар­ман Бакас агай болуп эсептелет. Агайдын бейне­сине кээ бир сүр­түм­­дөр­дү даяр­дап, анын ишмер­дүүлү­гү­нө, окуучусу, окумуштуу тарых­чы катары назар салып, изил­дөө­бүз­дүн натыйжа­сын кала­йык калкка, окур­ман­дарга сунуш кылууда­быз. Тегин жерден атак­туу жазуу­чу Аалы Током­баев “Өмүр бизден өтүп кетсе, эл эмгек­тен эскер­син” деген эмес. Мындай адамдар ар та­рап­­тан эс­ке­рүүгө татыктуу. Ааламга жолду айыл­дан баш­та­ган адамдар, дал ошол элеттик мектеп муга­лим­дери экени талашсыз.

 Биз сөз кыла турган инсан кыргыз элинин, республикасынын билим берүү жаатына опол тоодой эмгеги сиңген, эл-жерибизде, Совет (Кара-Кулжа), Өз­гөн райондору эле эмес, бүтүндөй Ош областынын айма­­­гында (ал кездеги аты уйкаш областка азыркы Жалал-Абад, Ош, Баткен областтары кирген – автор) кадыр-барктуу, абройлуу агартуу кызматкери Кармышаков Бакас агай. Өзүнүн азан чакырып койгон аты Жапар болгон экен, бирок эл арасын­да көбүн эсе Бакас деген аты менен таанымал. Өзүңүздөр билгендей мурда элет жеринде, республикабыздын айыл-кыштактарында мектеп мугалимдери абдан абройлуу болушкан. Аларга өзгөчө сый, урмат менен “агай”, “эжеке” деп кайрылып, аларды кастарлап, өзгөчө сылык, аяр, маданияттуу мамиле жасашчу. Анткени алар айыл жериндеги шам чырактай болушуп, жеткинчек­терди, болочок жаш муундарды, жарыкчылыкка, билимге, илимге, маданият­тын туу чокусуна чакырган, жол көрсөткөн, багыт берген өзгөчө адамдар болушкан. Мына ошондой биздин айылда эле эмес, районубузда, коңшулаш Өзгөн районунда жөн гана “Бакас агай” деп урмат, сыйга бөлөнгөн адам, дал ушул биздин каарман. Бакас агай эмгектин да, Улуу Ата Мекендик со­гуш­­­тун да каарманы, кадыр-барктуу ардагери болгон.

Менин жеке баамымда Бакас агай өз­үнүн жеке сапат­тары – курч акыл-эси, бекем эрки, турук­туу мак­саты, көрөгөчтүгү, көпчү­лүк­тү өзүнө тарта билүү жөндөмү, эмгек жамаатын, коомдун белгилүү бөлү­гүн башка­руу­ шыгы, элет жеринде билим берүү  жаатынын көйгөйлүү ма­се­­­ле­лерин чечүүдөгү компе­тен­т­т­үүлүгү, ошол ма­се­ле­лер­ди чечүү жооп­керчилигин өз мойнун алуу жөндөмү, жетекчилик ка­сиет­тери менен өз доо­ру­нун чыныгы педагогу, өз заманынын Дүйшөнү, жүздө­гөн, миңдеген окуучулардын мыкты мугалими, жаш педагогдордун акыл­гөй насаат­чысы болгон. Дал ушул таризде агайыбыз өз вазыйпасын аткарып, жарык дүйнөдө жакшы, унутулгус из калтырды десек болот.

Бакас агайды элдин баары эле Чүйлүк дешчү. Көрсө агайдын теги Нарын­дан экен, башкалар сыяктуу бул туурасында мен деле жакында эле билдим.

Кармышаков Бакас (Жапар) 1915-жылдын 15-февралында (аскердик доку­менттерде туулган жылы 1917-ж. деп көрсөтүлгөн – автор) Кыргыз ССРи­нин Тянь-Шань областынын Жумгал районуна караштуу Көк-Ой айылдык кеңешинин Кара-Дөбө айылында туулган. Атасы Карагул, апасы Батыйна кадыр-барктуу, адилетүү, калыс сөзү эл менен элге алынган, бардар үй-бүлө­дөн болушкан экен. Алар 10 уул, кыздын ата-энеси болушкан. Бакас агай  бир туугандарынын бешинчиси болгон экен. Жаштайынан зирек, билимге жа­кын, жарыкчылыкка, жакшылыкка терең билим аркылуу жетүүгө болоору­на көзү жеткен жаш Бакас, айылдык мектептен кийин билимин улантууну көксөйт. Ошентип, ал киши 1937-1938-жылдары Фрунзедеги мугалимдер инс­­ти­тутунан билим алып, аны ийгиликтүү  бүтүргөн.  Мугалимдик кесипти аркалап жүрүп, кийинчерээк 1955-60-жылдары Ош мамлекеттик педагоги­калык институтунун «Кыргыз тили жана адабияты» адистиги боюнча жогорку билим алып, «кыргыз тили жана адабияты боюнча орто мектептин мугалими» адистигине  ээ болгон.

Эң алгачкы эмгек жолун Кыргыз ССР Эл агартуу министирлигинин атайын жол­домосу менен Өзгөн районуна караштуу Октябрь айылдык Кеңешинин Салам-Алик орто мектебинде кыргыз тил жана адабияты мугалими болуп баштаган. Дал ошол Өзгөн районунан 1939-жылы СССР куралду күчтөрүнүн – Кызыл Армиянын катарына чакырылган. Бирок агайдын аскердик кызматы эки жыл эмес, жети жылга уланган, анткени 1941-жылы Улуу Ата Мекендик согуш башталып, Бакас агай ошол согушка баштан аяк катышкан. Улуу Ата Мекендик согуштун кан кечкен фронтунда куралдаш жоокерлери, командир­лери ал кишинин, 1943-жылы Советтер Союзунун коммунисттик партиясы­нын катарына кабыл алган. Агайыбыз өмүрү өткүчө КПССке, анын жаркын келе­чегине, коомунизмдин курулушуна абдан терең ишенип, чыныгы комму­нист­терче элине эмгек өтөгөн. Агайдын согуштагы баскан жолун биз төмөн­дө өзүнчө баяндайбыз.

Бакас агай 1946-жылы өмүрлүк жары Курманалиева Дарика менен баш кошуп, бирге түтүн булатууну башташат. Жаш үй-бүлөлүү агайыбыз ошол кездеги Кыргыз ССР Эл агартуу министирлигинин жолдомосу менен Совет районунун Ак-Кыя орто мектебине жөнөтүлгөн. Ал жерде 1946-53-жылдары мектептин директору, кыргыз тили жана адабияты мугалими болуп эмгек­тенет. Жолдошунун жолун жолдоп Дарика эжеке да мугалимдик кесипти тандап, Жалал-Абаддагы педагогикалык училищадан билим алып, агай иште­ген мектептерде башталгыч калсстардын мугалими болуп көп жылдар бою эмгектенди. Дарика эжеке өз эмгек жолунда жүздөгөн, миңдеген болочок адистердин биринчи эжекеси, класс жетекчиси болгону азыркыга чейин маа­лым. Ошентип Бакас агай да, Дарика эжеке атайын жолдомо менен алыскы Совет районунда көп жыл эмгектеништи. Кадимкидей эле бир үй-бүлөөлү педагодор эле. Дал ушул агартуу, билим берүү жаатында агайыбыздын, эжекебиздин эмгеги сиңип, элге алынып, өздөрүнчө очор-бачар болуп, көп уул, кыздуу болушуп, бактылуу өмүр сүрүштү десек болот.

1953-1954-жылдары Бакас агай Совет районунун Карагуз айылдык Кене­ши­нин Кызыл Октябрь орто мектебинин директору болуп иштеп, кыргыз ти­ли жана адабияты, тарых сабактарынан (мугалимдин жоктугунан же­тиш­сиздигинен, ал убакта элет жериндеги мектептерде мындай абал адат­тагыдай эле көрүнүш болгон – авт.) билим берген. 1954-1957-жылдары Совет районунун Чоң-Колот айылдык Кеңешинин Ак-Кыя орто мектебинде окуу бөлүмүнүн башчысы болуп иштеген.

1957-1975-жылдары Совет районунун Чалма айылдык Кеңешинин “Ленин­чил-Жаш” орто мектебинде алгач окуу бөлүм башчысы, кийин көп жылдр бою директор болуп эмгек­теген. Негедир бизге агай өмүр бою директор бол­гондой сезилчү. Менин атам Капар да мектеп мугалими болгондуктан, колле­га, жакшы санаалаштар катары Бакас агай менен Дарика эжеке биздин үйдө көп эле болушчу.

Агайды айрыкча сөз баккан, эмгек адамын кастарлап сый­лап, урматтаган, анын элин, жерин сыйлаган чоң атабыз Абыт да жакшы көрүп, ыңгайы келе калганда жарпы жазылып баарлашкандарын көп эле көр­гөн­бүз. Агайга кошуп аксакалдарды чакырып алышып, кеп дүкөн курушуп, ар тараптан кеп салышчу. Бакас агай да жергиликтүү аксакалдарга өтө сый мамиле жасап, алар менен бабалардын баскан жолун, өткөн-кеткенди, саясат, жаңылыктар тууралуу баар­лашып турушчу. Бакас агай да азыр баамдасам сөзгө жакын, улууну ур­мат­таган, кичүүнү сыйлаган, каада салтты кастарлаган, санжыра­дан кабары болгон, куйма кулак  болгон окшойт. Менимче атпесе аксакалдар менен жакын боло албайт эле.

Баса, өзү башка жактан келсе да, биздин жерде элге батып, элибиздин сый-урматына жана ишенимине ээ болуп, Чалма айылдык кеңешине депутат да болгон биздин Бакас агай. Дал ошол депутатык вазыйпасын аткарып, айылы­быздын бир катар социалдык-экономикалык жана маданий маселелеин чечип берүүгө бүт дараметин жумшап, аракет кылганы бүгүн да элдин эсинде.

Мындан 52 жыл мур­да, биз биринчи класска барганда, ошон­­догу “Ленин­чил жаш” орто мектебинин директору Кармышаков Бакас агайды, биздин 1 “а” класстын жетекчиси Жолдошева Сарабү эжекени, “б” класстын жетек­чиси Ражапова Баарин эже­кени, “в” класстын жетек­чиси Кур­маналиева Дарика эжекени көрүп, башка агай-эжекелерибиз сыяк­туу алар­дан мектеп­теги алгачкы таалим-тарбияны ала баштадык эле.

Мен биздин райондук архивден 1969-70окуу жылында «Ленинчил жаш» орто мектебинин 1 классында окуган окуучулардын тиз­ме­син таап чыктым. Анда биздин “в” класстын жетекчиси, агайдын өмүрлүк жары Дарика эженин ысымы бар экен. Алар төмөндө сиздердин назарыңыздарда:

1“а” класс       

                 

1 “б” класс                              

1 “в” класс

Ал кезде агай-эжекелер пайгамбардай эле көрүнчү бизге, анткени бир эле кезде аларды абдан сыйлоо, урматтоо, чочулоо, коркуу, алардын тартынуу дегенде сезимдер боло турган. Мына ушул агайыбыз менен эжекебиз, өздөрү башка жактан болгону менен биздин айылдын кадыр барктуу үй-бүлөсү ка­тары, биз 7-класста окуганга чейин иштешип, анан ардактуу эс алууга чыгышып, өз кичи мекенине кайтышкан.

Айылыбызда бүнгүнкү күнгө чейин Бакас агай менен Дарика эжекени сый-урмат менен эскеришет. Бакас агайыбыз менен Дарика эжекебиз биздин айылга келгенден кийин, 6 кыздын соңунда уулдуу болуп, атын биздин элди, жерди сыйлап Чалмаш койгон. Ал жигит, андан кийин туулган Алтымыш азыр ата конушу турган Бишкекке жакынкы Воронцовка айылында туру­шат экен. Быйылкы жаңы жылдын алгачкы күндөрү туз-насип буйуруп, ошол агайыбыздын уулу Чалмаш менен жүз көрүшүп, үйүнөн даам сыздык. Эл көргөн, жер көргөн ата уулу Чалмаш, анын келинчеги Гүлкайыр, иниси Алтымыш жакшы, жөнөкөй, адамгерчиликтүү адамдар экен. Алар ме­нен чогуу агай менен эжекени эстеп, алардын рухуна куран түшүрүп кайт­тык. Кудай буйурса жакшылыктарда жолугалы – деп ниет кылдык. Билгени­бизге караганда Бакас агайдын көп кыздары, уулдары дал ушул Чалма айы­лында туулушуп, ошол жерден, атасы жетектеген биздин мектептен билим алышкан экен. Алар Майрамбүбү, Анарбүбү, Салтанат, Ажарбүбү, Жаңыл – бизди класс­таш, Жыпар, Жылдыз, Жыргал, Чалмашбек, Алтымыш. Учур­да булардын баары негизинен Чүй боорунда, Бишкек шаарында турушат экен.  Баардыгы үй-бүлөөлү, бала-чакалуу болуп калышкан.

Эми Бакас агайдын жигердүү педагогикалык эмгектери жөнүндө учкай кеп кылалы. Ошол кездеги Макаренко, Ушинский сыяктуу улуу педагогдордун идеяла­ры­на сугарылган, жаш муундарга билим берип, көзүн ачып, татыктуу тарбия берүүгө өзгөчө белсенип киришкен 50-60-70-жылдардын мектеп мугалим­де­ри иш дегенде ичкен ашын жерге коюп, чыгармачылык изденүү менен чын дилден эмгектенишкен. Ошол убакта айыл жеринде, борбордон, билим, илим, маданият чордонунан алыс жайгашкан, тоо арасындагы  мек­теп­тин директору болуу абдан кыйын эле болгон.

Ал кездеги директорлор билим берүүгө өзгөчө талапты коё билген, жаш жекинчектерге сапаттуу жана таттыктуу билим берүү аракетинде мыкты уюш­туруучу, азыркынын тили менен айтканда чоң менеджер, болушкан. Биздин Бакас агай да 30 жылдан ашкан педагогикалык, жетекчилик эмге­гин­де директор катары зор педагогикалык тажрыйба топтоп, көп учурда өзү үлгү болуп, үлгүлүү, алдыңкы катардагы мугалимдерди сүрөп, алга чыгарып, арт­та калгандарды жылуу сөз, жакшы үлгүлөр менен аракет кылууга үндөп кел­ген орто мектеп жетекчилеринен.

Менимче мектеп директору болуп жүргөн Бакас агай мектептин МТБ чың­доодогу көйгөйлөрдү чечпестен, мугалимдерди да, окуучуларды да жарат­ман иштерге үндөй алган, үлгүлүү жана чыгармачыл педагог, акылгөй кеңешчи, алысты көрө билгген көрөгөч, мыкты ураандарды ишке ашырууга шыктуу жетекчи агайлардан болгон. Байкасам Бакас агайда, ошол кездеги мектеп муга­лимдеринин көбүнө таан­дык болгон Ушинский айткандай “Мугалим би­лим алууну токтоткондо, му­га­лимдик сапаты жоголот” – деген ураанды бе­кем тутуп, дайыма өз педаго­гикалык, кесиптик чеберчилининин үстүнөн иш­те­ген жетекчилерден болгон жана андай сапатка өзү менен чогуу иште­гендерди дайыма үндөп келген. Ошол кездеги жана андан кийинки убактар­дагы мектептеги агай-эже­ке­лер­дин Бакас агайды сый-урмат менен эстөөсүнү дагы бир себеби, менимче, ал киши мектептеги баардык маселелерди эмгек жамааты менен акылдашып, чогу­луп кеңешип чечишкендигинде деп калдым.  Дагы бир ой, менин баамымда Бакас агай да, жубайы Дарика эжеке да, дал ошол өздөрү эмгектенген мектепте окуган балдарды, кыздарды урматтап, ише­ним көрсөтүп, колдоп, инсан катары тарбиялоого зор маани беришкен­ди­гинде болсо керек. Дал ушул сапаттарды карманган биздин мектептин дирек­тору Бакас агайдан, эжекебиз Дарика эжекеден биз баштапкы билимди алып калдык. Анткени алар биздин айылдын, райондун эле эмес бүткүл республи­ка­дагы  эмгеги сиңген, элет жеринин абройлуу, чыгаан педагогдору эле. Дал ушул касиетте Бакас агай менен Дарика эжеке биздин эсте калды.

Учурдан пайдаланып, Бакас агайыбыз катышкан, кан кечкен Улуу Ата Ме­кен­­дик согуш тууралуу учкай айта кетели. Белгилүү болгондой Улуу Ата Ме-кендик согуш мезгилинде Советтер Союзунун элдери сыяктуу эле Кыр­гыз­стандын элдери да фронттордун согуш талааларына чакырылып, эркиндик, көз каранды эместик үчүн жан аябай салгы­лаш­кан. Көп улут­туу Советтик Ар­мия­нын катарына Кыргызстан­дан баардыгы 363200 жоокер чакырылган. Алар Ата Мекенди баатырларча коргоп, дээрлик көбү фронт тала­аларында душманга каршы жан аябай согушуп, түбөлүккө калып, Мекен кор­гоонун үлгүлөрүн көрсө­түшкөн. Кыргызстандын ар бир шаары, облусу, району, айыл-кыштактары өз уул, кыздарын согуш талааларына аттандырышкан. Мисалы, Бакас агай фронтко чакырылган Өзгөн району, 1941-1945-жылдарда райондон 7147 адам Ата Мекенди коргоого чакырылса, алардын 2744 кан май­данда баатырларча курман болушуп, 4403 адам аман эсен, көбү ар кандай жарааттар ме­нен эли журтуна кайтып келишкен. Өзгөн районунан согушка аттангандар­дын  арасынан 6 адам: И.С.Решетник, М.Тешебаев, О.Жакыпов, Н.С.Калаш­ников, Л.И.Царенко, С.Лутфиллин мамлекеттик эң жогорку сый­лык – Совет­тер Союзунун Баатыры наамына татыктуу болушкан, калган­дары­нын ба­сым­дуу көпчүлүгү Советтер Союздун ордендери жана медалдары менен сыйланышкан. Баса Бакас агай согуштан кийин эмгектенген Совет (азыркы Кара-Кулжа) районунан, Улуу Ата Мекендик согуш башталаары ме­нен кан­дуу майданга биздин кичинекей, эң алыскы тоо арасында, Кытай менен чек­теш Совет районунун баардык айыл-кыш­так­тарынан, колхоз-сов­хоздору­нан 4650 адам кан майданга жоокер аттан­ган, Улуу Жеңишке алар­дын 2305 жетпей, кандуу согуш талааларында баа­тыр­ларча курман бо­лушкан. Фронттордон кайтып келген 2345 жоокердин жарымына жакыны түбөлүк жаракаты, майып­­тыгы ме­нен кайтып өз кичи ме­кен­дерине келген. Булардан башка миң­деген адамдар, согуштай бекем тартиптеги Урал, Сибир, Казахстанда жай­гаш­кан оор өнөр жай, согуштук техникаларды, фронтторго керектелүүчү техникаларды чыгаруучу эмгек фронтторуна жөнөтүл­гөн. Эм­гек фронтуна чакырылгандардын да көбү кайтпай калганы маалым. Бул бир аз тарыхый экскурс болду.

Эми мен окумуштуу тарыхчы болгондон кийин, эмгектин эле эмес Улуу Ата Мекендик согуштун ордендүү ардагери Кармышаков Бакас агайыбыздын фронтко катышуусу, согуш талааларындагы эрдиги үчүн алган орден, медал­дары тууралуу тапкан маалыматымды айта кетейин.

Азыр бир катар мурдагы СССРдин, азыркы Россия Федерациясынын ас­кер­дик, согуштук архивдери ачыкка чыгып, көптөгөн материалдардын элек­трондук нускасы жарыяланып, ошол Улуу Ата Мекендик согушка катышкан­дар тууралуу маалыматтардын көпчүлүгү элге маалым болуп калды. Биз дал ошол мурда белгисиз болгон, бирок биз үчүн абдан маани­лүү болгон орус архивдеринен агайыбыз Бакас Кармышаков тууралуу маалыматтард таба ал­дык. Ушул жерден тактай кете турган бир маселе бар экенин эсиңиздерге сала кетейин. Тилекке каршы, дал ошол ачыкталган орус архивдеринин мате­риал­да­рын карап олтуруп, басымдуу түрдө биздин Улуу Ата Мекендик со­гуш­­ка катышкан ата-бабаларыбыздын, тууган-уруктарыбыздын аты-жөнү, атасы­нын аты, теги дээрлик баардык учурда туура эмес жазылып калганын баамда­дык. Анткени бизге көндүм болгон кыргыз аттары, атасынын жана тегинин ата­лышы, ошол аскер комиссариаттарынын адамдарына, алардын фронттор­догу аскердик, согуштагы сыйлоо доку­мент­те­рине жазган адамдар­га көндүм бол­богону, алардын кулагына анча жагымдуу болбой, ана калса алар аскер­лер­дин аты-жөнүн кандай укса, доку­мент­ке ошондой жаза бери­шип, көп учур­ларда же аскердик документте, же сыйлык барактарында, кыр­гыз жоо­кер­леринин аты-жөнү, фамилиясы так же туура эмес жазылганы үчүн (мын­дай мүчүлүштүктөр өзбектерге, казахтарга, түркмөндөргө, та­жик­тер­ге  ж.б. мусулман элдерине таандык – авт.) дагы көп документтер, сый­лык­тар азыркы күнгө чейин өз ээлерин таба албай жүрөт. Дал ошол эле се­беп­тер менен көпчүлүк жоокерлер дайынсыз болуп жүргөнү да чындык. Так­тоо ире­тин­де айтып кою абзел, аскердик документтерде Бакас агайдын  фа­ми­лиясы Карымшаков болуп, бир аз өзгөрүп калган, менимче буга ошол кездеги алгач­кы өздүк документти жазган айылдык кеңештин катчысы (сель­советтин – авт.) же фронт­ко чакырган аскер комис­сариатынын катчысы күнөөлүү. Анткенибиз кыр­гыз элинин адамга салттуу ат коюсунда, жаңы төрөлгөн наристеге ат берүүдө Карымшак эмес Кармышак деген адам аты Кыр­гызстандын баардык аймакта­рында,  жерлеринде үстөмдүк кылат.

Ошентип Россия Федерациясынын аскердик архивдериндеги расмий  доку­­мент­теринен, сыйлоо барактарынан агайыбыздын даректерин – Карым­ша­ков Бакас, Карамшаков Бакас, Карамшаков Бокас – деген тектен таптык. Сыйлоо барактарында көрсөтүлгөн бул үч фамилия, ысым бир эле биздин агайыбыз Кармышаков Бакас агайга таандык.  Албетте, биздин окурманда үч башка фами­лия, ысымды кантип бир адамга алып келдиңиз? – деген суроо болу­шу ыктымал. Далил иретинде айтаарыбыз, биринчиси, Бакса агай Улуу Ата Мекен­дик согуштун майдандарынан эки орден, бир медаль менен кайт­кан. Аларды агайдын көкүрөгүндөгү тагылган орден медалдары тастыктап турат. Экинчиси, Ошол сыйлоо барактарында, сыйланып жаткан адам кайсы жерде туулуп, өскөн же кайсы жерден фронтко чакырылганы ачык, так көр­сө­түлгөн. Төмөндө биз бул документтердин түп нускасын көрсөтөбүз. Үчүн­чү­сү, жогорудагы биз айткан согуш фронтторундагы аскердик доку­мент­тердеги мүчүлүштүк, өзүңүздөр байкагандай Бакас агайдын сыйлоо барак­та­рына да тийиштүү.

Тилекке каршы, Улуу Ата Мекендик согуштун ардагерин биз өзүбүздүн эле республикадан чыккан «Книга памяти Республики Киргизия» аттуу жый­нактан да, россиялык “Электронный архив Великой Отечественной вой­­ны” каталогуна кирген адамдардын арасынан таба алган жокбуз. Албетте бул абдан өкүнүчтүү. Ошондой эле агайдын аты-жөнү акыркы жылдары бир топ ийгиликтерге жетишип, дал ошол Улуу Ата Мекендик согушка катыш­кан Кыргызстандык жоокерлер, офицерлердин фронттук тагдырын иликтеп, так­тап, аларды элге жеткирген Limon.KG интернет порталынын редакциясы чо­гулт­кан “Улуу Ата Мекендик согушка катышкандардын тизмеси” –  “Спи­­сок участников Великой Отечественной войны” аттуу атайын порталда да агайдын аты жөнү жок болгону өкүндүрдү.

Бирок биз агайдын дарегин, Улуу Жеңиштин 70, 75 жылдык мааракесин утурлай түзүлгөн, тээ алыскы орус жергесиндеги “Эл эсинде 1941-45-жж.” – “Память народа 1941-45 гг.” аттуу жыйынтыкточу маалымттарды түзгөн элек­трондук сайттан таптык. Болгондо да Бакас агайдын көкүрөгүн­дөгү орден медалдарын качан, кайсы убакта  алгандыгын жана фронттогу баскан жолун кошо тактоого мүмкүнчүлүк болду.

Архивдик маалыматтарга ылайык Карымшаков Бакас, өзү Нарындык болуп, Чүйлдө туруп калганына карабастан  фронтко  Ош областынын Өзгөн райондук аскер комиссариаты тарабынан 1939-жылы 1-январда аскер кызма­тына чакырылган экен. Демек агайыбыз, УлууАта Мекуендик согуштан эки жыл мурун аскер кызматына чакырылып, өз вазыйпасын аткарып жүргөн кез­де экинчи дүйнөлүк согуш, Фин согушунун оту күйүп, акыры 1941-жыл­дын 22-июнунда Улуу Ата Мекендик согуш башталган. Дал ошол адамзаттын тары­хындагы эң апаат согуштун фронтторунда  өз жолун баштаган.

Табылган документтерге ылайык фронтовик Карымшаков Бакас Батыш фрон­ту­нун 20-армиясынын аскердик абадан коргонуу полкунун 721-армия­сынын катардагы жоокери, сержант, ага сержанты катары  кызмат өтөп, каармандык менен салгылашкан.  Агай кызмат Баыш фронтунун кылган 20-армиясынын аскердик абадан коргонуу полкунун 721-армия­сы согуштук жолун 1941-жылдын 22-июнунда баштап 9-июлга чейин Беларуссияны кор­гоо­дон башталган. Аталган аскердик бөлүк, ошол эле жылдын июль-сентябрь айларында Смоленск багытындагы коргонуу согушуна катышса, сентябрь айында Борисов багытындагы Бобр районунда, Лепельск багытындагы Ви­тебск районундагы, Смоленск багытындагы Великие луги жана Торопец райо­­нундагы контрчабуул жана коргонуу  согуштарынын кан майданында от кечкен. Агай кызмат кылган, жогоруда аталган аскердик бөлүк 1945-жылдын 2-октябрынан 5-декабрына чейин Москваны, Малоярославл, Можайск, Дми­­тировск багыт­­тарын коргоо согуштарына жигердүү катышкан. 5-дека­бр­дан баштап 1942-жылдын февралына чейин агай курамында болгон Батыш фронтунун 20-армиясынын аскердик абадан коргонуу полкунун 721-армия­сы Москванын алдындагы, андан кийин Клинско-Солнечногорск, Вяземск багытындагы  советтик армиянын контрчабуулуна катышып, өз эрдиктерин көрсөтүшкөн. Дал ошол Москваны коргоо, Москва алдында согуштагы эрдиктери үчүн Карымшаков Бакас атайын сыйлык медаль “За оборону Мос­квы” –  “Москваны коргоо үчүн” медалы менен сыйланган. Бирок сыйлык ээсин 1944-жылы тапкан.

Архивдеги сыйлык документтеринде биз төмөнкү малымат­тар­ды окудук, аларды өзгөртүүсүз беребиз:

Наградной документ

дата рождения: __.__.1917

воинское звание:  ст. сержант

кто наградил: Президиум ВС СССР

наименование награды: медаль «За оборону Москвы»

дата документа: 01.05.1944

информация об архиве – архив ЦАМО

картотека: картотека награждений

расположение документа: шкаф 37а, ящик 8.

Буларга кошумча  “Элдин эсинде 1941-45-жж.” – “Память народа 1941-45 гг.” аттуу жыйынтыкточу маалыматтарды түзгөн элек­трондук сайттан Карымшаков Бакас тууралуу төмөнкү маалыматтар та­был­ды: Место рождения: Киргизская ССР, Тянь-Шаньская обл., Джум­галь­ский р-н, с. Кок-Ой; Место призыва: Узгенский РВК, Киргизская ССР, Ошская обл., Узгенский р-н.; Воинское звание: ст. Сержант; Воин­ская часть: 721 арм. полк ПВО 20 А ЗапФ (721 арм. полк ПВО20 А ЗапФ20 АЗапФ); 721 зенап 14 зенад РГК (721 зенап14 зенад РГК).[1]  Дал ушундай аскердик маалыматтар, расмий документтер  агайдын сыйлыгын тастыктап турат. Тарыхый чындык үчүн биз тапкан архивдик маалыматтарды эч өзгөр­түүсүз бердик.

Москва алдындагы зор жеңиштен кийнки башка аскер бөлүктөрүндөй эле  Бакас агай кызмат кылган полк андан батышты карай жеңиштүү жолун улант­кан. 1942-жылдын февраль айынан баштап алар батышыт карай шаар­ларды, айыл-кыштактарыды немецтик фашисттик баскынчылардан бошотуу­га катышкан. Вяземск багытындагы  советтик армиянын контрчабуулунан кийин, агайдын аскердик бөлүктөрү 1942-жылдын мартынан баштап дека­бры­на чейин Ржевско-Сычевск ж.б. багыттардагы багытындагы контр­чабуул, чабуулдук операцияларга катышып, союздун чегинен башка бир катар  батыш өлкөлөрүн фашисттик Геманиядан боштууга катышып, согуш­тук жолун, жеңиштүү 1945-жылы аяктаган.[2] ……….

Ошол даңктуу жеңиш жолунда, фронттордогу эрдиги, согуштагы каарман­дыгы эске алынып Бакас агай “Орден Отечественной войны II степени” – “II даражадагы Ата Мекендик согуш ордени” менен сыйланган. Бул орден­ ге сунушталган архивдик доку­мент­тер­ден биз төмөндөкүлөрдү окудук. Дагы эле тарыхый чындык үчүн орденге сунушталган дкументтердин маалыматын өзгөртүүсүз бердик.[3]

         Наградной документ

Дата рождения: __.__.1917

Дата поступления на службу: __.__.1939

Место призыва: Узгенский РВК, Киргизская ССР, Ошская обл., Узгенский р-н

Воинское звание: ст. сержант

Воинская часть: 721 арм. полк ПВО 20 А ЗапФ (Армия Западного фронта – авт.)

Даты подвига:  26.11.1942 28.11.1942

 Наименование награды: Орден Отечес­твенной войны II степени; Дата доку­мента: 27.12.1942; Приказ подраз­деле­ния: №: 619 от: 27.12.1942; Издан: ВС 20А Западного фронта №:619 от:  27.12.1942; Издан: ВС 20А Западного фронта; Информация об архиве – Ар­­­­хив: ЦАМО; Фонд ист. Инфор-ии: 33. Опись ист. Инфор­ма­ции: 682525. Дело ист. информации: 413. Буларга кошумча “Элдин эсинде 1941-45-жж.” – “Память народа 1941-45 гг.” аттуу жыйынтыктоочу маалыматтарды түзгөн электрондук сайттан аталган орденге ээ болгон Карымшаков Бакас тууралуу төмөнкү маалыматтар табылды: Дата рождения: __.__.1917 г.; Дата поступ­ле­ния на службу: __.__.1939 г.; Место рождения: Киргизская ССР, Нарын­ская обл., Джумгальский р-н, с. Кок-Ой; Наименование награды: Орден Отечественной войны II степени

Бул документтерди ага сержант Карымшаков Бакас кызмат кылган Батыш фрон­тунун 20-армиясынын командачысы, Аскер Кеңешинин мүчөсү, гене­рал-майор А.Лобачев жана ошол 20-армиянын адистер бөлүмүнү башчысы под­полковник Миткин кол койгон, 1944-жылдын 26-декабрында жиберилген сыйлык барагы да тастыктайт. Анда “II даражадагы Ата Мекендик согуш ор­де­ни” менен сыйланууга сунуштал­ган­дардын арасында, орудиянын коман­дири Карымшаков Бакас тууралуу мын­дай маалыматтар бар:

Байкасаңыз, жогоруда белгиленгендей бул документте Карамшаков Ба­кас деп берилген, бирок жеке маалыматтары  биздин агайга толук дал келет.

Биздин кармандын дагы бир фронттогу эрдиги, кармандыгы  үчүн сый­лы­гы III даражадагы «Даңк ордени” – “Орден Славы” III степени болгон.  Бул жолу да сыйлоо документи түп нускада кандай болсо, өзгөртүүсүз бердик:

Документы о награждении

Карамшаков  Бокас

Дата рождения: __.__.1917

Воинское звание: ст. сержант

Кто наградил: 14 зенад РГК

Наименование награды: Орден Славы III степени

Номер документа: 9/н

Дата документа: 04.03.1945

Информация об архиве – Архив ЦАМО

Картотека: Картотека награждений

Расположение документа: шкаф 37а, ящик 8

Буларга кошумча “Элдин эсинде 1941-45 жж.” – “Память народа 1941-45 гг.” аттуу жы­йын­тыктоочу маалыматтарды түзгөн электрон­дук сайттан аталган орденге ээ болгон Карым­ша­ков Бакас тууралуу төмөнкү маалыматтар табылды: Дата рождения:_.1917; Место рождения: Киргизская ССР, Тянь-Шаньская обл., Джум­галь­ский р-н, с. Кок-Ой; Место призыва: Узгенский РВК, Киргизская ССР, Ошская обл., Узгенский р-н; Воинское звание: ст. сержант; Воинская часть: 721 арм. полк ПВО 20 А ЗапФ (721 арм. полк ПВО20 А ЗапФ20 АЗапФ); 721 зенап 14 зенад РГК (721 зенап14 зенад РГК).[4] Бул документ жаштар, келечек муундарга так болсун, туура жетсин үчүн  эч өзгөртүүсүз берилди.

Россия Федерациясынын Борбордук коргоо министрлигинин архивдери­нин  материалдарынын арасынан Карымшаков Бакасты III даражадагы «Даңк ор­де­ни” менен сыйлоого сунуш кылган, аракеттеги Кызыл Армиянын  Ригалык 14 зениттик арти­лериялык дивизиясынын аскер командачылыгынын 1945-жыл­дын 4-мар­тындагы №9/н буйругу табылды. Анда Ригалык 14-зениттик ар­ти­­лериялык дивизиясынын колбашчысы, полковник Васюта (аты, атасы­нын аты документте жазылган эмес – автор) кол койгон атайын буйрукта III даражадагы «Даңк ор­де­нине” сунушталгандардын катарында: “От име­ни Президиума Верховного Совета СССР, за образцовое исполнения бое­вых заданий на фронте борьбы с немецко-фашистскими захватчи­ками и появление при этом доблести и мужества награждаю орденом “Славы” III степени … ст. сержанта Карам­ша­кова Бокас – коман­дира орудия 1-й батареи  721 зенит. ар­т. полка 14-зенит. ар­т. Рижской РГК” же “РГК­нын Ригалык 14-зениттик ар­ти­­лериялык дивизия­нын 721-зениттик ар­ти­­лериялык полкунун 1-батареясынын орудиялык коман­дири, ага сер­жант Карам­ша­ков Бокас – СССР Жогорку Кеңешинин Президиумунун атынан, немецтик фашисттик баскынчылар менен күрөштө согуштук тап­­шырмаларды үлгүлүү аткаргандыгы, фронттогу зор эрдиги жана баатырдыгы  үчүн  III даражадагы «Даңк ор­де­ни” менен сыйланат”  – де­ген, буйруктун саптарын окууга болот. Төмөндө ошол буй­рук­тун түп нускасы сиздердин назарыңыздарда.[5]

Бакас агайдын уул, кыздарынын эскерүүсүндө, ал киши Россия, Украина­нын Житомир, Полтава, Харьков сыяктуу бир топ шаарларын бошотууга катыш­кан. Улуу Ата Мекендик согуштун Жеңиш күнүн 1945-жылы 9-майда Финляндияда тоскон. Жеңиштен кийин агайыбыз Кытай элин Япондук бас­кын­чылардан бошотууга катышып, 1945-жылы миллиондогон квантун армиясынын үстүнөн советтик армия жеңишке жетишкенден киийн өз мекенине, ага-туугандары  көчүп келип  туруп калган Чүй өрөөнүнө караш­туу Чоң-Таш айылына кайтып келген экен. Акыркы маалыматтар уул-кыз­да­рынын эскерүүсүнөн алынды.

Ошентип  биздин  каарман, агайыбыз Кармышаков Бакас, эжекебиз Кур­ман­алиева Дарика өздөрү өкүнбөгөндөй байма-бай, бала-чакалуу, үлгүлүү өмүр сүргөнү баамдалат. Бир айылдын, өрөөндүн эле эмес бүткүл кыргыз журтчулугунун агартуу, билим берүү жаатында, элет жеринин бир катар  мек­теп­теринин жеткечиси, директору катары тааны­мал болгон биз­дин каар­ман табиятынан педагогикалык таланты, устаттык  шыгы жана жөндөмү, мыкты уюш­туруучу, адамгерчилик жакшы касиеттери көп чыгаан инсан болгону талашсыз. Бакас агай өзү тандаган   агартуу майданына 1938-жылы  келип дээрлик 40 жыл билим берүү жаатында талыкпай эмгетенип, 1975- жыл­ы ардактуу эс алууга чыккан. Нарындын бийик тоосунан келип Кара-Кул­жанын  бийик тоолуу аймагында көп жыл эмгек өтөгөн. Дал ушул тариз­де Бакас агай биздин эсибизде калды. Улуу Ата Мекендик согуштун, эмгек­тин ардагери Бакас Кармышаков  1994-жылы 80 жаш кура­гында дүйнөдөн кайткан.

Баса агайыбыз көзү тирүүсүндө Дарика эжеке экөө 27 неберелүү болушкан экен. Ал эми эжекебиз 48 небере, чеберсин көрүп, батасын берип кеткен экен. Бүгүнкү күнгө Бакас агай менен Дарика эжекенин 48 небереси, 63 чебе­реси жана 1 кыбырасы бар экен. Көбү орун-очок алышып, үй-бүлө күтүшүп, турмуштан өз орундарын таап калышкан. Бар болушсун, алардын барына аманчылык, бакубатчылык тилейбиз!

 Абытов Байболот Капарович, тарых илимдеринин доктору,  профессор,  ОшМЮИнин проректору

[1] “Элдин эсинде 1941-45-жж.” – “Память народа 1941-45 гг.” аттуу жыйынтыкточу маа­лы­маттарды түзгөн электрондук сайт //https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelo­vek_yubileinaya_kartoteka1523015860

[2]  https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1375339381/

[3] https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_yubileinaya_kartoteka1523015860

[4]  Карамшаков Бокас/ https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1375339380

[5] Карымшаков Бакасты башкалардын катрында  сыйлоого сунуштаган буйрук// https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1375339380

 

Байболот Абытов, профессор: Баймухаммед Буранов Казан университетин 1935-жылы бүтүргөн кыргыздын эң алгачкы юристи

Жакында, 10-мартта, мен абдан сыйлаган, азыркы Кыргызстандын мыкты, талыкпай эмгектенген, илим менен саясатты айкалшытыра алган, чыгаан илимпоз, тарых илимдеринин доктору, профессор З.К.Курмановдун ММК кыргыз элинин алгачкы жогор­ку билимдүү  юристтери тууралуу маалыматы чыкты. Алардын катарында И.Момунбаев, К.Курманов, Р.Тургунбеков, К.Нур­беков аталган. Булардын эң биринчиси 1948-жылы юридикалык жогорку окуу жайды бүткөн деп такталган.  Албетте аталгандар алгачкы­лар­дан экени талашсыз. Бирок биздин каарман Буранов Баймухаммед Бөрүе­вич булардан мурда, Казан университетинен 1935-жылы юридикалык билим алып чыккан экен. Урматтуу профессорубуз­дун маалы­мат­та­рын толуктоо ире­тинде, биздин өрөөндүн кулуну, кыргыз эли­нин алгачкы жогорку билим­дүү юристтеринин бири тууралуу энцикло­педия­лык маалыматтарды берип коюну туура көрдүк.

Буранов Баймухаммед Бөрүевич кыргыз элинин алгачкы жогорку билим­дүү юристтеринин бири. Ал киши тууралуу алгачкы маалыматтар Кыр­гыз Республикасынын Президентине караштуу Мамлекеттик тил боюнча улут­тук комиссиянын алдындагы “Кыргыз энциклопедиясы” башкы редак­ция­сы тара­бы­нан чыгарылган “Кара-Кулжа району. Энциклопедияда (-Бишкек, 2013. -167-168) берилген. Жогорку энциклопедиянын түзүүчүлөрүнүн бири менмин.

Биздин ушул энциклопедияда Баймухаммед Бөрүевич тууралуу алгачкы маалы­маттар бар. Баса ал кишини жакындан билген, анын үйүндө жашап, окуп жүргөн жердеши, тарых илимдеринин кандидаты, професор Ж.Адил­баев да бул маалымататрды тастыктаган.

Ошентип, Б.Б.Буранов 1910-жылы Ош уездинин, Капчыгай болушту­гу­нун Секелек айылында туулуп, 1981-жылы 5-майда Совет районунун Кара-Кул­жа айылында кайтыш болгон. Ал киши Кара-Кулжа өрөөнүндө Кеңеш бийлигин чыцдоого активдүү катышкан жергиликтүү, активист жаштардан болгон. Кыргыз улутундагы жогорку билимдүү алгачкы юристтердин бири. Улуу Ата Мекендик согуштун катышуучусу, юстициянын улук кенешчиси (1953-ж.) республиканын юстиция жаатынын эмгек ардагери болгон.

Билим алуу жаатында Таш­кенттеги Орто Азия жибек өндүрүү институтун­да адистерди кайра даярдоо курсун (1932-ж.), Казан университетинин юриди­ка­лык факультетин (1935-ж.) бүтүргөн. Эмгек жолун 1923-жылы «Ширпат» кедейлер коомунун мүчөсү, Секелек айылынын активисти, Совет районунун айыл­дарында алгачкылардан болуп комсомол ячейкаларын түзүүгө жигердүү катышкан. Кара-Кулжа өрөөнүндө жаңы заманды даңазалап, жер-суу рефор­ма­сын турмушка ашырууга, бай-манап­тарды кулакка тартуу жараянына жана тап катары жоюга, басмачыларга каршы күрөшүүгө, айыл чарбасын коллек­тев­дештирүүгө жигердүү катышкан. Алгач, 1929-35-жылдары Кара-Кулжа айылдык Кеңешинин катчысы, айылдык активист катары Кыргыз АССРинин биринчи конституциялык комиссиянын мүчөсү, 1935-36-ж. республикалык Борбордук аткаруу комитетинин инструк­тору катары кызмат өтөгөн.

Кийнчереээк, 1937-39-жылдары Ысык-Кел облусунун Түп районунун, 1939-40-жылдары Ош облусунун Кара-Суу районунун про­курору, 1940-49-жыл­дары Фрунзе облустук адвокаттар коллегиясында, Фрунзе шаардык ас­кер комиссариатында, Кыргыз ССРинин Башкы прокуратурасында бөлүм башчы болуп эмгектенет. 1949-58-жылдары Ош облусунун прокурору, 1958-64-жылдары Фрунзе шаарынын прокурорунун орун басары катары эмгектен­ген. Ал эми 1964-71-жылдары рес­пуб­ликалык адвокаттар коллегиясынын төрагасы болгону маалым. 1965-жылдан баштап  Кыргыз ССР Министрлер Советинин алдындагы Юридика­лык комиссиянын мүчөсү. Кыргызстан Ком­му­нисттик ­пар­тиясынын VIII-IX съезддеринин делегаты. Кызыл Жылдыз, I, II даражадагы Ата Мекендик согуш ордендери менен сыйланган.

Жогоруда көрүнүп тургандай  Буранов Баймухаммед Бөрүевич жөн эле республиканын юридикалык жаатына эмгеги сиңген ишмер эле эмес, кыргыз элинин Кеңеш доорундагы алгачкы жогорку билимдүү юристтеринин бири. Ал киши билим алган В.И.Ульянов-Ленин атындагы Казан мамлекеттик университетинде, ал кишиден 33 жылдан кийин мен да тарых факеульте­тинен билим алып, ошол билимимдин таасиринде 2002-жылдан бери тарых илимдеринин доктору, профессор болуп жүрөм.

Албетте Буранов Баймухаммед Бөрүевич менин эле эмес бүт элибиздин сый­мыгы. Анткени тоо арасындагы элет жеринде туулуп-өсүп, жетилип, ыраактагы Ташкент, Казан сыяктуу ири шаарлардан жогорку билим алып, республикабызда калыптанып келе жаткан юриспруденция багытына өз салымын кошкону зор сыймык. Өкүнүчтүүсү мен сыйлаган тарых илимдери­нин доктору, профессор Зайнидин Карпековичтин алгачкы жогорку билим­дүү юристтер тууралуу санатына биз атаган Буранов Баймухаммед Бөрүевич кирбей калганы болду. Биз урматтуу профессорубуз З.К.Курманов кийинки маалыматтарына бул кишини да кошо жүрөт деген ойдобуз.

Абытов Б.К.

тарых илимдеринин доктору, профессор, ОшМЮИнин проректору

Байболот Абытов, профессор: “Жусуп Абдрахманов - Кыргызстандын биринчи Конституциясын түзүүчүлөрдүн бири"

2021-жылдын 11-февралында Кыргыз Республикасынын Президенти Садыр Жапаров «Жусуп Абдрахмановдун туулган күнүнүн 120 жылдыгын белгилөө жөнүндө» Жарлыкка кол койгон. Анда Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекеттүүлүгүн түзүүгө зор салым кошкон, чыгаан мамлекеттик, саясий ишмер Жусуп Абдрахмановдун 120 жылдыгын улуттук масштабда, жогорку деңгээлде майрамдоо, тиешелүү иш-чараларды уюштуруу сунушталган.  Жакында, 5-мартта биздин Ош мамлекеттик юридикалык институтунда Президенттин Жарлыгына ылайык «Жусуп Абдрахманов жана Кыргызстандын биринчи Конституциясы» – аттуу студенттер менен ОПК биргелешкен чөлкөмдүк илимий-практикалык конференция өткөрүлдү. Конференцияда Жусуп Абдрахманов – Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекетин негиздөөчүлөрдүн бири, анын ишмердүүлүгү, көөнөргүс руханий мурастары жана алардын азыркылар үчүн маани-маңызы. Кыргызстандын биринчи Конституциясы: жазылуу жараяны, кабыл алынышы, анын саясий, укуктук жана тарыхый мааниси сыяктуу багыттарда кеңири пикир алмашуу болду. Бул макала, ошол конференцияга сунушталып, зор кызыгууну жана талкууну жараткан илимий баяндамалардын бири.   

Биз тарыхчылар эгемендүүлүк жылдары негизинен, алгачкы Өкмөт башчыбыз Жусуп Абдархмановдун саясий, социалдык-экономикалык ишмердүүлүгүнө көбүрөөк көңүл бөлүп, анын кыргыз эли, мамлекети үчүн кылган дагы бир маанилүү ишмердүүлүгү көмүскөдө калып кеткен. Ал Жусуп Абдрахмановдун кыргыз элинин мамлекеттүүлүгүнүн уңгусун түзгөн расмий, мыйзамдык документтерди иштеп чыгуудагы ишмердүүлүгү. Эң башкысы, ал Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасынын түзүлүшү тууралуу Декларациянын, Кыргыз АССРинин классикалык биринчи Конституциясынын долбоорлорун даярдоо, талкуулоо жана кабыл алуусуна, мамлекеттик мекемелердеги иш кагаздарды улуттук тилге өткөрүү боюнча (коренизации) комиссиянын негизги жоболорун даярдап, кабыл алууда  жигердүү, иштиктүү жана натыйжалуу катышкан, кыргыз элинин чыгаан уулдарынын бири.

Мындай ишмердүүлүккө анын ээлеген кызмат орду да түрткү болгону шек-сиз. Жусуп Абдрахманов 23 жашында Туркестан АССРинин БАК Президиумунун мүчөсү, жооптуу катчысы, Кыргыз автономиялуу областынын Революциялык комитетинин мүчөсү, 24 жашында Кыргыз областтык партиялык бюронун жоопту катчысы, областтык Аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары, 25 жашында Кыргыз ССРинин түзүлүшү тууралуу Декларациянын жана биринчи Конституциясынынын долбоорун даярдоо комиссиясынын мүчөсү, 26 жашында Кыргыз АССРинин биринчи Өкмөт башчысы – Эл Комисарлар Кеңешинин төрагасы болгон. Мына ушундай расмий кызматтары Ж.Абдрахмановду Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн уңгусун түзгөн, негизги, укуктук таянычы болгон Баш мыйзамды, бир топ тиешелүү мыйзамдык, актылык документтерди даярдоого түздөн-түз катышууга, аларда элдин, улуттун, кыргыз мамлекетинин кызыкчылыгын коргоо милдеткер кылган десек болот.

Биз ошол Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын баардык долбоорлорунун тексттерин баштан аякка кимдер, качан, кантип даярдаганына байланыштуу, көйгөйлүү маселени ар тараптан иликтөөгө алып, аларды тактап, аныктап чыктык. Экинчи максатыбыз аталган иштерге ошол кездеги кыргыздын чыгаан мамлекеттик ишмери Ж.Абдрахмановдун тиешеси бар-жогун иликтеп көрдүк. Тилекке каршы, азыркы учурга чейинки тарыхый, укуктук илимий изилдөөлөрдө, Кыргызстандын классикалык маанидеги биринчи Конституциясынын 1926-1929-жылдары 4 долбоорун даярдап, кыргыз коомчулугунун назарына алып чыккан авторлор тууралуу маалыматтар юристтер арасында да, тарыхчылар арасында да дээрлик жокко эсе. Эң биринчилерден болуп биз, аспирантым Акбарали кызы Токтобүбү экөөбүз изилдей баштадык.[1] 

Негедир бул маселеге, аталаган авторлордон башка окумуштуулар тарабынан тиешелүү көңүл бурулбай келген. Албетте көпчүлүк окумуштуулар, негизинен, конституционалист-юристтер республиканын биринчи Конституциясынын мазмуну, юридикалык мааниси, укуктук негизи, жалпы жоболору, ага ылайык мамлекеттик түзүлүшү, башкаруу формасы, бийлик бутактары жөнүндө көп жазышканы кашкайган чындык. Бирок, алар өлкөбүздүн биринчи, андан кийинки Конституцияларынын даярдалуу тарыхын, конституциялык комиссиялардын, кеңешмелердин курамын такташып, андай маселелерге көнүл бурган эмес. Ошол конституциялардын маани-маңызы үчүн кимдер жооптуу экендигин чагылдырышкан эмес. Ырасында, буга байланышкан бир топ көйгөйлөр, кызыктуу маселелер бар. Биз алдыбызга койгон максатка ылайык, төмөнкүдөй мүнөздө карадык:

  • Кыргызстандын биринчи Баш мыйзамын иштеп чыгуу боюнча конституциялык комиссия качан, кандай орган тарабынан түзүлгөн?
  • Чынында эле юристтердин, тарыхчылардын көңүл чордонунун сыртында калып кеткен, кыргыз элинин, мамлектинин тарыхындагы биринчи классикалык Конституциясын даярдоо вазыйпасы кимдерге тапшы-рылган, ошол комиссиянын персоналдык толук курамын аныктоо?
  • Биринчи Баш мыйзамды даярдаган конституциялык комиссиянын курамына кирген мүчөлөр кандай кызматтагы адамдар болушкан?
  • Ошол биринчи конституциялык комиссиянын курамында, кыргыз элинин чыгаан уулдары, улуттук мамлекетибиздин кызыкчылыгын коргогон нукура  кыргыздар болгонбу, болсо алар кимдер эле?
  • Биринчи Конститиуцияны даярдаган атайын комиссиянын курамында  мамлекеттик, конституциялык түзүлуш боюнча адис юристтер болгонбу же жокбу?
  • Кыргызстандын биринчи Конституциясын иштеп чыгууга большевиктер партиясынын Кыргыз обкомунун, республиканын ЭКК жетекчилери катышканбы? ж.б. маселелер.

    Биз көтөргөн  маселелердин  изилдениши,  алардын аныкталышы чындыгында, азыркы муун үчүн эле эмес, элибиздин улуу муундагылары үчүн да абдан олуттуу да кызыктуу да экендиги талашсыз. Анткени, кыргыз эли Кеңеш бийлигинин түзүлүшү аркылуу, ошол доордун башталышында РСФСРдин курамында КАО, Кыргыз АССРи катары өз улуттук автономиялык мамлекетине ээ болгондугу белгилүү. Улуттук мамлекетине ээ болуу жолунда республиканын өздүк Баш мыйзамынын иштелип чыгышы, даярдалышы, анын кабыл алынышы зарыл болгондугу талашсыз. Ошондон улам, Кыргыз Автономиялык Облусунун жогорку бийликтеринин чөйрөсүндө, РСФСРдин  Борбордук Аткаруу Комитетинин алдында ошол кыргыздардын Конституциясынын долбоорун ким, кантип даярдайт? – деген маселе турган. Кыргыздар өз күчү, өз мүмкүнчүлүгү менен республиканын Баш мыйзамынын долбоорун даярдай алабы? Республиканын Конституциясын иштеп чыгуу боюнча биринчи комиссиянын курамына кимдерди сунуштоого болот? – деген курч маселелер турган. Ошондуктан биз үчүн булар эң маанилүү маселелерден болуп эсептелет. 

   Биз архивдик документтерди, маанилүү булактарды, ар түрдүү материалдарды изилдеп чыгып, алгачкы Конституцияны иштеп чыгуу боюнча биринчи конституциялык комиссиянын курамы качан түзүлүп, ага кимдер киргендигин аныктай алдык. Ошентип, бул багыттагы биринчи кадам качан башталганын тактайлы. Ал иш 1926-жылдын 25-февралында башталган. 26-февралда Бүткүл Россиялык Борбордук аткаруу комитети (БРБАК) Кыргыз Автономиялуу Областын Автономиялык Республика катары кайра түзүү чечимин кабыл алган. Ошол күнү Кыргыз Областтык аткаруу комитети негизинен эки тарыхый, саясий, укуктук мааниге ээ документти даярдоо милдеттендирилген атайын, 5 кишиден турган комиссия түзгөн. Ал комиссияга төмөнкү документтерди даярдоо вазыйпасы жүктөлгөн:

  • Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасынын түзүлүшү тууралуу Декларациянын долбоорун даярдоо.
  1. Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасынын Конституциясынын долбоорун даярдоо.[2] 

Биринчи маселе боюнча Декларациянын долбоорун негизинен комиссия мүчөсү Л.Авербуг даярдап, бир катар талаш-тартыш, оңдоп, түзөтүүлөр, толуктоолор менен кабыл алынган. Анда негизинен кыргыздардын Октябрь революциясынан кийин өз мамлекеттүүлүгүнө жетишкендиги баса белгиленген. Бул тарыхый, саясий жана укуктук зор мааниге ээ Декларация укуктук жактан кыргыз элинин улуттук мамлекетин – Кыргыз АССРинин түзүлүшүн жарыялаган расмий документ эле. Дагы бир жагы, Декларацияда болочок Конституциянын негизги принциптери кыскача камтылган эле. Дал ошол декларациянын даярдалышына жана кабыл алынышына жаш саясатчы, мамлекеттик ишмер Ж.Абдрахманов жигердүү катышкан.

   Аталган конституциялык комиссиянын курамы дагы эки жолу толукталган:

1926-жылкы конституциялык

 комиссянын курамы [3] 

1928-жылкы конституциялык комиссянын курамы.[4]
  Ж.Абдрахманов – төрага, Областык Аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары

И.Фатьянов – Областык Аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары

К.Абрамов – Кыргыз Областтык Кеңештин  катчысы

Л.Авербуг – Кыргыз областтык соттун төрагасы

Манкиров – Кыргыз Кыргыз областтык соттун төрагасынын орун басы

   А.Орозбеков конституциялык комиссиянын төрагасы, Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасы; Ж.Абдрахманов-комиссиянын төрагасынын орун басары; Кыргыз АССРинин ЭКК төрагасы; И.Фатьянов комиссиянын төрагасынын орун басары, Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары; К.Абрамовкомиссиянын мүчөсү, Кыргыз областтык Кеңешинин катчысы; Л.Авербуг комиссиянын мүчөсү, Кыргыз областтык сотунун төрагасы; Манкировкомиссиянын мүчөсү, Кыргыз облсотунун төрагасынын орун басары; Зубов комиссиянын мүчөсү, катчы; Ж.Саадаев комиссиянын мүчөсү, партиянын Кыргыз обкомунун жооптуу катчысы, 1928-30-жж. Москвадагы маркс изм-ленинизм курстарынын угуучусу; Т.Худай-бергеновкомиссиянын мүчөсү, Юстиция эл комиссары жана Прокурору; И.Текеев- комиссиянын мүчөсү, сот, прокуратура органдарынын жетекчиси, Москвадагы юстиция курстарынын угуучусу; С.Толенов – комиссия-нын мүчөсү, партиянын кыргыз обкомунун мүчөсү; Аманбаев комиссия мүчөсү; О.Алиев – комиссиянын мүчөсү, Кыргызстандагы “Коммунист” журналынын редактору, Москвадагы коммунисттер университетинин угуучусу;  С.Чонбашев –  комиссиянын мүчөсү, Кыргыз АССРинин Суу чарба башкармалыгынын башчысы, 1927-30-жж. Москвадагы соода академиясынын, Эл чарба институнун аяктоочусу; Д.Иманов комиссиянын мүчөсү, кыргыз алфавитин араб графикасынан латын графикасына которуу боюнча Кыргыз АССРинин БАК комиссиясынын төрагасы; К.Тыныстанов комиссиянын мүчөсү, Кыргыз АССРинин Эл агартуу комиссары; К.Кулумбаевкомиссиянын мүчөсү, партиянын Кыргыз обкомунун Пишпек окружкомунун уюштуруу бөлүмүнүн  башчысы, обкомдун мүчөсү; Бостеновкомиссиянын мүчөсү; Х.Джиенбаевкомиссиянын мүчөсү,  Колхозцентрдин төрагасы; Д.Зулфибаев – комиссиянын мүчөсү, Кыргыз АССРинин БАК областтык аткаруу комитетинин жер башкармалыгынын башчысы, Кыргыз АССРи нин Эл комиссарлар Кеңешинин төрагасынын орун басары, СССР БАК мүчөсү; Баишев – комиссиянын мүчөсү; Б.Турсуновкомиссиянын мүчөсү, “Кошчу” союзунун мүчөсү; Б.Бурановкомиссиянын мүчөсү, комсомолдук активист, айылдык Кеңештин төрагасы.
1927-жылкы

конституциялык комиссянын курамы

   А.Орозбеков – Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасы, биринчи конституциялык комиссиянын төрагасы;  Ж.Абдрахманов – Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасынын орун  басары, комиссиянын мүчөсү;

 И.Фатьянов – Кыргыз Областтык аткаруу комитетинин төрагасынын орун басары, комиссиянын мүчөсү;

 К.Абрамов – Кыргыз областтык Кеңешинин катчысы, комис сиянын мүчөсү;

Л.Авербуг – Кыргыз област- тык сотунун төрагасы,  комиссиянын мүчөсү

 Манкиров – Кыргыз областтык сотунун төрагасынын орун басары, комиссиянын мүчөсү;

Зубов – катчы, комиссиянын мүчөсү.

Байкалып тургандай, алгачкы конституциялык комиссиясынын курамында 5 адам болсо, алардын 4 кыргыз эмес болгон. Ж.Абдрахманов атайын комиссиянын алгач төрагасы, кийин төраганын орун басары катары экинчи маанилүү маселеге да активдүү катышкан.

Кыргызстандагы белгилүү юристтердин бири Р.Тургунбековдун өз эмгектеринде Кыргыз Автономиялык Облусу Автономиялык Республика болуп кайра түзүлгөндөн кийин Кыргыз АССРинин Конституциясынын долбоорун даярдоого токтоосуз киришкен деген көз карашын эске алышыбыз керек. Окумуштуу 1926-жылдын 14-июнундагы Кыргыз АССРин түзүүгө байланыштуу маселени даярдоо боюнча атайын комиссиянын кеңешмесинде Конституциянын долбоорун иштеп чыгуу үчүн курамы 4 адамдан турган чакан комиссия түзүлгөнүн, алар 1926-жыл-дын 1-июлунда долбоорду көрсөтүшү керек экендигин жазат. Тилекке каршы, Р.Тургунбеков биринчи Конституцияны иштеп чыгуу үчүн түзүлгөн чакан комиссиянын курамына кимдер киргенин так көрсөткөн эмес.[5] Архивдик документтер ал төрт адамдын аты-жөнүн издеген аракетибизге натыйжа берген жок. Кандай болгон учурда да, өлкөбүздүн биринчи Баш мыйзамынын долбоорун иштеп чыгуу боюнча атайын комиссия түзүлгөнү чындык. 

Экинчи конституциялык комиссияда баардыгы 7 адам болгон. Анткени, жогоруда көрсөтүлгөн 5 адамдан турган  конституциялык комиссиянын курамына бир аз убакыттан кийин жаңы шайланган Кыргыз облаткаруу комитетинин, кийин Кыргыз АССРинин Борбордук Аткаруу Комитетинин төрагасы А.Орозбеков, комиссиянын катчысы катары Зубов киргизилген. Эми байкап көрүңүздөр, улуттук республика болгон Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын долбоорун даярдай турган 7 адамдын 5 кыргыз улутунан болгон эмес. Ошол кошулган 2 кыргыздын да атайын укуктук жогорку билими тургай, толук кандуу орто билими да болгон эмес. Бирок, салыштырмалуу түрдө сабаттуусу, орус тилин суудай билгени жана РСФСРдин, СССРдин Конституциясынан, конституциялык, мамлекеттик түзүлүш, башкаруу маселелеринен кеңири кабардар болгон жалгыз кыргыз Ж.Абдрахманов болгону талашсыз факт. Ушундай шартта кыргыз элинин Конституция боюнча улуттук кызыкчылыктары канчалык деңгээлде корголооруна ким кепилдик бере алат? Аталган конституциялык комиссия мүчөлөрүнүн баардыгы мамлекеттик ишмерлер, ар түрдүү кызмат ээлери болуп, мамлекеттик, конституциялык түзүлүш боюнча адистер дээрлик жок болгон. Албетте укук тармагына жакын эки адам болгону талашсыз, бирок алардын конституциялык түзүлүш боюнча адис экенине анча ишеним жок.

Балким ошондуктан биринчи Конституциялык комиссия мүчөлөрү 1926-27-жылы өз алдыларына коюлган милдетти толук аткара алышпай, өз убагында Кыргыз АССРинин Конституциясынын долбоорун иштеп чыга албай калган. Ошол себептүү алгачкы Баш мыйзамдын долбоорун талкуулоо 1927-жылы болбой калган. Коюлган милдеттин өз убагында аткарылбай калуусунун себептери: биринчиден, комиссия мүчөлөрүнүн конституциялык укук маданиятынын жаатында иш тажрыйбасы болгон эмес. Экинчиден, комиссия мүчөлөрүнүн арасында мамлекеттик, конституциялык түзүлүш боюнча жана юриспруденция жаатындагы квалификациялуу адистер жок болгон. Үчүнчүдөн, биринчи Конституциянын долбоорун жазууда мурда мамлекеттик, конституциялык түзүлүш боюнча иш алып барган, жеткиликтүү дарамети, теориялык, практикалык даярдыгы бар адистер камтылган эмес. Ошолордон улам, биздин көз карашыбызда, биринчи долбоор борбордогулардын, Москванын көз карашы боюнча “көптөгөн принципаилдуу жетишпестиктерден, мүчүлүштүктөрдөн” улам курултайдын күн тартибине кирбей калган. Ошол себептен, биринчи Конституциянын долбоору 1927-жылдагы уюштуруу курултайына даярдалбай калган, анын ордуна 1927-29-жылдары “Кыргыз АССРинин мамлекеттик түзүлүшүнүн Жобосу”.[6] негизги укуктук документ болуп калган. Бул документтин даярдалышына жана кабыл алынышына да Ж.Абдрахманов жигердүү катышкан, ага анын ээлеген кызмат орду милдеткер кылган.

Алгачкы Конституциянын биринчи долбоору ийгиликсиз бүткөндөн көп өтпөй конституциялык комиссиянын курамы Кыргыз АССРинин жоопкерчиликтүү кызматкерлери менен толукталган. Эгерде, комиссия мүчөлөрүнүн ээлеген кызмат орду боюнча тартипке келтирсек, анда конституциялык комиссиянын курамы 3-графадагыдай тартипте болгон. Баса, бул курамды кыйыр түрдө архивден табылган «Протокол №1 заседании комиссии по рассмотрению проекта дополнений к инструкции по перевыборам Советов о категории лиц, подлежащих к лишению избирательных прав, применительно к местным условиям в Кыргызской Автономной области» деген документ да тастыктайт. Аталган комисиянын төрагасы Ж.Абдрахманов, катчысы Лунев болгон.[7]  Бул комиссиянын курамында жогорку таблицанын 3-графасындагы аты аталгандар толугу менен болгон.[8] Тегин жерден шайлоо укугунан ажыратуу маселеси атайын комиссиянын чечими менен каралган эмес. Жаңыдан бутуна туруп келе жаткан улуттук мамлекеттин бийлик органдарына жана кой терисин жамынган шайлоочулардын катарына кирген, мурдагы өз кызыкчылыгы үчүн бирөөнүн эмгегин эксплуатациялагандар, эмгектенбей туруп пайда тапкандар, жеке соодагерлер, соода комиссионерлери жана ортомчулары, монахтар жана диний ишмерлер, мурдагы полициянын агенттери, жандарм корпусунун өкүлдөрү, падышанын үй-бүлөсүнүн жакындары, карателдик органдардын өкүлдөрү, мурдагы министрлер, алардын жолдоштору жана департаменттердин директорлору, башкы командачылар, губернаторлор, вице-губернаторлор, уездиик, губерниялык дворяндардын жол башчылары, өзгөчө кызматтардын чиновниктери, Туркестан крайынын чиновниктери, мурдагы уезддердин жана полиция участокторунун башчылары, ак гвардиячылар жана алардын офицерлери, басмачылык кыймылдын башчылары, корбашылар, помещиктер, эс-акылынан ажырагандар шайлоо жана шайлануу укугунан ажыратылган.[9] Буларды атайын конституциялык комиссиянын курамындагы комиссия аныктап, конституцияга сунуш кылышкан.[10] 

Байкалып тургандай, биринчи конституциялык комиссиядан айырмаланып,  аталган комиссиянын үчүнчү курамындагы 23 мүчөсүнүн он сегизи кыргыз, титулдук улуттун өкүлдөрү болушкан. Бирок, алардын ичинен 3-4 эле жогорку билимге ээ же атайын жогорку курстарды аяктагандар болгон. Дагы бир жагдай аталган комиссия мүчөлөрүнүн арасында атайын юридикалык жогорку билими бар адистер өтө эле аз болгон. Аталган комиссиянын курамына кыргыздардан башка улуттун өкүлдөрү да киргизилгенин байкадыңыздар. Алар славян ж.б. улуттагылардын  өкүлдөрү: И.Фатьянов, К.Абрамов, Л.Авербуг, Манкиров, Зубов болушкан. Булар Кыргызстандын Конституциясын даярдоо боюнча комиссиянын курамына Орто Азия бюросунун тажрыйбалуу партиялык-мамлекеттик кызматкерлери катары РСФСРдин жана СССРдин,  ВКП (б), Бүткүл Россиялык Борбордук Аткаруу Комитетинин атайын жөнөтүлгөн адистери эле. Экинчи жагынан, мындай кадам борбордук бийликтер тарабынан кыргыз элинин мамлекеттүүлүк жолундагы алгачкы жылдары адистер маселесин чечүүнүн ишенимдүү жолу катары каралганы талашсыз. Биздин өлкөгө келгенден кийин, бул адамдар “борбордун” көрсөт-мөсү боюнча тигил же бул мамлекеттик органдардын ишмердигин көзөмөлгө алып, көп учурда аларды жетектеп келишкен. Албетте, алар өз ишмердүүлүгүндө Москванын, “борбордук” бийликтердин кызыкчылыгын коргоп, алардын саясатын жүргүзүп келишкени да талашсыз. Ошондуктан алар Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын долбоорун иштеп чыгууда сыртта калган эмес, конституциялык комиссиянын мүчөлөрү катары өз вазыйпаларын аткарышканы да талашсыз көрүнүш. Белгилей кетчү жагдай, дал ошол республикабыздын өнүгүү жолунда “борбордун” жөнөткөн өкүлдөрүнүн айрымдары өздөрүнүн өзгөчө салымдарын кошушуту. Ошол учурда мамлекетибиз өтө муктаж болуп турган улуттук адистерди, мамлекеттик, партиялык ишмерлерди тарбиялап өстүрүүгө өз салымдарын кошушту. Ал учурдагы конституциялык комиссияга кирген мүчөлөрдүн баары ошол кездеги областтык, автономиялык, республикалык аткаруу комитетинин, областтык партиялык уюмдун, ар түрдүү элдик комиссариаттардын жетекчилери болушкан. Демек, булар биринчи конституциялык комиссиянын курамына саясий максатта киргизилгени байкалып турат. 

 Тарыхый, саясий, укутук адабияттарда биринчи Конституциянын биринчи долбоорунун кабыл алынбай калышынын эң негизги себеби катары: Баш мыйзамдын беренелеринин аздыгы, болгону 5 бөлүк, 12 бап, 60 беренеден тургандыгы, беренелерде негизги максаттардын, милдеттердин жана жоболордун начар, жеткиликтүү эмес чагылдырылганы, саясий, укуктук деңгээлинин талапка жооп бербегендиги деген шылтоо айтылган. 

Чындыгында биринчи долбоордо Ж.Абдрахманов сыяктуу чыгаандар “Кыргыз АССРи улуттук мамлекет боло алабы?” – деген негизги маселеге “ооба” деген жооптуу берүү менен “борбордун” – Москванын, автономиялуу республикалар улуттук мамлекет боло албайт” деген пикирине карама-каршы болуп, ошол себептүү ал долбоор кабыл алынбай калган.

Буга дагы бир мисал, дал ошол “автономиялуу республика улуттук мамлекет боло алат” деген позициясы, кийнчерээк 1938-жылдын 4-ноябрындагы СССР Жогорку Сотунун чечиминде, ачык эле ошол биринчи Конституцияны кабыл алуудагы талаш-тартышты эске салып, көптөгөн күнөөлөрдүн  олутуусу катары  “…Ж.Абдрахманов Кыргызстанды СССРден ажыратууну, буржуазиялык улутчулдук мамлекет түзүүнү максат кылган…” деген доомат коюлуп, ашкере күнөөлөнгөн.

1926-жылы даярдалган Кыргыз АССРинин Конституциясынын биринчи долбоорунун 1-бапынын 1-беренесинде “Кирг. АССР… на основании п.2 Конституции РСФСР, входить как национальная Советская Республика в состав РСФСР на федеративных началах[11] деп көрсөтүлгөн (Конституциянын долбоору орус тилинде даярдалгандыктан, кыргыз тилдеги долбоору табылган жок, шилтемелер оргиналддагы орус тилинде берилди – автор).

1927-жылкы экинчи  долбоордо кыйла өзгөртүлүп 1-баптын 2-беренесинде “Кирг. АССР является автономной республикой – государством рабочих и крестьян, и входить на началах Федерации в РСФСР, а через посредством ее в Союз ССР”. [12]  Байкасаңыз “национальной” республикой деген кошулган эмес.

1928-жылкы үчүнчү долбоордун биринчи бөлүмүнүн 2-беренесине “Кирг. АССР является национальной автономной Республикой…” деген жобо кайра пайда болуп калган.[13] 

Ошентсе да акыркы, 1929-жылы кабыл алынган Кыргыз АССРинин Конституциясынын 4-долбоорунда аталаган беренеден кайрадан “является … автономной республикой…” деп, негизги болгон “национальной деген термин алынып салынган.[14] Булардын баары, жогоруда айтылгандай Кыргыз АССРи улуттук мамлекет боло алабы же жокбу? – деген маселенин айланасындагы, катуу, келишпес  талаштардын күбөсү. 

Негизи тарых барактары тастыктагандай Жусуп Абдрахманов кыргыз элин автономиялуу республика эмес, башка республикалар менен тең ата боло алган союздук рсепублика болушуна башынан эле бүт дараметин, аракетин, аброюн жана иш аракетин жумшаган улут лидерлеринин бири болгонун баса белгилейбиз.  Муну анын бүт иш аракеттери да тастыктап турат.

Алгачкы долбоордо Кыргыз АССРинин Кеңештеринин сьездине жана Кыргыз АССРинин БАК баардык мамлекеттик маанилүү саясий, экономикалык, чарбалык, чек ара, аймактык бөлүштүрүү, мыйзам актыларын киргизүү, республикалык бюджетти бекитүү ж.б. маселелерди чечүү укуктары 1926-жылкы долбоордун 3-бапынын 23-беренесинин 2-3-бөлүктөрүндө айтылган.[15] Акыркы долбоордо булардын баары Бүткүл Россиялык Борбордук аткаруу Комитетинин уруксаты жана бекитүүсү менен ишке ашат деп жазылган.[16] Демек бул жоболор дагы Кыргыз АССРинин улуттук автономия катары укуктарынын чектелүүсүнө шарт түзгөнүн көрсөтөт.

Кыргыз АССРинин 1926-жылы даярдалган биринчи долбоорунун 1-бөлүмүнүн 16-беренесинде “Официальными языками Кирг. АССР признаются киргизский и русский…”[17] деп сунушталган. Ал эми акыркы 4-долбоордун 19-беренесинде “…Государственными языками в Кирг. АССР признаются киргизский и русский…” [18] деп берилген. Бул жагдай улуттук республиканын мамлекеттик тили тууралуу маселенин талаш-тартыш менен кабыл алынганынан кабар берет. Дагы бир жагы “Кыргыз АССРи улут маселеси боюнча жалпы директиваларды, жоболорду өз Кеңештеринин курултайында кабыл ала алат” деген берене да борборду канааттандырган эмес. Анткени ал кезде мындай маселе бир гана борбордун укугу болуп эсептелип, башка автономиялардын мындай аракеттери  мыйзам бузуу, улуттук автономиянын укугун мыйзамсыз кеңейтүүгө аракет катары каралган. Бул дагы биринчи долбоордун өтпөй калышына себеп болгон. 

Таң калыштуусу, Ж.Абдрахманов өзүнүн декларациялык, конституциялык, ж.б. комиссиялардагы мыйзамдык, актылык ишмердүүлүгү тууралуу, өз күндөлүгүндө бир да жолу эскерген эмес. Эмне үчүн анткени бизге белгисиз. Мен күндөлүктү баштан аяк дагы бир жолу карап чыгып, бирок Конституция тууралуу баяндаган же эскерген жерин таба албадым.[19]  Бул дагы бир факт. 

Алдын ала баса белгилей кетели, атайын укуктук билимдери болбосо да дал ошолор элибиздин, кыргыз мамлекетинин келечегин ойлоп, улуттук мамлекеттин уңгусун түптөп, анын негизи болгон биринчи Конституцияны кыйынчылыктар менен иштеп чыгып, бир катар талкууларды уюштурушуп, кайра-кайра оңдоо, түзөтүүлөрдү киргизишкен. Дал ушул адамдар, кыргыз элинин 20-30-жылдардагы чыгаан уулдары, кыргыз улуттук мамлекетинин негиздөөчүлөрү, көрүнүктүү саясий, партиялык, мамлекеттик ишмерлери, ошол кайчылаш, кыйын-кезең жылдарда РСФСРдин Конституциясынын негизинде иштелип чыкккан Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын долбоорун даярдашып, калың элдин катмарына жеткиликтүү түшүндүрүшүп, алардын назарына коюшкан.

Дагы бир баса белгилей кетчү жагдай, курамы 3 жолу толукталып, түзүлгөн Кыргыз АССРинин конституциялык комиссиясы кайра-кайра иштеп, оңдоп, толуктап, өзгөртүп алгачкы Баш мыйзамыбыздын 1-2-3-4-долбоорлорун даярдашып, акыры 1929-жылы апрелде кабыл алынган Кыргызстандын биринчи Конституциясынын түзүүчүлөрү катары тарыхта калышты.

“Кыргыз Автономиялык Советтик Социалисттик Республикасынын                       Конституциясынын” биринчи төрт долбоорунун мазмуну:[20]

Конституциянын1926–жылдагы долбоору Конституцияныны 1927-жылдагы долбоору Конституциянын1928-жылдагы долбоору Конституциянын 1929-жылдагы акыркы долбоору
Бөлүктөр 5 7 7 7
Баптар 12 16 16 16
Беренелер 60 103 118 97
Бөлүктөр_дүн аталышы,

Баптардын, беренелердин саны .

1. Жалпы жоболор – бир бап 17 берене;

2.Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүндө – 4 бап 33 берене; 3.Шайлоо укугу – 3 бап 4 берене;

4. Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 3 берене;

5.Кыргыз  АССРинин герби жана туусу жөнүндө – 2 бап 3 берене

1.Жалпы жоболор– бир бап 21 берене;

    1. Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүндө – 5 бап 23 берене;
    2. Жергиликтүү бийлик жөнүндө – 4 бап, 16 берене;   
    3. Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 10 берене;
    4. Кыргыз АССРинин РСФСР жана СССРдин мыйзам жана башкаруу чөйрөсүндөгү кызматташтыгы жөнүндө – бир бап, 17 берене;
    5. Шайлоо укугу – 3 бап 9 берене;
  • Кыргыз АССРинин герби, туусу жана Өкмөтүнүн жайгашкан орду жөнүндө – 1 бап 4 берене.
1. Жалпы жоболор – бир бап 21 берене;

  1. Кыргыз АССРинин РСФСР жана СССРдин мыйзам жана башкаруу чөйрөсүндөгү кызматташтыгы жөнүндө – бир бап, 21 берене;

3.Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 18 берене;

4.Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүн дө – 5 бап 29 берене;

 5. Жергиликтүү бийлик жөнүндө – 4 бап, 16 берене;   

  1.  Шайлоо укугу – 3 бап 9 берене;
  2. Кыргыз АССРинин герби, туусу жа на Өкмөтүнүн жай- гашкан орду жөнүн дө – 1 бап 4 берене.
  1. Жалпы жоболор – бир бап 21 берене;
  2. Кеңеш бийлигинин түзүлүшү жөнүндө – 5 бап 24 берене;
  3. Жергиликтүү бийлик жөнүндө – 4 бап, 16 берене;   
  4. Кыргыз АССРинин бюджеттик укугу – 1 бап 5 берене;
  5. Кыргыз АССРинин РСФСР жана СССРдин мыйзам жана башкаруу чөйрөсүндөгү кызматташтыгы жөнүндө – бир бап, 18 берене;
  6. Шайлоо укугу – 3 бап 9 берене;
  7. Кыргыз АССРинин герби, туусу жана Өкмөтүнүн жайгашкан орду жөнүндө – 1 бап 4 берене.

Дал ушул биздин  биринчи Баш мыйзамыбыздын 4 башка долбооруна ошол кездин улут лидерлеринин бири, мыкты адиси, саясий, экономикалык ишмери Ж.Абдрахмановдун түздөн-түз тиешеси бар экендиги, ал биринчи Конституциянын авторлорунун бири болгону талашсыз эңкенин баса белгилейбиз.

Айрыкча улуттук мамлекеттүүлүк маселеси, автономдук республиканын саясий, экономикалык укутары тууралуу көптөгөн талаш тартыш маселелерди чечүүдө Ж.Абдрахмановдун ролу, орду зор болгону талашсыз.

Дал ошол курултайда Баш мыйзам кабыл алынып, ага удаа эле ошол биринчи Конституциянын 94-96-беренелерине ылайык Кыргыз АССРинин мамлекеттик символдору герб жана туу бекитилген. Кыргыз  АССРинин гербинин сүрөтүн биз азырынча таба албадык, тилекке каршы анын сүрөтү сакталбай калыптыр. Бирок биринчи Конституциянын 95-беренесинде Кыргыз АССРинин герби тууралуу төмөнкүлөр айтылган: “Кыргыз АССРинин герби кызыл түстүн алкагындагы алтын түстүү күндүн нуру, кайчылашкан орок жана балка, кармагычтары төмөн жагында жайгаштырылган, дан эгиндердин башы менен чырмалган, кыргыз жана орус тилиндеги а) Кыргыз Автономиялуу ССР жана б) Бүткүл дүйнөнүн пролетариаттары бириккиле” деген жазуу камтылган деп айтылат. [21]

Кыргыз АССРинин биринчи Коснтитуциясынын 96-беренесине шайкеш биздин республиканын биринчи туусу сиздердин назарыңыздарга сунушталат.[22]

Ошентип, Кыргызстандын биринчи конституциялык комиссиясы көптөгөн кыйынчылыктар, тоскоолдуктар, талаш-тартыштар менен даярдап, калктын назарына койгон Кыргыз АССРинин алгачкы Конституциясы 1929-жылдын 30-апрелинде кабыл алынган. РСФСРдин Конституциясынын негизинде түзүлүп, кабыл алынган Баш мыйзам, кыргыз улуттук мамлекетинин  өткөөл мезгилдеги – феодализмден социализмге өтүүсүн камсыз кылган. Ошол Баш мыйзам аркылуу  РСФСРдин курамындагы кыргыз элинин мамлекеттүүлүгүнүн укуктук негиздери аныкталган. Аталган Баш мыйзам пролетариаттын диктатурасына таянып, социализмдин негизин куруу шартына ылайыкташтырылган.

Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясына ылайык, союздук автономиялык республика катары кыргыз эли мамлекеттик эгемендүүлүккө толук ээ болгон эмес, бирок айрым өз алдынча башкаруу укугунан пайдаланган. Кыргыз АССРи Конституциясына ылайык, өзүнүн мамлекеттик жогорку бийлиги, башкаруусу, мыйзам актылары, жарандыгы, аймактары, мамлекеттик бюджети жана сот органдары болгон. Булардын баардыгы Кыргыз АССРиниин Баш мыйзамынын өзгөчөлөнгөн артыкчылыктары менен шартталган. Кандай болсо да ал Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясы болгон.

Негизинен кыргыз эли үчүн  мамлекеттүүлүктүн  автономиялык республикалык формасы маанилүү роль ойногон. Кыргыз мамлекети өнүгүүнүн жаңы, ыкчам жолуна түшкөн. Демек дал ошол Кыргыз АССРИнин биринчи Конституциясы, анын алкагындагы өлкөбүздүн өнүгүүсү, кийинки кадамдарга барууга, тагыраагы автономиялык республикадан союздук республика болуп кайра түзүлүүгө баардык шарттарды түзгөн.

Дал ошол ири саясий, укуктук, экономикалык, маданий жана тарыхый өзгөрүүлөргө түздөн-түз тиешеси бар, Кыргыз АССРинин биринчи Конституциясынын авторлорунун, түзүүчүлөрүнүн бири, көрүнүктүү мамлекеттик, саясий ишмер, ошол кездеги жаш энтузиаст, энергиялуу, зор улуттук амбициясы бар, кыргыз элинин чыгаан уулдарынын бири, 26 жашында республиканын Өкмөтүн – Эл Комиссарлар кеңешин жетектеген Жусуп Абдрахманов болгону талашсыз.  

Тегин жерден, Кыргыз Республикасынын Президенти С.Н.Садывровдун алгачкы жарлыктарынын бири Кеңеш доорундагы кыргыз мамлекетинин пайдубалын түптөгөн, негиздеген улут лидери Жусуп Абдрахмановдун 120 жылдыгын кеңири белгилөөгө багытталган. Демек, биздин милдет Жусуп Абдрахмановду ХХ кылымдын 20-30-жылдардын башындагы чыныгы улуттук лидер катары анын өмүр таржымалын, ишмердүүлүгүн, кыргыз мамлекетинин саясий, социалдык, экономикалык, маданий өсүп-өнүгүүсүнө кошкон зор салымын  эл, жаштар арасында,  ММК аркылуу кеңири даңазалоо. 20-30-жылдардын башындагы чыныгы улуттук лидер Ж.Абдрахманов тууралуу кеңири иш чараларды баардык окуу жайларда, жергиликтүү башкаруу органдарында, коомчулукта кеңири масштабда уюштуруу негизги милдеттерден экенин баса белгилейбиз.

Колдонулган булактар жана адабияттар:

  • Абытов Б.К. Первая  Конституция  Кыргызстана//Вестник КГЮА. Спецвыпуск. -Бишкек,2006. –С.28-34; Абытов Б.К., Акбарали  кызы Токтобүбү. Как подгатавливалась первая Конституция Кыргызстана// Наука. Новые технологии и инновации Кыргызстана. №12. –Бишкек, 2018. -С. 86-90; Абытов Б.К., Акбарали  кызы Токтобүбү.Основные этапы формирования государственности кыргызов и конституционного развития Кыргыз-ста-на//Вестник Бурятского государственного университета.  Вып. 1., -Улан-Уде, 2019. –С.38-49; Акбарали  кызы Токтобүбү. Первая комиссия по выработке Клнституции Кыргызской АССР// История и современное мировоззрение. Т.2, №2. –Москва, 2020. –С.55-61
  • Абытов Б.К. Первая Конституция … –С.28-34.
    1. ЦГА КР.  –Ф.21. -Оп.18. –Д.17. –Л.18.
  • КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 115; Ошол эле жерде.  –Л. 82.
  • Тургунбеков Р.Т. Конституционный строй Кыргызской Республики. Издание второе переработанное и дополненное. –Бишкек, 1996. –С.52 
  • Кыргызская государственность в ХХ веке (документы, история, комментарии). Учебное пособие. –Б., 2003. –С.223-225.
  • КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 1-83, 82-85, 115.
  • КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 115.
    1. КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 68-70; Там же. –Оп.3 Д.141. –Л.50-52, 72-73.
    2. КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л.82-85, 115.
    3.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 33.
    4.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 3. Д.141. –Л.54.
    5.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 3. Д.141. –Л.27.
    6.  КР БМА. -Ф. 21.Оп. 3. Д.141. –Л.75.
    7.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп.3. Д. 141.–Л.4-5.
    8.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп.3. Д. 141.–Л.77.
    9.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л.3.
    10.  КР БМА. -Ф. 21.  Оп. 18. Д.17. –Л. 76.
    11.  Жусуп Абдрахманов  1916. Күндөлүктөр. Сталинге каттар. –Б.,2016.
  •  КР БМА. -Ф. 21.  Оп.18. Д.17. –Л.33-71; -Оп.3. Д.141. –Л.27-53; 54-84.
  •  КР  БМА –Ф. 21. -Оп. 3. -Д.141. –83-84-б.
  •  КР  БМА –Ф. 21. -Оп. 3. -Д.141. –84-б.

Абытов Б.К. тарых илимдеринин доктору, профессор, ОшМЮИнин проректору

Боронтой Бедюров: "Сибирь элдеринин түпкүлүгү – кыргыз улуту"

Алтай Республикасынын Эл жазуучусу, Алтай Республикасынын жазуучулар Союзунун төрагасы, РФ жазуучулар Союзунун тең төрагасы, Россия тил академиясынын академиги, Славян академиясынын мүчө-корреспонденти, Россия табигый илимдер академиясынын мүчөсү, чыгыш таануучу, философ жана акын-жазуучу Боронтой Янгович Бедюров үстүбүздөгү жылдын 20-мартында 70 жашка толду.

Боронтой ага менен биз Бишкек шаарындагы “Талисман” чайканасында, чай үстүндө баарлаштык.

— Ата тегигиңиз жөнүндө кеп кыла кетесизби?

— Байыртадан эле ар бир алтайлык өз ата тегин жок эле дегенде жети атасына чейин билүүгө милдеттүү болгон. Ал тургай, алар ата тегин ак сөөктөргө да караганда мыкты билишкен. Менин атам Жаңа чоң атам Бөдүр сыяктуу эле Оймон өрөөнүнүн жергиликтүү тургуну болгон. Апам Теректүү тоо кыркаларынын ары жагындагы Кара-Гол өрөөнүндө туулуп, өскөн. Мен Онгудайда жарык дүйнөгө келип, 16 жашыма чейин таяке журтумда Кулады жергесинде жашап, чоңойдум. Бала чагымдан акылман карыялардын чөйрөсүндө өстүм. Бой тартканда мен аларды элдик академиктер деп атадым. Алардын аң-сезиминдеги руханий, маданий дөөлөттөрдүн молдугу, акыл чабыттарынын тереңдиги таң каларлык эле. Тилекке каршы, азыркы техникалык өнүгүүнүн заманында бир нече жогорку дипломдуулар арасында да мындай адамдар өтө сейрек кездешет.

Алтайлыктарда бабаларын “ажа” дешет. Кыргыздардын эл башчысын “ажо” дешкени мени байыркы кыргыздар журт башчысын балким, “ажа” дешкенби деген ойго келтирет. Менин балдарымдын көпчүлүк азыркы жаштардай эле өз ата- бабаларынын тарыхына, маданиятына кызыккандыгы мени, албетте, кубандырат.

— Окумуштуулар нечен жүз жылдыктардан бери Тоолуу Алтайдын тарыхына, маданиятына, руханий мурастарына кызыгып келишет. Сиздин көз карашыңызда Тоолуу Алтайдын кайталангыс сыры эмнеде?

— Мен темадан бир аз четтесем, кечирип коёсуздар. “Тоолуу Алтай” терминин мен Алтай Республикасын атоодо эле эмес, чындыкка жатпаган аталыш, тавтология болгону үчүн чейрек кылымдан бери колдонбойм. Россиянын өзүндөгү эле Алтайдын тоолуу бөлүгү үч Швейцариянын аймагына барабар. Ал эми Алтай Республикасынын аймагы анын үчтөн экисин ээлеп турат. Бул жөнүндө XIX кылымдын экинчи жарымында сибирлик улуу публицист Н. М. Ядринцев да белгилейт. Алтай Республикасын жөн эле Алтай деп атайм, анткени Алтай “Алтын тоо” түшүнүгүн билдирерин биз баарыбыз билебиз. Тоолуу Кавказ, тоолуу Тянь-Шандар болбогондой эле, Тоолуу Алтай да болбостугун мен миң жолу жазып да, айтып да келем. Жалпысынан алганда, Алтай түшүнүгү кыйла кең мааниге ээ, кенен түшүнүк. Ал Түндүктөн Томск тайгасынан Түштүктөгү Гоби чөлүнө чейин, Эн-Эртиштен Батышка карай Чыгыштагы Байкал көлүнө чейин созулуп жатат. Ошентсе да, дал биздин Алтайды Н. К. Рерих “Сибирдин гана эмес, бүтүндөй Азиянын ажайып керемети” деп атаган.

— Алтайды дүйнөгө Н. К. Рерих ачкан дешет. Табышмактуу аймак дагы кандай сырларды катып жаткандыгы жөнүндө Сизден уккубуз келет…

— Менин оюмча Н. К. Рерих баарынан мурда Алтайды биринчи кезекте өзү үчүн ачкан. Анын Алтай алдындагы сиңирген эмгеги — ​анын Алтайдын руханий дөөлөттөрү, табышмактуу сырлары жөнүндө Америкага жана Европага айткандыгында. Ал эми Алтайды изилдөө Рерихке чейин эле Петр Биринчинин, Ломоносовдун тушунда жүргүзүлгөн. Рерих XVIII — ​XIX кылымдарда Сибирь менен Алтайды изилдеген көрүнүктүү орус саякатчылары, географ, түрколог, этнограф, тарыхчылар Пржевальский, Потанин, Певцов, Козловдордун илимий эмгектерин окуп, жакындан таанышкандан кийин гана Алтайга келип отурбайбы. Мен өзүмдүн “Алтай жөнүндө сөз” аттуу эмгегимде аталган изилдөөчүлөрдүн эмгектерине таянып, 20 жылдан ашык мезгилден бери ар түрдүү учурда изилденген материалдарды системалаштырууга аракет жасадым. Биз Алтайдын географиясы, табигый өсүмдүктөрү, жаныбарлар дүйнөсү, тарыхы, маданияты жана руханий дөөлөттөрү жөнүндө канчалык көп билсек, өзүбүздүн улуттук, маданий, руханий дөөлөттөрүбүздү ошончолук терең аңдап-сезип, алардын маани-маңызын, баалап, этияттай, барктай баштайбыз.

— Сиз дүйнөнүн булуң-бурчтарында көп болосуз. Алтайга кайрылып келгенде анын өзгөчө энергетикасын сезесизби? Же бул философтордун ойлоп тапкан нерсесиби? Алтайдын башкы байлыгы эмнеде?

— Жер планетасындагы башкы баалуулук — ​органикалык жашоонун негизи болгон суу менен аба болуп саналат. Эгерде Алтайда кандайдыр бир кайталангыс өзгөчөлүк болсо, анда бул өзгөчөлүк Алтайдын суусу менен абасына байланыштуу. Анын үстүнө ал Евразия континентинин борборунда жайгашкан. Биздин бабалар айтчу: “суу алтындан кымбат болгон мезгил келет” деп. Ошол мезгил келип калды көрүнөт. Рухий кризиске дуушар болгон дүйнө биздин элдин акылмандыгын түшүнө баштады көрүнөт. Алтай таза, ичүүгө жарай турган суусунун молдугу боюнча дүйнөдө Байкалдан кийинки экинчи орунда турган ажайып кооз аймак болуп саналат. Дал ушул Алтай аймагында эбегейсиз ири көлөмдөгү таза суу топтолуучу табигый резервуар жайгашкан. Биз баарыбыз оп тарткан Объ дарыясынын куймаларында жашаган эл суу тазалыгына, токойлордун сакталышына жана калыбына келтирилишине жоопкербиз.

Азырынча биз таза абадан дем алып, таптаза суудан ичүүдөбүз. Биз тарапка жаратылышы аёосуз булганган аймактардан келгендерге Улалу, Майма, Чарыш, Урсул жана Көк-Суу суулары айрыкча кыш мезгилинде өмүрдү узарткан мүрөк, бейиштин сууларындай сезилери турган сөз.

Алтайдын энергетикасы, же жердин аурасы башка Сибирь аймагындай эле мага таптаза суусу жана жан-дүйнөнү жыргатып, эс-мас кылган тоонун жумшак абасы аркылуу сезилгенсийт. Чет жактарда болгондо өзүмдү: “мен келечектин моделин элестеткен шаарлары жок Алтай деген жерденмин” деп сыймыктануу менен тааныштырам.

— Алтайлыктар кыргыздардан эмнеси менен айырмаланат?

— Биз мурдагы совет доорундагы бизге жогорку бийлик тарабынан таңууланган түшүнүктөрдөн арылуубуз керек. Чын-чынына келгенде хакас, алтай, тува, чор деген элдер жок, этностор бар. Жалгыз — ​кыргыз деген байыркы эл, бүткүл адамзат тарыхы тарабынан таанылган кыргыз улуту бар. СССРдин мезгилиндеги компартиянын саясатына эрксизден жипсиз байланган советтик тарых илиминде бизди “Енисей кыргыздары” деп атап келишкен.

Ошол эле мезгилде биз хакастар, алтайлыктар, тувалыктар, шорлор ар дайым өзүбүздү “байыркы кыргыз бабаларыбыздын жайлоолорун мекендеп калган кыргыздын ажырагыс бир бөлүгү — ​Түндүк кыргыздарбыз” деп билебиз жана ырасында эле ошондой. Ал эми азыркы Кыргыз Республикасындагы ала-тоолук кыргыздарды биз “байыркы кыргыз бабаларыбыздын кыштоолорунда жашаган Түштүк кыргызстандык кандаш бир туугандарыбыз, улутташтарыбыз” деп эсептейбиз жана көөнө тарых далилдегендей, чындыгында эле ошондой.

Тагдырдын оор сыноосу менен кызыл кыргын, канавайрамда бири биринен 800 жыл мурда мажбур ажыратылган, азыр бир бөлүгү Ала-Тоодо, экинчи бөлүгү Алтай, Улуу-Кем, Енисей, Каңгайда жашап, эки башка аймакты байырлаган элдердин байыркы ата-бабасы, тамыры, түбү бир кыргыз эли экендигин илимий жактан кайра карап чыгып, таанууга мезгил жетти. Совет доорундагы бир эле улутту майда уруктарга жиктөө аркылуу ал улуттун көөнө тарыхын жокко чыгарып, чачыратып, баш көтөрө алгыс абалга жеткирип алсыратуу максатындагы коммунисттик саясаттын чыныгы жүзүн ашкерелеп, адилдикти, акыйкатты түшүнө турган кез келди.

— Сиз жогоруда бир бүтүн улуттун өкүлдөрү болгон кыргыздардын бири-биринен 800 жыл мурда, мажбур ажыратылган деген сөздү айтуу менен монголдордун кысымынан Күчлүк гүрхандын Ала-Тоого, Алайга жер которгонун айтып жатасызбы?

— Так ошондой. Ошол кездеги тарыхый жагдайдан алып караганда, Күчлүк өз эл-жерин чексиз сүйгөн элдик баатыр болгон. Анын өз элин алып, Ала-Тоо тарапка ооп, элди кызыл кыргындан сактап калгандыгы бул тарыхый факт. Эгерде ал Алтайда калып, теңдешсиз жоого каршы турганда эл биротоло кырылып, аты тарыхтан да өчүп кетет беле, ким билет. Элдин аз бөлүгү Алтайда да калган, кичинекей үч уруунун ханы монголдор басып келгенде өз ыктыярлары монголдорго кошулганга мажбур болуп, элди сактап калышкан.

— Өздөрүн “дүйнөнүн атуулдары” эсептеген адамдар “биз бир ааламда жашап, “бир камырдан жасалгандан кийин” сенде кандай кан чуркап жатканы мааниге ээ эмес” деген пикирлерди айтышат. Сиз буга кандай карайсыз?

— Алар атайылап, башты айландырып, адаштырып жатышат. Тамырсыз бак-дарак болобу? Жок, болбойт. Теги жок адам, бул эч ким эмес. Алтайлыктардай эч кайсы эл киндик кан тамган жерге, жаратылышка байланган эместир. Бизден башка эч кайсы эл өзүн “жердин балдары”, “жерликтер” деп санабайт. “Алтай” сөзүнүн биринчи мааниси “Алтын-Тоо”, экинчиси — ​Ата Мекен, Ата Журт, үчүнчүсү — ​Жер планетасы. Ошондуктан, алтайлыктар “Жер-Алтай”, же “Алтай-Жер” дешет. Бул алтайлыктар “Жер планетасынын балдары” дегенди түшүндүрөт.

Жалпысынан алганда баарында бир жалпы үй болгондуктан, адам өзүн планетанын, жердин атуулу деп атаганы туура. Ошол эле мезгилде ар бир адам өзүнүн өзгөчө улуттук, руханий, маданий баалуулуктарына ээ. Алтайдын мыйзамы — ​бул адамдардын бири-бирине, өзүнө окшогон башка адамдарга гана эмес, бардык тирүү жандыктарга, жаныбарларга жана канаттууларга, чөптөргө жана дарактарга мамиле жасоодо бир туугандыктын жана тилектештиктин, теңдиктин жана эркиндиктин кодексин сактаган жаратылыштын мыйзамы.

Жаратылышка да өз үйүңө жасагандай мамиле жасап, аны кыйратууга, бузууга жол койбоо керек. Күнгө карап боюн керген өсүмдүктөр менен, жер кезген жаныбарлар менен, көктө сызган канаттуулар менен, сойлоп, чуркап, секирип, сүзүп жүргөндөр менен эриш-аркак табигый гармонияда жашоо гана адамзаттын жаркын келечегин камсыздайт.

— Боронтой Янгович, сиздин “теги жок адам — ​бул эч ким эмес” деген сөзүңүздү угуп олтуруп, тегин унутуп, маңкуртка айланган Айтматовдун Жоламаны эске түштү…

— Дүйнөлүк адабияттагы классиканын туу чокусун багынткан Чыңгыз Айтматов менен мени залкар акын Кайсын Кулиев мындан 40 жыл мурда Москвадагы Переделкинодо, жазуучулар Үйүндө тааныштырды. Анда менин СССР ИА Чыгыш таануу институтунун аспирантурасында окуп жүргөн кезим. Ал менин Алтайдан экендигимди билгенден кийин, өзгөчө коюлган атымдын таржымалын сурап, мени өтө кунт коюп укканы мага өзгөчө таасир калтырды. Түшкү тамактан кийин биз сыртка чыгып, узакка маектештик. Мен XIII кылымдын башындагы наймандар менен Темучиндин согушу, Найман эне, маңкуртка айланган Жоламан жөнүндө көп нерселерди айттым. Мени таң калтырганы — ​улуу жазуучунун айтылган баяндын ар бир учурун терең териштиргени, орто кылымдагы тарыхый окуяларды биринчи угуп жаткандай түр көрсөткөнү болду. Жолугушуунун соңунда ал мага алкоо сөздөрүн айтып, мындан кийин да жолугушуп жүрөлү деген маанайда жылуу коштоштук. Ырасында эле, кийин биз көп жолу жолугуп жүрдүк.

Баарынан таң калыштуу окуя мени алдыда күтүп турганын мен кийин билдим. Чыңгыз Айтматовдун жаңыдан жарык көргөн “Кылым карытар бир күн” романы колума тийгенде, окуп көрсөм, мен айтып берген Найман эненин, анын маңкуртка айланган Жоламан уулунун кайгылуу тагдыры мен айтып бергенден да таамай сүрөттөлүп, жазуучу тарыхый окуяларды өзүнө сиңирип алып, окурманга жеткиликтүү, жорго тил менен бериптир. Ал гана эмес, менин Боронтой деген атым Бороондуу Эдигейге кошумча ат болуп, башкы каармандын ажарын ачып жазылыптыр. Көрсө, улуу жазуучу Айтматов биздин биринчи жолугушуубуздагы менин айткан окуяларымдан келечектеги китептин сюжеттерин алган экен.

— Кенен куруп берген маегиңиз үчүн чоң рахмат, Эр Боронтой ага!

Маектешкен: Алик Темиров, Самидин Курмушуев.

Булак: Жаны Ордо

Садыр Жапаровдун ата-теги. Архивдик жаңы табылгалар

Садыр Жапаровдун ата-теги тууралуу анын атасы Мусталый уулу Нургожо ажы “Кыргыздын сыры санжыра” аттуу эмгегинде кеңири жазган. Андыктан анын ата-теги тууралуу санжыралык маалымат буга чейин эле белгилүү. Мен ары тереңдебей эле Белектен беркисине токтолоюн. Жамангул баатырдын уулу Белек Коңурат уруусунан чыккан Бөрү баатырдын көмөгү менен өз кезинде, ХYYII кылымдын аягында Ысык-Көл элине хан көтөрүлгөнү тарыхта белгилүү. Белектин уулу Алдаш да санжыраларда бий болгону айтылып келет. Андаштын уулу Бирназар да өз элинде бий болгонун өз кезегинде орус басма беттеринде жазылып калган. Ал тууралуу жакында эле белгилүү агартуучу, Тилекмат акенин урпагы Мурат Жетимишбаев:
“Тарыхый булактарга көз салып көрсөк, Садыр Жапаровдун чоң бабаларынын эң атактуусу, бугулардын манапы Бирназар бий жөнүндө орустардын 1890-жылдарда чыккан “Семипалатинские областные ведмости”, журналында жазылган. Анда жазылгандай орустун этнограф изилдөөчүсү Аристов тээ 1785-жылдарда эле орустун дагы бир саякатчысы капитан Андреевдин бугунун манаптары менен жолукканын төмөндөгүдөй жазган. “(мы встретились) бугунский волось со старшиной Бирназар-бием… Этот Бирназар бий должен быть тот самый, который, который, по преданияем, слышанным г.фон Греном (1877) привел богунцев (бугу) на Иссык Куль из ферганы после падение цзцнгаров (жунгар)”,-деген. Бул жерде капитан Андреев Бирназар бийди салыштырмалуу кана “волостун старшинасы” деп жазып койгон. Чындыгында ал кезде көлдүк бугулар орустарга кошула элек болгондуктан, бизде болуштук жок болчу, жөн гана журт башчылары болушкан. САДЫР Жапаровду бабасы Бирназар бий, көп балалуу, өтө кадыр барктуу адам болгон. Өз балдарынан тышкары, анын асырап алган балдары да көп болгон. Бирназар айтылуу чечен Тилекмат Акенин атасы Жылкыайдарды да багып алып, аны жакшы тарбиялап өстүргөн” – деп өз постуна жазып чыкты.
Бирназар бий Көлдөгү эң атактуу инсандардын бири катары каза болгондо туугандары 2-3 айлап жол жүрүп, сөөгүн Түштүккө, бир айтылышта айтылуу Арсланбапка, дагы бир маалыматта Жалал-Абаддагы Азрет Аюб мазарына коюлганы айтылат. Ошентип Садыр Жапаровдун жотосу Бирназардын сөөгү Түштүккө коюлган. Ал өзү да калмак жапырыгы кезинде Түштүктө жашап, кийин күчтөнүп келип Ысык-Көл өрөөнүн каламактардан бошотууга жетекчилик кылганын ага жолуккан орус саякатчылар жазып калтырган.
Мына ушул сөөк коюудагы жол азабынан кийин Мойт аке: “Менин сөөгүмү Манжылыга койгула, менден кийинкилердин бардыгы Көлгө коюлсун” деген мурасын калтырган. Мойт акенин керээзи боюнча кийинки белгилүү инсандардын, журт башчылардын сөөктөрү Көл жээгине коюла баштаган. Бирназардын уулу Алыбай да бий болуп, азыр анын урпактары Көлдө Алыбайлар деп аталат. Алыбайдын уулу Солтонкул өз кезинде Бугунун эң бай, нарктуу адамы болуп, санжыраларда миң жылкылуу Солтонкул аталып келет. Анын жылкылары Түп суусунан бир мезгилде ичкенде агып жаткан суу акпай соолуп калаары санжыраларда аңыз катары айтылып келет.
2015-жылы 30-июлда Алматыдагы Казакстандын Борбордук мамлекеттик архивинде иликтөө ишимди улантып жүргөн кезимде ушул Солтонкул Алыбай уулу тууралуу да документтер колума тийди. Бул документте Ысык-Көлдөгү Бугу, Саяк урууларына болуштук башкаруу киргизилип, анын алгачкы болуштары, айыл старчындары дайындалган. Алардын арасында Султанкул бин Алибай 1865-жылы Бирназар уругунун алгачкы болушу болгонун тастыктаган документ да бар. Анын көчүрмөсү жана мөөрүнүн сүрөтү менен менин колумда сакталуу жана аларды сиздер менен бөлүшүп жатам. Бул мөөрлөрдүн 5-си айтылуу Солтонкул болуштун мөөрү. Анда Султанкул бин Алибай деп жазылган.
Мен бул маалыматтарды Алматынын архивинен иликтеп, көчүрмөсүн алып жатканда Садыр Жапаров түрмөдө жаткан. Менден эч ким суранган да эмес, тарых үчүн керек деп мындан башка да Бугу, Саяк урууларынан чыккан алгачкы болуштардын тизмесинин көчүрмөсүн алгам. Солтонкулдун уулу Көчкүн, анын уулу Жапар тууралуу да Алматынын архивинен кененирээк маалыматтарды тапса болот. Бирок азырынча аларга колум жете элек. Чоң атасы Жапар 1916-жылы Үркүндө Кытай жергесине качып барган жана 1917-жылы каза болгону айтылат. Садыр Жапаровдун атасы Мусталый да (1900-1988-жылдары жашаган) Үркүндүн оор азабын өз башынан өткөргөн. Ал эми атасы Нургожо тууралуу бардыгыңыздар жакшы билесиздер.
Белгилүү журналист иним Ибраим Нуракун уулу 27-ноябрда өткөн Тоголок Молдонун 160 жылдыгына арналган илимий конференция учурунда алган маегинде Садыр Жапаров тууралуу Алматыдан архивдик документтер колума тийгенин учкай айткандан бери аны эртерээк жарыялоомду суранып кайрылгандар көп болду. Көпчүлүк кайрылуулардан улам учкай болсо да ушул маалыматты сиздер менен бөлүшүп койдум.
     
Бул мөөрлөр Бугу уруусунун атактуу инсандарынын мөөрлөрү. Арасында 5-си Султанкул бин Алимбай деп жазылган
Мөөрүн коюшкан атактуулар ушулар
   
Болуш анын орун басары, айыл старчындардын 1865-жылы дайындалышы тууралуу архивдик документ
   
Кыяс Молдокасымов, тарыхчы

Садыр Жапаровдун ата-теги. Архивдик жаңы табылгалар

Садыр Жапаровдун ата-теги тууралуу анын атасы Мусталый уулу Нургожо ажы “Кыргыздын сыры санжыра” аттуу эмгегинде кеңири жазган. Андыктан анын ата-теги тууралуу санжыралык маалымат буга чейин эле белгилүү. Мен ары тереңдебей эле Белектен беркисине токтолоюн. Жамангул баатырдын уулу Белек Коңурат уруусунан чыккан Бөрү баатырдын көмөгү менен өз кезинде, ХYYII кылымдын аягында Ысык-Көл элине хан көтөрүлгөнү тарыхта белгилүү. Белектин уулу Алдаш да санжыраларда бий болгону айтылып келет. Андаштын уулу Бирназар да өз элинде бий болгонун өз кезегинде орус басма беттеринде жазылып калган. Ал тууралуу жакында эле белгилүү агартуучу, Тилекмат акенин урпагы Мурат Жетимишбаев:
“Тарыхый булактарга көз салып көрсөк, Садыр Жапаровдун чоң бабаларынын эң атактуусу, бугулардын манапы Бирназар бий жөнүндө орустардын 1890-жылдарда чыккан “Семипалатинские областные ведмости”, журналында жазылган. Анда жазылгандай орустун этнограф изилдөөчүсү Аристов тээ 1785-жылдарда эле орустун дагы бир саякатчысы капитан Андреевдин бугунун манаптары менен жолукканын төмөндөгүдөй жазган. “(мы встретились) бугунский волось со старшиной Бирназар-бием… Этот Бирназар бий должен быть тот самый, который, который, по преданияем, слышанным г.фон Греном (1877) привел богунцев (бугу) на Иссык Куль из ферганы после падение цзцнгаров (жунгар)”,-деген. Бул жерде капитан Андреев Бирназар бийди салыштырмалуу кана “волостун старшинасы” деп жазып койгон. Чындыгында ал кезде көлдүк бугулар орустарга кошула элек болгондуктан, бизде болуштук жок болчу, жөн гана журт башчылары болушкан. САДЫР Жапаровду бабасы Бирназар бий, көп балалуу, өтө кадыр барктуу адам болгон. Өз балдарынан тышкары, анын асырап алган балдары да көп болгон. Бирназар айтылуу чечен Тилекмат Акенин атасы Жылкыайдарды да багып алып, аны жакшы тарбиялап өстүргөн” – деп өз постуна жазып чыкты.
Бирназар бий Көлдөгү эң атактуу инсандардын бири катары каза болгондо туугандары 2-3 айлап жол жүрүп, сөөгүн Түштүккө, бир айтылышта айтылуу Арсланбапка, дагы бир маалыматта Жалал-Абаддагы Азрет Аюб мазарына коюлганы айтылат. Ошентип Садыр Жапаровдун жотосу Бирназардын сөөгү Түштүккө коюлган. Ал өзү да калмак жапырыгы кезинде Түштүктө жашап, кийин күчтөнүп келип Ысык-Көл өрөөнүн каламактардан бошотууга жетекчилик кылганын ага жолуккан орус саякатчылар жазып калтырган.
Мына ушул сөөк коюудагы жол азабынан кийин Мойт аке: “Менин сөөгүмү Манжылыга койгула, менден кийинкилердин бардыгы Көлгө коюлсун” деген мурасын калтырган. Мойт акенин керээзи боюнча кийинки белгилүү инсандардын, журт башчылардын сөөктөрү Көл жээгине коюла баштаган. Бирназардын уулу Алыбай да бий болуп, азыр анын урпактары Көлдө Алыбайлар деп аталат. Алыбайдын уулу Солтонкул өз кезинде Бугунун эң бай, нарктуу адамы болуп, санжыраларда миң жылкылуу Солтонкул аталып келет. Анын жылкылары Түп суусунан бир мезгилде ичкенде агып жаткан суу акпай соолуп калаары санжыраларда аңыз катары айтылып келет.
2015-жылы 30-июлда Алматыдагы Казакстандын Борбордук мамлекеттик архивинде иликтөө ишимди улантып жүргөн кезимде ушул Солтонкул Алыбай уулу тууралуу да документтер колума тийди. Бул документте Ысык-Көлдөгү Бугу, Саяк урууларына болуштук башкаруу киргизилип, анын алгачкы болуштары, айыл старчындары дайындалган. Алардын арасында Султанкул бин Алибай 1865-жылы Бирназар уругунун алгачкы болушу болгонун тастыктаган документ да бар. Анын көчүрмөсү жана мөөрүнүн сүрөтү менен менин колумда сакталуу жана аларды сиздер менен бөлүшүп жатам. Бул мөөрлөрдүн 5-си айтылуу Солтонкул болуштун мөөрү. Анда Султанкул бин Алибай деп жазылган.
Мен бул маалыматтарды Алматынын архивинен иликтеп, көчүрмөсүн алып жатканда Садыр Жапаров түрмөдө жаткан. Менден эч ким суранган да эмес, тарых үчүн керек деп мындан башка да Бугу, Саяк урууларынан чыккан алгачкы болуштардын тизмесинин көчүрмөсүн алгам. Солтонкулдун уулу Көчкүн, анын уулу Жапар тууралуу да Алматынын архивинен кененирээк маалыматтарды тапса болот. Бирок азырынча аларга колум жете элек. Чоң атасы Жапар 1916-жылы Үркүндө Кытай жергесине качып барган жана 1917-жылы каза болгону айтылат. Садыр Жапаровдун атасы Мусталый да (1900-1988-жылдары жашаган) Үркүндүн оор азабын өз башынан өткөргөн. Ал эми атасы Нургожо тууралуу бардыгыңыздар жакшы билесиздер.
Белгилүү журналист иним Ибраим Нуракун уулу 27-ноябрда өткөн Тоголок Молдонун 160 жылдыгына арналган илимий конференция учурунда алган маегинде Садыр Жапаров тууралуу Алматыдан архивдик документтер колума тийгенин учкай айткандан бери аны эртерээк жарыялоомду суранып кайрылгандар көп болду. Көпчүлүк кайрылуулардан улам учкай болсо да ушул маалыматты сиздер менен бөлүшүп койдум.
     
Бул мөөрлөр Бугу уруусунун атактуу инсандарынын мөөрлөрү. Арасында 5-си Султанкул бин Алимбай деп жазылган
Мөөрүн коюшкан атактуулар ушулар
   
Болуш анын орун басары, айыл старчындардын 1865-жылы дайындалышы тууралуу архивдик документ
   
Кыяс Молдокасымов, тарыхчы

Садыр Жапаровдун ата-теги. Архивдик жаңы табылгалар

Садыр Жапаровдун ата-теги тууралуу анын атасы Мусталый уулу Нургожо ажы “Кыргыздын сыры санжыра” аттуу эмгегинде кеңири жазган. Андыктан анын ата-теги тууралуу санжыралык маалымат буга чейин эле белгилүү. Мен ары тереңдебей эле Белектен беркисине токтолоюн. Жамангул баатырдын уулу Белек Коңурат уруусунан чыккан Бөрү баатырдын көмөгү менен өз кезинде, ХYYII кылымдын аягында Ысык-Көл элине хан көтөрүлгөнү тарыхта белгилүү. Белектин уулу Алдаш да санжыраларда бий болгону айтылып келет. Андаштын уулу Бирназар да өз элинде бий болгонун өз кезегинде орус басма беттеринде жазылып калган. Ал тууралуу жакында эле белгилүү агартуучу, Тилекмат акенин урпагы Мурат Жетимишбаев:
“Тарыхый булактарга көз салып көрсөк, Садыр Жапаровдун чоң бабаларынын эң атактуусу, бугулардын манапы Бирназар бий жөнүндө орустардын 1890-жылдарда чыккан “Семипалатинские областные ведмости”, журналында жазылган. Анда жазылгандай орустун этнограф изилдөөчүсү Аристов тээ 1785-жылдарда эле орустун дагы бир саякатчысы капитан Андреевдин бугунун манаптары менен жолукканын төмөндөгүдөй жазган. “(мы встретились) бугунский волось со старшиной Бирназар-бием… Этот Бирназар бий должен быть тот самый, который, который, по преданияем, слышанным г.фон Греном (1877) привел богунцев (бугу) на Иссык Куль из ферганы после падение цзцнгаров (жунгар)”,-деген. Бул жерде капитан Андреев Бирназар бийди салыштырмалуу кана “волостун старшинасы” деп жазып койгон. Чындыгында ал кезде көлдүк бугулар орустарга кошула элек болгондуктан, бизде болуштук жок болчу, жөн гана журт башчылары болушкан. САДЫР Жапаровду бабасы Бирназар бий, көп балалуу, өтө кадыр барктуу адам болгон. Өз балдарынан тышкары, анын асырап алган балдары да көп болгон. Бирназар айтылуу чечен Тилекмат Акенин атасы Жылкыайдарды да багып алып, аны жакшы тарбиялап өстүргөн” – деп өз постуна жазып чыкты.
Бирназар бий Көлдөгү эң атактуу инсандардын бири катары каза болгондо туугандары 2-3 айлап жол жүрүп, сөөгүн Түштүккө, бир айтылышта айтылуу Арсланбапка, дагы бир маалыматта Жалал-Абаддагы Азрет Аюб мазарына коюлганы айтылат. Ошентип Садыр Жапаровдун жотосу Бирназардын сөөгү Түштүккө коюлган. Ал өзү да калмак жапырыгы кезинде Түштүктө жашап, кийин күчтөнүп келип Ысык-Көл өрөөнүн каламактардан бошотууга жетекчилик кылганын ага жолуккан орус саякатчылар жазып калтырган.
Мына ушул сөөк коюудагы жол азабынан кийин Мойт аке: “Менин сөөгүмү Манжылыга койгула, менден кийинкилердин бардыгы Көлгө коюлсун” деген мурасын калтырган. Мойт акенин керээзи боюнча кийинки белгилүү инсандардын, журт башчылардын сөөктөрү Көл жээгине коюла баштаган. Бирназардын уулу Алыбай да бий болуп, азыр анын урпактары Көлдө Алыбайлар деп аталат. Алыбайдын уулу Солтонкул өз кезинде Бугунун эң бай, нарктуу адамы болуп, санжыраларда миң жылкылуу Солтонкул аталып келет. Анын жылкылары Түп суусунан бир мезгилде ичкенде агып жаткан суу акпай соолуп калаары санжыраларда аңыз катары айтылып келет.
2015-жылы 30-июлда Алматыдагы Казакстандын Борбордук мамлекеттик архивинде иликтөө ишимди улантып жүргөн кезимде ушул Солтонкул Алыбай уулу тууралуу да документтер колума тийди. Бул документте Ысык-Көлдөгү Бугу, Саяк урууларына болуштук башкаруу киргизилип, анын алгачкы болуштары, айыл старчындары дайындалган. Алардын арасында Султанкул бин Алибай 1865-жылы Бирназар уругунун алгачкы болушу болгонун тастыктаган документ да бар. Анын көчүрмөсү жана мөөрүнүн сүрөтү менен менин колумда сакталуу жана аларды сиздер менен бөлүшүп жатам. Бул мөөрлөрдүн 5-си айтылуу Солтонкул болуштун мөөрү. Анда Султанкул бин Алибай деп жазылган.
Мен бул маалыматтарды Алматынын архивинен иликтеп, көчүрмөсүн алып жатканда Садыр Жапаров түрмөдө жаткан. Менден эч ким суранган да эмес, тарых үчүн керек деп мындан башка да Бугу, Саяк урууларынан чыккан алгачкы болуштардын тизмесинин көчүрмөсүн алгам. Солтонкулдун уулу Көчкүн, анын уулу Жапар тууралуу да Алматынын архивинен кененирээк маалыматтарды тапса болот. Бирок азырынча аларга колум жете элек. Чоң атасы Жапар 1916-жылы Үркүндө Кытай жергесине качып барган жана 1917-жылы каза болгону айтылат. Садыр Жапаровдун атасы Мусталый да (1900-1988-жылдары жашаган) Үркүндүн оор азабын өз башынан өткөргөн. Ал эми атасы Нургожо тууралуу бардыгыңыздар жакшы билесиздер.
Белгилүү журналист иним Ибраим Нуракун уулу 27-ноябрда өткөн Тоголок Молдонун 160 жылдыгына арналган илимий конференция учурунда алган маегинде Садыр Жапаров тууралуу Алматыдан архивдик документтер колума тийгенин учкай айткандан бери аны эртерээк жарыялоомду суранып кайрылгандар көп болду. Көпчүлүк кайрылуулардан улам учкай болсо да ушул маалыматты сиздер менен бөлүшүп койдум.
     
Бул мөөрлөр Бугу уруусунун атактуу инсандарынын мөөрлөрү. Арасында 5-си Султанкул бин Алимбай деп жазылган
Мөөрүн коюшкан атактуулар ушулар
   
Болуш анын орун басары, айыл старчындардын 1865-жылы дайындалышы тууралуу архивдик документ
   
Кыяс Молдокасымов, тарыхчы

Ташманбет Кененсариев, профессор: Енисей кыргыздарынын кебете-кешпири кандай болгон?

Енисей кыргыздарынын кебете-кешпири тууралуу
Кыргыздардын тарыхында биздин замандын VI-X кылымдарында жашаган Енисей Кыргыз каганатынын тургундары кыргыздар “сары чачтуу, көк көздүү, узун бойлуу, ак-жуумал, европеоиддик кебете-кешпирлүү” адамдар болгондугу илимде бир топ кызыгууну пайда кылып келген.
Орус окумуштуусу Иоакинф Бичуриндин кытай булактарынан которгон тексттеринде VII-X кылымдарда Кыргыз каганатында жашаган кыргыздарды “алар узун бойлуу, чачтары сары, жүзү ак-саргыл же кызыл-нурдуу, көздөрү көк” деп сүрөттөгөн. Андан ары ал: “Цзянькунь (кыргыз) мамлекетинин адамдарынын басымдуу көпчүлүгү сары чачтуу жана көк же жашыл көздүү. Арасында кимдир бирөөлөрүнүн чачы кара жана кой көздүү болсо, алар Ли Линдин урпактары болуп саналышат. Ошондуктан аларды “дувэйдин тукумдары” деп аташат деп жазган.
Бул фактынын кыскача таржымалы мындай. Б.з.ч. 90-жылы хуннулар менен болгон салгылашуулардын биринде Ли-Лин аттуу таланттуу генерал Хунну аскерлерине туткунга түшүп калган эле. Анын каармандыгына күбө болгон Хунну Шанюйу Ли Линди баалап, Хуннулардын ордосунан батышта 7000 км алыстыкта жайгашкан “Цзянькунь” же “Гегун” (кыргыз деп окуу туура) ээлигине башчы кылып дайындаган. А кезде эзелки кыргыздардын мекени азыркы Кыргызстандын аймактарына канаатташ жерлер болгондугу тарыхый жактан далилденген.
Тарыхый маалыматтарга караганда, кыргыздардын эң алгачкы мекени азыркы Кыргызстан, Чыгыш Түркстан аймактары, Кулжа, Боро-Хоро тоо кыркаларынан Кытайдагы Манас шаарына чейинки жерлер болгон. “Манас” эпосунун негизги варианттарында Манастын ата-бабаларынын жери катары Фергана өрөөнү жана Теңир-Тоо, ошондой эле Ташкенден бер жакка карай Жети-Суу аймактары көрсөтүлөт. Тарыхый маалыматтарда Манастагы эзелки кыргыз хандыгы жөнүндө баян менен Кытайдын Алооке ханынын Манастын чоң атасы Ороздунун мамлекетин талкалап, анын он уулун он жакка тараткан тарыхый окуя, б.з.ч. Теңир-Тоодогу байыркы кыргыз ээлиги, 36-жылы болгон Биринчи Талас алгылашуусунда Чжи-Чжинин кытай кол башчылары Чэнь Тань жана Гань Янь-шоу тарабынан талкалангандыгы (алар “Манастагы” Алооке хан менен үндөшкөнсүйт) жазылып калган. Бул окуя Таласты мекендөөгө үлгүргөн цзянь-кундардын (кыргыздардын) бир бөлүгүнүн, жалпы эле теңиртоолук усундар деп аталышкан кыргыз элинин туш-тушка таратылышын чагылдырып турат деп эсептөө жөндүү.
Бул фактыны биздин замандын III кылымынын ортосу ченге таандык кытай булагы Вэйлио да белгилейт. Келтирилген маалыматтар Таластагы бирничи салгылашуудан кийин байыркы кыргыздардын кеминде 4 багытка бөлүнүп кеткендигин, алардын бир бөлүгү биздин замандын I- IV кылымдарында, башкача айтканда дээрлик 400 жылдай убакыт ичинде Улуу Талаада болгон эки жолку кургакчылыкка (Л.Гумилев) карабай, акырындык менен жер которуп, Миң-Сууга (енисей кыргыздарынын VI—X к. мекени) жайгашканын билдирет. “Манас” эпосунда Алтайга кеткен Жакыптын айланасында кээде “40 үйлүү кыргыз”, же “4000 кыргыз” деп берилет. Кыргыздардын байыркы мекенинде калып калган негизги бөлүгү Теңир-Тоо аймагында, Фергана өрөөнүндө, Ташкенден бери карата Чүйгө чейинки аймактарда отурукташып, азыркы Кыргызстанды алгачкы мекендеген бөлүгүн түзгөндүгүн ишенимдүү көрсөтүп турат.
Суй (581-618) династиясынын мезгилинде түзүлгөн картадагы маалыматка караганда IV-V кылымдарда кыргыздардын басымдуу бөлүгү дале Чыгыш Тянь-Шанды мекендеп тургандыгын билүүгө болот.
Тарыхый маалыматтарда кыргыздарды тараткан окуядан кийин акырындап Миң-Суу өрөөнүнө келген кыргыздар, ал жерде мурунтан эле жашап келишкен европеоиддик “динлиндер” менен аралаш жашап, аргындашууга (ассимиляцияга) кирген.
Динлиндер деген элдер кимдер эле? Булактарга жана изилдөөлөргө караганда жана бир катар илимпоздордун пикир боюнча (С.В. Киселев) динлиндер европеоид расасына таандык уруулар болгон. Гяньгундар (баштапкы кыргыздар) биздин замандын башында, башкача айтканда мындан 2000 жыл мурун Минусин (Миң-Суу) өрөөнүнө жер которуп барганда так ушул динлиндер менен ассимиляцияга кирген. 300-400 жыл ичинде алар динлиндер менен аралашып, көк көз сары чач, узун бойлуу адамдар болуп чыга келишкен. Бул аргындашууда кыргыз этносунун генофонду жеңгендиги, анын эсебинен жаңы суперэтнос түзүлүп, ага “кыргыз” деген этноним биротоло калыптангандыгы чындык.
Кыргыз-динлин ассимиляциялык процесси биздин замандын V-VII кылымдарын камтыган сыяктуу. Качан гана жаңы суперэтноско айланган енисейлик кыргыздар жетилип, өз алдынча мамлекет куруп, алгачкы белгилүү кыргыз каганы Барбектин заманында Кытайга элчилик жиберген кезден тартып, Кытай империясынын тарыхый жылнаамачылары (хронисттери) кыргыздар жөнүндө кайрадан маалымат топтоп, алардын кебете-кешпирин биз жогоруда жазгандай сүрөттөй баштаган. Ошондуктан Орхон-Енисей рун жазуулары жана кытай китептеринде VI-IX кылымдарда Миң-Суу өрөөнүндө жашаган кыргыздар жөнүндө маалыматтар көп кездешет.
Жогор жакта белгилеп кеткен Ли-Линдин урпактары жөнүндө дагы эки ооз сөз. Ли-Лин кыргыздардын арасына тез эле аралашып, алардын сүйүктүү башчысына айланган. Бул окуя “Манаста” Кытайдан качып келип, Манаска эмчектеш богон Алмамбет баатырды чагылдырып турат. Ли-Линдин өзү, кийин анын кыргыз аялынан төрөлгөн кийинки урпактары биротоло кыргыздашып, тарыхый маалыматтар боюнча анын династиясы 700-800 жыл чамасында уланып келген. Маселен VIII кылымдын биринчи жарымындагы Енисейдеги Кыргыз мамлекетинин каганы Барс-Бек өзүн так ошол Ли-Линдин урпагымын деп санап, Кытай императорлоруна жакшы мамиле кылып, дипломатиялык алакада болгон. Ал эми Кытай императорлору да Кыргыз кагандарына жазган каттарында “биздин жээн” деп аташканы белгилүү.
Кытай жылнаамаларындагы бир материалда “бул адамдардын (кыргыздардын) чачтары агыш-бозомтук (половые) келип, каректери жашыл, ал эми бетиндеги түктөрү сапсары келет. Арасында бетинин түгү кара болгондору хань элинин (кытайлардын) генералы Ли Линдин жана аны менен кошо жүргөн солдаттарынын тукумдары саналышат” деп жазылган. Аны окумуштуу И.Бичурин да танбайт, бир катар кытай жылнаамаларында “хягастар” “Ли Линден келип чыккандар” деп тике эле сөз кылышат деп жазат.
Ошондуктан Енисей кыргыз каганатынын адамдарынын басымдуу көпчүлүгү европеоиддик расага таандык, ал эми азыраак бөлүгү монголоиддик расага таандык болушкан окшойт. Улам кийинки кылымдарда енисей кыргыздарынын башка түрк, монгол уруулары менен аралашуусунун натыйжасында X кылымдардан тарта кыргыздарда монголоиддик түс артыкчылык кыла баштаган деп божомолдоого болот. Чынында, кыргыздардагы европеоиддик көк көз сары чач белгилер азыр деле кезигээри төмөндөгү ар кандай фото-материалдардан тастыкталып турат.
Орто кылымдардагы хакас фольклорунун баатырларын сүрөттөгөндө “кардай, ак-саргыл жүзүндө (сулу манан ах сырай) оттой жанган көздөрү күйүп турат” деп айтылгандыгын хакас окумуштуусу В.Бутанаев (Астайбек) да белгилеп кетет.
Орто кылымдардагы жазма булактар енисей кыргыздары ак жуумал, сары чач, көк көз болгондугун кеңири маалымдашат. Маселен, Тан доорундагы (VIII – X кк.) кытай авторлору кыргыздар жөнүндө, алар “сары чач, кызыл чийки жүз жана асман-көк көздүү» болот деп жазышкан. Ал эми XI к.перс автору енисей кыргыздарынын чачы кызыл, жүзү ак-саргыл болот деп, ал маалыматты ибн Мукаффадан (VIII к.) алганын жана ошол белгиси менен кыргыздар славяндардын туугандары окшойт деген пикирин келтирет.
Кыргыз жери – түштүк-батышынан Кыргыз суусу (“Хыргыс суг”) менен – Батыш Саян тоолорунун Абакан дарыясынын оң куймасы, түштүгүнөн дагы бир “Кургус-сук” (хакас тилинде “Хыргыс суг”) деп аталган Енисей дарыясынын дагы бир куймасы, чыгышынан Минусин өрөөнүнүн Кургусюл (хакасча “Хыргыс чул” – кыргыз булактары) аталган Чыгыш Саян тоолорундагы Хабык өзөнүнүн куймасы, түндүгүнөн “Кыргыс джул” (хакасча “Хыргыс чул”), башкача айтканда “Кыргыз булагы же өзөнү” деп аталган Орто Чулым дарыясынын бир куймасы, түндүгүнөн “Киргиз юл” (хакасча “Хыргыс чул”), дагы бир “кыргыз булагы” деп аталган Кузнец Ала-Тоосунун дарыясы менен чектелет (В.Бутанаев.) Бул баары “Кыргыз дарыясы” деген түшүнүктү берген төрт суу чек азыркы Минусин ойдуңун камтып, ал чектердин ортосу VII-X кылымдардагы Кыргыз мамлекетинин негизги аймагын түзгөн.
Эсен уулу Кылыч аттуу изилдөөчү 2015-жылдын 31-майында Алматыда болгон бир көргөзмөгө Европа сүрөтчүлөрүнүн XVIII-XIX кылымдарга таандык сүрөттөрү, гравюралары коюлуп, алардын арасында енисей кыргыздарына арналган немец, англис жана француз авторлорунун графюраларын жана иллюстрацияларын көргөндүгүн жазган. Алардын бир тобунда “кыргыздардын кебете-кешпири («Внешний облик кыргызов») деп жазылган экен.
“Physiognomie der Kirgisen” деген белгисиз автордун гравюрасында Енисей кыргызы тартылып, ал европеоиддик типтеги, сары чачтуу, жүзү ак жуумал экен. Чынында кыргыздардын европеоиддик тиби даана көрүнгөн XVIII-XIX кк.сүрөттөр, фотолор бир катар авторлордо кезигип жүрөт. Мисалы, орус сүрөтчүсү Ф.Г. Солнцевде, И.И.Георгинин, П.С.Палластын иллюстрацияларында, француз Н.Я.Рашеттин түстүү фарфор статуэткаларында жана башкаларда «Киргиз» жана «Киргизка» деген аталыштар менен белгилүү.
Демек, XVIII кылымга дейре енисей кыргыздары европеоиддик түспөлүн жоготпоптур. Бул маалыматтар кытай, араб жана перс авторлорунун пикирлерин ырастап турат.
Төмөндө жогорку маалыматтарды ырастаган, XVIII, XIX кылымдарда жана азыркы мезгилде тартылган графюра, иллюстрация жана фото-сүрөттөр берилди.
Ташманбет Кененсариев, профессор

Москва олимпиадасына 40 жыл. Кыргызстандык олимпиада чемпиондору, байге ээлери. Александр Мелентьев

Мезгилдин учкулдугун караңыз. Москва олимпиадасы кечээ эле болгондой элес калтырат. Андан бери жылдар жылга жалгашып 40 жыл өтүптүр. Ошол жылы төрөлгөн балдарга чемпиондордун урматына Каныбек, Александр, Сатымкул, Николай, кыздарга Татьяна деп ырымдап ат коюлуп, учурда алар эл кызматындагы азаматтардан болгон чагы. Чынында эле 1980-жылкы Москва олимпиадасы айрым спорт күйөрмандардын, адистердин көз алдында дале элеси эстен чыкпай, кыргыз спортунун  туу чокусу, бийиктиги катары бааланып келатат. Ошентип айлар айга зымырап, арадан 40 жыл өтүп, 2020-жылы  Москва шаарында өткөн жайкы олимпиадалык оюндарынын 40 жылдык мааракеси учурдагы коронавирус жана пандемия илдеттеринен улам салтанаттуу белгиленбей калганы турат. СССРдин курамындагы Кыргызстан дагы Москва олимпиадасында 5 алтын, 1 күмүш жана 2 коло медаль жеңип, кыргыз спортунун эң бийиктигине жетишкен. Ошондуктан спорттук баяндамачы, жазуучу Кабыл Макешов  1980-жылкы Москва олимпиадалык оюндарында жылдызы жанып, Кыргызстанды дүйнөгө тааныткан олимпиада чемпиондорубуз даңазалуу мерген  Александр Мелентьев, атактуу оор атлетчи Каныбек Осмоналиев,  белгилүү жеңил атлетчи Татьяна Колпакова,  ат спорт чебери Александр Блинов,  жөө күлүк Николай Чернецкий, марафондук жарышта коло медаль уткан дубанды жарган дулдул  Сатымкул Жуманазаров, фехтование мелдештерде күмүш байге уткан  Александр Абушихметов, олимпиада оюндарда байгелүү бешинчи орунду камсыз кылган Марина Сысоева спорттук тагдырлары, өмүр таржымалдары жана олимпиадалык бийиктиктери, спорттогу каармандыктары тууралуу  “Москва олимпиадасы-Кыргыз спортунун туу чокусу” аттуу китепти 3 ай мурда жазып бүтүп, каржы маселесинен улам жарык көрбөй турат. Москва олимпиадасы жана анын каармандары тууралуу ушул китептен үзүндүлөрдү жарыялап, калктын маанайын көтөрүүнү эп көрдүк. Кыргызстанды дүйнөгө таанытып, олимпидалык бийиктиктерди багындырган даңазалуу спортчуларыбыз тууралуу сөз  кылабыз.

Олимпиада чемпиону, даңазалуу мерген Александр Мелентьев

Москва олимпиадасынын алгачкы алтын медалын 20-июлда утуп, байге эсебин ачкан кыргызстандык мерген Александр Реммович Мелентьев менен жалпы журтубуз  ар дайым сыймыктанып келет. Анын спорттогу ийгиликтерин, наамдарын санай берсек, мындай бийиктиктерди бир дагы кыргызстандык спортчу кайталай элек. Өзүңүздөр эле баам салып көрүңүздөрчү! Ал ок атуу боюнча дүйнөнүн 8 жолку чемпиону, Европанын сегиз жолку чемпиону, Европа Кубогунун жеңүүчүсү, Москва олимпиадасынын чемпиону, СССРдин он үч жолку чемпиону, дүйнө рекордчусу, дүйнө чемпионатынын төрт жолку күмүш байге ээси, Эл аралык турнирлердин жеңүүчүсү, СССР спортуна эмгек сиңирген чебери.

Александр жумушчунун үй-бүлөсүндө 1954-жылы 27-июнда Орусиянын Пенза шаарында төрөлгөн. Ата-энеси курулушта иштегендиктен, Александр ымыркай кезинде Кыргызстанга Фрунзе шаарына көчүп келишкен. Ал да жашынан түйшүкчүл, эмгекчил болуп өстү. Алгач футбол, акробатика, сууда сүзүү ийримдерине катышып, бул спорт түрлөрүнө канааттанбай, жан дүйнөсүнө жаккан өзгөчө спорт түрүн издеп жүрдү. Изденген өспүрүм бир ирет лабораториялык иш учурунда өз алдынча химиялык реакция жүргүзүп, аз жерден классты жардырып жибере жаздаган. Жан-дүйнөсүнө жагып, өмүрүн арнаган ок атуу спортуна да капыстан жолуккан. Мурда ГТО комлексинин талаптарын аткаруу шарт эле. Анда тирден атуу да талабы бар болчу. Александр тирге келип, мылтыкты алгач ирет кармап, атканда эле бардык бутаны таамай атып, өзү издеген нерсе ушул экенин балалык сезими менен туйган. Мергендик касиет бар экенин, курал алып, бута атуу ал үчүн рахат, ийгилик тартуулаарын сезип турду. Дене тарбия жана аскердик даярдык мугалими анын шык, жөндөмүнө деле маани бербеди. Баса, Александр (Саша) жакынды жакшы көргөнү менен алысты даана көрө албагандыктан мугалимдер деле андан чыгаан мерген чыгаарына ишенген эмес. Тирден аткандан кийин Саша өзү каалаган спорт түрүн тапкандай, аны менен машыкпаса жаны жай албасын түшүндү. Ошентип 1969-жылдан баштап, ИИМдин “Динамо” спорт коомунун тирине келип, ок атуу спортуна тагдырын арнап, тапанчадан атуу боюнча машыга баштайт. Аны чоң спортко алып келген биринчи устаты – Александр Кириллович Курбанов баланын дилгирлигин баалап, келечекте мыкты мерген чыгаарын баамдап, шагын сындырбай анын алысты жакшы көрө албаганын байкамаксан болуп коет. Анан дагы бала болсо дагы абдан токтоо, тоо кулап, сел алып жатса дагы кебелбеген, сабырдуу, көздөгөнүн бербеген көк, өжөр, үрпөңдөгөн, жеңишке жетишмейин жаны жай албаган, мээнеткеч, чечиндүү өспүрүм эле. Машыктыруучусуна анын ушундай карама каршылыктуу сапаттары жагып, ок атуунун сырларын терең үйрөтө баштады. Анан дагы Сашанын дагы бир артыкчылыгы бир айтканды кулагына куюп алганы, башкалардай эки-үч кайталоону жактырбаганы, каталарын айтаарың менен аны оңдоого аракет кылганы устатына майдай жакты. Мына ушундай адамдар гана табиятынан таланттуу, көзгө атаар мерген болоорун устаты баамдап, анын келечегин көрө алды.  Машыкканына үч жыл боло электе эле, элге таанылып, адистердин жогору баасына татып, “СССРдин эл аралык спорт чебери” даражасына жетти. Саша улам бир бийиктиктерди багындырып, республикалык,  союздук мелдештерде байгелүү орундарды камсыз кылып, адистердин көңүлүн бурду. Анын мындай чыгаан мерген, табият ыроологон таланты бар экенине СССРдин ок атуу федерациясынын жетекчилери ишенбей, 1973-жылы атайын Дүйшөмбүдө өткөн Союздук мелдешке келишип, анын аткан ар бир бутасына, кыймыл-аракетине тыкыр көз салышып, бардык бутаны дал ортосуна 10 упайга атканын көрүшүп, баш байгени утканына, өнөрүнө өтө жогору баа беришип, СССР курама командасынын мүчөлүгүнө дароо кабыл алышып, Москвага алып кетишмек болушкан. Ал Москвага баруудан баш тартып, Фрунзе (азыркы Бишкек) шаарында эле машыгаарын айтканда москвалык адистердин көздөрү чекчейип,абдан таң калышып, бардык жактан мыкты шарт түзүп берүүгө убада кылышса дагы Саша алардын шарттарына макул болбой койгон. Муну менен ал өнүп-өскөн жери Кыргызстанды, сүйгөн шаары Фрунзени, өзүнүн устаттарын баарынан артык көрөөрүн далилдеген эле. Ошентип Кыргызстанда машыкса дагы ал СССРдин тандалма командасынын мүчөсү болуп, он жылдан ашуун СССРдин намысын коргоду. Бир дагы мелдештен куру кол кайтпады. Ал 10 ирет дүйнөлүк рекордду жаңыртып, чыгаан мерген экенин далилдеди. Кийин аны Эрнист Каримов машыктыра баштады, себеби, мурдакы устаты Александр Курбанов башка жакка жер которуп кеткен эле.

Ошентип Александр Мелентьевдин багын 1980-жылкы Москва олимпиадасы ачты.  20-июлда таң эрте Москванын жанындагы Мытицидеги ок атуучу жайда олимпиадалык баш байге үчүн 33 мерген атаандашып, тапанчадан таамай атып жатышты. 50 метр аралыктан, 60 ирет ок чыгарып, тегерек мишенди (бутаны) атууда германиялык Х.Фольмар, болгариялык Л.Дяков, швед Сканаккер Александрдын негизги атаандаштары болчу. Бул жолку аракетине ыраазы болбоду, болгону 95 упай. Бир жыл мурдакы мелдештерде 97-98 упай менен баарын утуп жүргөн эле. Кол куушуруп, Москвада намысты алдырып койгонго болбосун Саша түшүнүп турду. Эки-үч мүнөткө ок атууну токтотуп, өзүн жыйнап, мындай учурду колдон чыгарбай жеңиш гана керек экенин түшүнүп турду. Тапанчаны колго алып, бир дем менен бутаны таамай ата баштады. Атканы жаза кетпей, баары бутанын дал ортосуна тийип, бул ирет  бакыт Александрга жылмайды. Атып бүтүп, кулакчанды алууга ашыккан жок. Демин ичине катып, бир саамга оор жүктү жонунан түшүргөндөй болду. Залдагы көрүүчүлөрдүн анын жеңишинин урматына дүркүрөтө кол чаап, куттуктап жатканы, аны жанындагы аттандаштары да куттуктаганын сабырдуу, токтоо гана күлүп, кабыл алды. Бул Москва олимпиадасынын алгачкы күнүндөгү байге эсебин ачкан биринчи алтын медаль эле. Анын кыргызстандык мерген Александр Мелдентьев жеңип, байге эсебин ачканы тарыхый зор окуя болгон.  Тапанчадан таамай атууда дүйнөлүк рекордду 581 упай менен жаңыртып, Олимпиаданын чемпиону болуп атамын. Александр жеңиштин бийик сересине көтөрүлүп, анын көкүрөгүндө олимпиадалык алтын медаль жаркырап турду. Экинчи орунга 568 упай менен  германиялык Х.Фольмар, үчүнчү орунга болгар Л.Дяков ээ болушкан. Анын дүйнөлүк рекорду 35 жылдан кийин жакында эле гана жаңыртылган.

Ошентип 26 жашында Александр Олимпиадалык бийиктикти багындырып, кыргыз спортун дүйнөгө даңазалап койгон эле. Ал “СССР спортуна эмгек сиңирген чебер” деген ардак наамга арзыган. Москва олимпиадасынан кийин 1982-жылы да дүйнө чемпионатында жеңишке жетип, алтын медаль тагынган. 1984-жылкы “Достук” оюндарынын да баш байгесин жеңип алган.

1985-жылы СССРдин жана Европанын чемпиону болсо, 1984-жылы Сеулда өткөн Дүйнө Кубогунда алтын медаль жеңип, дүйнөлүк рекордду дагы жаңырткан. 1989-жылы да Аргентинадан дүйнө чемпиону болуп кайткан эле. 1990-жылы Москвада өткөн Дүйнө чемпионатында командалык экинчи орунга илинген.

1991-жылы 663 упай менен Европанын чемпиону болгон.

Александр Мелентьев мергендердин арасынан ХХ кылымдын эң мыкты спорт чебери аталган. Ал Кыргызстандын Улуттук олимпиада комитетинин «Алтын ордени» менен сыйлаган.  Ал дээрлик бүт өмүрүн Кыргызстанга, ок атуу спортуна арнаган. Кыргыз мамлекеттик дене тарбия институтун аяктап, машыктыруучу-окутуучу адистигине ээ болгон. Көп жылдар бою борбор шаарыбыздын «Динамо» спорттук коомунун намысын коргогон.

Александр Мелентьевдин спорттук таржымалы спортко берилип, аны өнүктүрүүгө кызмат кылуунун бийик үлгүсү болуп саналат.

Ал тапанчадан 50 метр аралыкта эркин атуу боюнча мелдеште Александр Мелентьевдин жетишкен дүйнөлүк рекордун 34 жыл бою эч бир спортчу жаңырта алган эмес. 35 жылдан кийин гана түштүк кореялык Чин Джон жаңырткан.

Чоң спорттон кеткенден кийин Александр Мелентьев машыктыруучулук жана окутуучулук ишти аркалап, көптөгөн атактуу көзгө атарларды тарбиялаган. СССР деген улуу мамлекет кыйраганда Александр жумушсуз калып, чет өлкөлөрдө иштөөгө аргасыз болгон. Алгач Малайзияда, андан кийин Кувейт, Жаңы Зеландия жана АКШ өлкөлөрүндө иштеген. Өмүрүнүн акыркы жылдарында кайрадан Бишкек шаарына келип, жаш мергендерге кеп-кеңештерин айтып турган. Агани көрүп, ини өсөт дегендей анын бир тууган иниси Юрий Мелеетьев дагы ок атуу боюнча Кыргызстанды дүйнөгө, Азияга тааныткан мерген болгон. Уулу Вячеслав дагы жаа атуу спорту менен машыккан. Катуу оорудан улам даңазалуу спортчу, олимпиада чемпиону Александр Мелентьев 2015-жылдын 16-февралында дүйнөдөн кайткан. Ар жыл сайын Кыргыз Республикасынын Ички Иштер министрлигинин «Динамо» спорт коому  ок атуу боюнча Александр Мелентьевдин жаркын элесине арналган эл аралык турнир өткөрүп келүүдө.

     

   

   

   

     

 

Эскертүү:  Очерк кыскартылып берилди. Кийинки бөлүктө кыргызстандык олимпиада чемпиондору Татьяна Колпакова, Каныбек Осмоналиев, Александр Блинов, Николай Чернецкий ,  коло байге ээлери  Сатымкул Жуманазаров жана Александр Абушахмедов  тууралуу кеңири баяндалат)

Кабыл Макешов, КР спорт журналисттер федерациясынын башкы катчысы

Атайын KyrgyzToday.kg үчүн

Москва олимпиадасына 40 жыл. Кыргызстандык олимпиада чемпиондору, байге ээлери. Александр Мелентьев

Мезгилдин учкулдугун караңыз. Москва олимпиадасы кечээ эле болгондой элес калтырат. Андан бери жылдар жылга жалгашып 40 жыл өтүптүр. Ошол жылы төрөлгөн балдарга чемпиондордун урматына Каныбек, Александр, Сатымкул, Николай, кыздарга Татьяна деп ырымдап ат коюлуп, учурда алар эл кызматындагы азаматтардан болгон чагы. Чынында эле 1980-жылкы Москва олимпиадасы айрым спорт күйөрмандардын, адистердин көз алдында дале элеси эстен чыкпай, кыргыз спортунун  туу чокусу, бийиктиги катары бааланып келатат. Ошентип айлар айга зымырап, арадан 40 жыл өтүп, 2020-жылы  Москва шаарында өткөн жайкы олимпиадалык оюндарынын 40 жылдык мааракеси учурдагы коронавирус жана пандемия илдеттеринен улам салтанаттуу белгиленбей калганы турат. СССРдин курамындагы Кыргызстан дагы Москва олимпиадасында 5 алтын, 1 күмүш жана 2 коло медаль жеңип, кыргыз спортунун эң бийиктигине жетишкен. Ошондуктан спорттук баяндамачы, жазуучу Кабыл Макешов  1980-жылкы Москва олимпиадалык оюндарында жылдызы жанып, Кыргызстанды дүйнөгө тааныткан олимпиада чемпиондорубуз даңазалуу мерген  Александр Мелентьев, атактуу оор атлетчи Каныбек Осмоналиев,  белгилүү жеңил атлетчи Татьяна Колпакова,  ат спорт чебери Александр Блинов,  жөө күлүк Николай Чернецкий, марафондук жарышта коло медаль уткан дубанды жарган дулдул  Сатымкул Жуманазаров, фехтование мелдештерде күмүш байге уткан  Александр Абушихметов, олимпиада оюндарда байгелүү бешинчи орунду камсыз кылган Марина Сысоева спорттук тагдырлары, өмүр таржымалдары жана олимпиадалык бийиктиктери, спорттогу каармандыктары тууралуу  “Москва олимпиадасы-Кыргыз спортунун туу чокусу” аттуу китепти 3 ай мурда жазып бүтүп, каржы маселесинен улам жарык көрбөй турат. Москва олимпиадасы жана анын каармандары тууралуу ушул китептен үзүндүлөрдү жарыялап, калктын маанайын көтөрүүнү эп көрдүк. Кыргызстанды дүйнөгө таанытып, олимпидалык бийиктиктерди багындырган даңазалуу спортчуларыбыз тууралуу сөз  кылабыз.

Олимпиада чемпиону, даңазалуу мерген Александр Мелентьев

Москва олимпиадасынын алгачкы алтын медалын 20-июлда утуп, байге эсебин ачкан кыргызстандык мерген Александр Реммович Мелентьев менен жалпы журтубуз  ар дайым сыймыктанып келет. Анын спорттогу ийгиликтерин, наамдарын санай берсек, мындай бийиктиктерди бир дагы кыргызстандык спортчу кайталай элек. Өзүңүздөр эле баам салып көрүңүздөрчү! Ал ок атуу боюнча дүйнөнүн 8 жолку чемпиону, Европанын сегиз жолку чемпиону, Европа Кубогунун жеңүүчүсү, Москва олимпиадасынын чемпиону, СССРдин он үч жолку чемпиону, дүйнө рекордчусу, дүйнө чемпионатынын төрт жолку күмүш байге ээси, Эл аралык турнирлердин жеңүүчүсү, СССР спортуна эмгек сиңирген чебери.

Александр жумушчунун үй-бүлөсүндө 1954-жылы 27-июнда Орусиянын Пенза шаарында төрөлгөн. Ата-энеси курулушта иштегендиктен, Александр ымыркай кезинде Кыргызстанга Фрунзе шаарына көчүп келишкен. Ал да жашынан түйшүкчүл, эмгекчил болуп өстү. Алгач футбол, акробатика, сууда сүзүү ийримдерине катышып, бул спорт түрлөрүнө канааттанбай, жан дүйнөсүнө жаккан өзгөчө спорт түрүн издеп жүрдү. Изденген өспүрүм бир ирет лабораториялык иш учурунда өз алдынча химиялык реакция жүргүзүп, аз жерден классты жардырып жибере жаздаган. Жан-дүйнөсүнө жагып, өмүрүн арнаган ок атуу спортуна да капыстан жолуккан. Мурда ГТО комлексинин талаптарын аткаруу шарт эле. Анда тирден атуу да талабы бар болчу. Александр тирге келип, мылтыкты алгач ирет кармап, атканда эле бардык бутаны таамай атып, өзү издеген нерсе ушул экенин балалык сезими менен туйган. Мергендик касиет бар экенин, курал алып, бута атуу ал үчүн рахат, ийгилик тартуулаарын сезип турду. Дене тарбия жана аскердик даярдык мугалими анын шык, жөндөмүнө деле маани бербеди. Баса, Александр (Саша) жакынды жакшы көргөнү менен алысты даана көрө албагандыктан мугалимдер деле андан чыгаан мерген чыгаарына ишенген эмес. Тирден аткандан кийин Саша өзү каалаган спорт түрүн тапкандай, аны менен машыкпаса жаны жай албасын түшүндү. Ошентип 1969-жылдан баштап, ИИМдин “Динамо” спорт коомунун тирине келип, ок атуу спортуна тагдырын арнап, тапанчадан атуу боюнча машыга баштайт. Аны чоң спортко алып келген биринчи устаты – Александр Кириллович Курбанов баланын дилгирлигин баалап, келечекте мыкты мерген чыгаарын баамдап, шагын сындырбай анын алысты жакшы көрө албаганын байкамаксан болуп коет. Анан дагы бала болсо дагы абдан токтоо, тоо кулап, сел алып жатса дагы кебелбеген, сабырдуу, көздөгөнүн бербеген көк, өжөр, үрпөңдөгөн, жеңишке жетишмейин жаны жай албаган, мээнеткеч, чечиндүү өспүрүм эле. Машыктыруучусуна анын ушундай карама каршылыктуу сапаттары жагып, ок атуунун сырларын терең үйрөтө баштады. Анан дагы Сашанын дагы бир артыкчылыгы бир айтканды кулагына куюп алганы, башкалардай эки-үч кайталоону жактырбаганы, каталарын айтаарың менен аны оңдоого аракет кылганы устатына майдай жакты. Мына ушундай адамдар гана табиятынан таланттуу, көзгө атаар мерген болоорун устаты баамдап, анын келечегин көрө алды.  Машыкканына үч жыл боло электе эле, элге таанылып, адистердин жогору баасына татып, “СССРдин эл аралык спорт чебери” даражасына жетти. Саша улам бир бийиктиктерди багындырып, республикалык,  союздук мелдештерде байгелүү орундарды камсыз кылып, адистердин көңүлүн бурду. Анын мындай чыгаан мерген, табият ыроологон таланты бар экенине СССРдин ок атуу федерациясынын жетекчилери ишенбей, 1973-жылы атайын Дүйшөмбүдө өткөн Союздук мелдешке келишип, анын аткан ар бир бутасына, кыймыл-аракетине тыкыр көз салышып, бардык бутаны дал ортосуна 10 упайга атканын көрүшүп, баш байгени утканына, өнөрүнө өтө жогору баа беришип, СССР курама командасынын мүчөлүгүнө дароо кабыл алышып, Москвага алып кетишмек болушкан. Ал Москвага баруудан баш тартып, Фрунзе (азыркы Бишкек) шаарында эле машыгаарын айтканда москвалык адистердин көздөрү чекчейип,абдан таң калышып, бардык жактан мыкты шарт түзүп берүүгө убада кылышса дагы Саша алардын шарттарына макул болбой койгон. Муну менен ал өнүп-өскөн жери Кыргызстанды, сүйгөн шаары Фрунзени, өзүнүн устаттарын баарынан артык көрөөрүн далилдеген эле. Ошентип Кыргызстанда машыкса дагы ал СССРдин тандалма командасынын мүчөсү болуп, он жылдан ашуун СССРдин намысын коргоду. Бир дагы мелдештен куру кол кайтпады. Ал 10 ирет дүйнөлүк рекордду жаңыртып, чыгаан мерген экенин далилдеди. Кийин аны Эрнист Каримов машыктыра баштады, себеби, мурдакы устаты Александр Курбанов башка жакка жер которуп кеткен эле.

Ошентип Александр Мелентьевдин багын 1980-жылкы Москва олимпиадасы ачты.  20-июлда таң эрте Москванын жанындагы Мытицидеги ок атуучу жайда олимпиадалык баш байге үчүн 33 мерген атаандашып, тапанчадан таамай атып жатышты. 50 метр аралыктан, 60 ирет ок чыгарып, тегерек мишенди (бутаны) атууда германиялык Х.Фольмар, болгариялык Л.Дяков, швед Сканаккер Александрдын негизги атаандаштары болчу. Бул жолку аракетине ыраазы болбоду, болгону 95 упай. Бир жыл мурдакы мелдештерде 97-98 упай менен баарын утуп жүргөн эле. Кол куушуруп, Москвада намысты алдырып койгонго болбосун Саша түшүнүп турду. Эки-үч мүнөткө ок атууну токтотуп, өзүн жыйнап, мындай учурду колдон чыгарбай жеңиш гана керек экенин түшүнүп турду. Тапанчаны колго алып, бир дем менен бутаны таамай ата баштады. Атканы жаза кетпей, баары бутанын дал ортосуна тийип, бул ирет  бакыт Александрга жылмайды. Атып бүтүп, кулакчанды алууга ашыккан жок. Демин ичине катып, бир саамга оор жүктү жонунан түшүргөндөй болду. Залдагы көрүүчүлөрдүн анын жеңишинин урматына дүркүрөтө кол чаап, куттуктап жатканы, аны жанындагы аттандаштары да куттуктаганын сабырдуу, токтоо гана күлүп, кабыл алды. Бул Москва олимпиадасынын алгачкы күнүндөгү байге эсебин ачкан биринчи алтын медаль эле. Анын кыргызстандык мерген Александр Мелдентьев жеңип, байге эсебин ачканы тарыхый зор окуя болгон.  Тапанчадан таамай атууда дүйнөлүк рекордду 581 упай менен жаңыртып, Олимпиаданын чемпиону болуп атамын. Александр жеңиштин бийик сересине көтөрүлүп, анын көкүрөгүндө олимпиадалык алтын медаль жаркырап турду. Экинчи орунга 568 упай менен  германиялык Х.Фольмар, үчүнчү орунга болгар Л.Дяков ээ болушкан. Анын дүйнөлүк рекорду 35 жылдан кийин жакында эле гана жаңыртылган.

Ошентип 26 жашында Александр Олимпиадалык бийиктикти багындырып, кыргыз спортун дүйнөгө даңазалап койгон эле. Ал “СССР спортуна эмгек сиңирген чебер” деген ардак наамга арзыган. Москва олимпиадасынан кийин 1982-жылы да дүйнө чемпионатында жеңишке жетип, алтын медаль тагынган. 1984-жылкы “Достук” оюндарынын да баш байгесин жеңип алган.

1985-жылы СССРдин жана Европанын чемпиону болсо, 1984-жылы Сеулда өткөн Дүйнө Кубогунда алтын медаль жеңип, дүйнөлүк рекордду дагы жаңырткан. 1989-жылы да Аргентинадан дүйнө чемпиону болуп кайткан эле. 1990-жылы Москвада өткөн Дүйнө чемпионатында командалык экинчи орунга илинген.

1991-жылы 663 упай менен Европанын чемпиону болгон.

Александр Мелентьев мергендердин арасынан ХХ кылымдын эң мыкты спорт чебери аталган. Ал Кыргызстандын Улуттук олимпиада комитетинин «Алтын ордени» менен сыйлаган.  Ал дээрлик бүт өмүрүн Кыргызстанга, ок атуу спортуна арнаган. Кыргыз мамлекеттик дене тарбия институтун аяктап, машыктыруучу-окутуучу адистигине ээ болгон. Көп жылдар бою борбор шаарыбыздын «Динамо» спорттук коомунун намысын коргогон.

Александр Мелентьевдин спорттук таржымалы спортко берилип, аны өнүктүрүүгө кызмат кылуунун бийик үлгүсү болуп саналат.

Ал тапанчадан 50 метр аралыкта эркин атуу боюнча мелдеште Александр Мелентьевдин жетишкен дүйнөлүк рекордун 34 жыл бою эч бир спортчу жаңырта алган эмес. 35 жылдан кийин гана түштүк кореялык Чин Джон жаңырткан.

Чоң спорттон кеткенден кийин Александр Мелентьев машыктыруучулук жана окутуучулук ишти аркалап, көптөгөн атактуу көзгө атарларды тарбиялаган. СССР деген улуу мамлекет кыйраганда Александр жумушсуз калып, чет өлкөлөрдө иштөөгө аргасыз болгон. Алгач Малайзияда, андан кийин Кувейт, Жаңы Зеландия жана АКШ өлкөлөрүндө иштеген. Өмүрүнүн акыркы жылдарында кайрадан Бишкек шаарына келип, жаш мергендерге кеп-кеңештерин айтып турган. Агани көрүп, ини өсөт дегендей анын бир тууган иниси Юрий Мелеетьев дагы ок атуу боюнча Кыргызстанды дүйнөгө, Азияга тааныткан мерген болгон. Уулу Вячеслав дагы жаа атуу спорту менен машыккан. Катуу оорудан улам даңазалуу спортчу, олимпиада чемпиону Александр Мелентьев 2015-жылдын 16-февралында дүйнөдөн кайткан. Ар жыл сайын Кыргыз Республикасынын Ички Иштер министрлигинин «Динамо» спорт коому  ок атуу боюнча Александр Мелентьевдин жаркын элесине арналган эл аралык турнир өткөрүп келүүдө.

     

   

   

   

     

 

Эскертүү:  Очерк кыскартылып берилди. Кийинки бөлүктө кыргызстандык олимпиада чемпиондору Татьяна Колпакова, Каныбек Осмоналиев, Александр Блинов, Николай Чернецкий ,  коло байге ээлери  Сатымкул Жуманазаров жана Александр Абушахмедов  тууралуу кеңири баяндалат)

Кабыл Макешов, КР спорт журналисттер федерациясынын башкы катчысы

Атайын KyrgyzToday.kg үчүн

Меню