6-мартта Бишкекте Кыргыз Республикасынын эл артисти, Казакстандын «Достук» орденинин ээси, белгилүү актриса Айтурган Темированын чыгармачылыгынын 50 жылдыгы белгиленди.
Бул иш-чара 2021-жылы Кыргызстанда белгилене турган үч маанилүү датага карата уюштурулду. Алар:
– СССРдин эл артисти, белгилүү кинорежиссер Болотбек Шамшиевдин 80 жылдыгы;
– Кыргыз киносунун түптөлүшүнүнүн 80 жылдыгы;
– «Ысык-Көлдүн кызгалдактары» фильминин жана Айтурган Темированын чыгармачылыгынын 50 жылдыгы;
Аталган иш-чара, Презитенттин «Манас» камералык оркестринин аткаруусундагы чыгармалар менен ачылып, Айтурган Темирова өмүр таржымалы, басып өткөн жолу жана чыгармачылыгы боюнча айтты. Ошо менен бирге күйөрмандарынын кызыктырган бардык суроолоруна жооп берди. Ошондой эле салтанатка өлкөнүн бардык аймактарынан Айтурган Темированын атынан коюлган Айтурган ысымдуу кыздар чакырылып, аларга белгилүү актрисанын атынан атайын баалуу белектер берилди.
Андан сырткары кыргыз киносунун өтмүшүн жана Болотбек Шамшиев менен Айтурган Темированын чыгармачылыгын чагылдырган сурөт көргөзмөсү ачылды. Бул сүрөт көргөзмөсү бир ай бою Дордой Плаза соода, оюн-зоок борборунда уланмакчы.
2021-жылда Кыргызстанда белгилене турган маанилүү үч маараке боюнча кыскча маалымат:
Кыргыз киносунун керемети
Кыргыз киносунун тарыхы өлкө үчүн оор мезгилде башталган. 1941-жылы 17-ноябрда, Улуу Ата Мекендик согуштун фронту Москвага жакындаган учурда, «Фрунзе шаарында кинохроника студиясын уюштуруу жөнүндө» Кыргыз ССР Эл Комиссарлар Кеңешинин токтому чыккан. Өлкөнүн өз студиясынын түптөлүшү өлкөнү согуштан жапа чеккен калкынын руханий жана моралдык жактан колдоого, ошондой эле кинофильмдерди үзгүлтүксүз өндүрүп турууга мүмкүнчүлүк берген. Советтер Союзу, Республикалык бийлик органдарынын чечимин колдоп, Кыргыз ССРинин кино өндүрүү тармагына техника жана керектүү каражаттар менен менен камсыз кылып турган.
Кыргыз кинематографиясынын улуттук кадрларын тарбиялоо Москва жана Ленинград киномектептеринин чеберлеринин жетекчилиги астында жүргүзүлгөн. ХХ кылымдын 60-жылдарында, атамекендик кино эбегейсиз зор жетишкендикке жетишип, кино тармагында чоң секирик жасай алган. «Кыргыз киносунун керемети» жөнүндө СССРде гана эмес, эл аралык деңгээлде сөз кыла башташкан. Анын калыптанышында, Сталинден кийинки «эрүү» учурунда таланты толугу менен көрүнгөн интеллигенциянын өкүлдөрү болгон жаш кинорежиссерлор негизги ролду ойношкон. Советтик жана дүйнөлүк кинонун алтын фондусуна кирген Болотбек Шамшиев, Мелис Убукеев, Төлөмүш Океев, Геннадий Базаров, Алгимантис Видугиристин чыгармалары Мекенге жана өз элине болгон сүйүүнү ушунчалык терең бере алгандыктан, ал сүйүү көрүүчүлөргө да өткөн. Ошол жылдары Кыргызстанга бүткүл дүйнөгө суктанган десек аша чапкандык болбос.
Никита Сергеевич Хрущев бийликке келгенден кийин бүткүл Советтер Союзундагы цензуранын алсырашы жана эркиндиктин берилишинен Кыргыз киносунун таланттары толук пайдалана алышкан. Алар жараткан искусство тайманбастан социалисттик реализмдин чегинен чыгып, эркин жана кеңири чагылдырылган. Жаш кыргыз кино чеберлери ошол мезгилдеги дүйнөлүк кинонун жана искусствонун мыкты жетишкендиктерин өзүнө сиңирип, ошонун негизинде жигердүү түрдө жаңы кино тилин түзүштү, баатырдык, адилеттүүлүк, эрдиктер жана трагедиялар жөнүндө принципиалдуу башкача ой жүгүртүштү. Алардын каармандары мамлекеттик-патриоттук абстракттуулуктун алыс болуп, чыныгы тарыхый шарттарды жана адамдардын боорукердик менен боор ооруган образдарын эске алуу менен өтө конкреттештирилип берилген. Ошондуктан ал кинолорду көргөндө кээде өтө жактырып кубансаң, кээде терең ойлонуп кайгырасын.
ХХ кылымдын 60-80-жылдарындагы кыргыз тасмалары Бүткүл союздук жана эл аралык конкурстардын жана фестивалдардын эң абройлуу сыйлыктарына татыктуу болгон. Дүйнөлүк басылмалар кыргыз киносунун ийгиликтери жөнүндө байма-бай жазып турган. Алар чындыгында жалпы элдин сүйүүсүнө ээ болушкан.
Болотбек Төлөнович Шамшиев (01.12.1941 – 21.12.2019)
Кинорежиссер Болотбек Шамшиев акын-фронтчу Төлөн Шамшиев менен дарыгер Авина Мырзакожоеванын үй-бүлөсүндө туулган. Ал символикалуу түрдө 1941-жылы, кыргыз киносунун негизделген жылы туулган. Болотбек Шамшиев кийинчерээк «кыргыз киносунун кереметинин» негиздөөчүлөрүнүн бири болуп калды – бул кыргыз киносунун болуп көрбөгөндөй гүлдөп өнүгүшү жана ХХ кылымдын 60-80-жылдарында алдыңкы дүйнөлүк искусствонун деңгээлине көтөрүлүш доору болгон. Дал ошол жылдары дүйнө жүзү уникалдуу, заманбап жана жандуу кыргыз киносунун бар экендигин билишкен.
Болотбек Шамшиев кичинекей кезинен эле киного жакын болгон. Мектепте окуп жүргөн кездеринен баштап, Фрунзе көркөм жана кинохроникалык даректүү киностудиясында (азыркы «Кыргызфильм» киностудиясы) үн режиссерунун жардамчысы болуп иштеген. 1964-жылы ал эң абройлуу Бүткүл Союздук Мамлекеттик кинематография институтунун режиссердук бөлүмүн аяктаган, ал жерде Александр Згуридинин устаканасында окуган. Студент кезинде ал актер катары ийгиликтүү дебют жасап, Чыңгыз Айтматовдун «Төө көз» романынын негизинде тартылган Лариса Шепитьконун “Жылуулук” тасмасында башкы ролду ойногон.
Шамшиевдин дипломдук иши катары Саякбай Каралаевдин өмүр-чыгармачылыгын чагылдырган «Манасчы» илимий-популярдуу тасмасы Оберхаузенде (Германия) өткөн эл аралык абройлуу кинофестивалда Гран-приге ээ болгон. Анын кийинки «Караш ашуусундагы атышуу», «Ыссык-Көлдүн кызгалдактары», «Ак кеме», «Эрте келген турналар», «Снайперлер», «Фудзиямадагы кадыр түн», СССРдин кинопрокатынын чемпиону болгон «Бөрү зындан» тасмалары жогору бааланып, эларалык чоң ийгиликтерге жетишкен. Болотбек Шамшиев жараткан 11 тасманын ичинен Бүткүл союздук же эл аралык кинофестивалдардын лауреаты болбогон бир дагы фильм болгон эмес. Режиссер өзү да көптөгөн сыйлыктарга жана наамдарга ээ болгон (отуздан ашуун). Ал сыйлыктардын кээ бирлери:
- Кыргыз ССРинин эмгек сиңирген артисти
- Кыргыз ССРинин эл артисти
- СССРдин эл артисти
- Кыргызстан Ленин комсомолу сыйлыгынын лауреаты
- СССРдин Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты
- «Ардак Белгиси» ордени
- Элдердин достугу ордени
- 3-даражадагы «Манас» ордени
- 2-даражадагы «Манас» ордени
Болотбек Шамшиев кыргыз маданиятына бир гана кинотасмалары менен салым кошуу менен чектелген эмес. Ал 1989-1995-жылдары Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин, андан кийин – эгемендүү Кыргызстандын «легендарлуу парламентинин» депутаты болуп турганда маданияттын өнүгүү маселелерин активдүү көтөргөн. 1995-жылы Шамшиев «Ашхабаддан-Таласка чейин» аталышындагы Улуу Жибек Жолу боюнча 1000 чакырым аралыкка ат чабыштын долбоорун ойлоп таап, иштеп чыккан жана ошондой эле «Манас» эпосунун миң жылдык мааракесине арналган ачык асман алдындагы массалык театрлаштырылган оюн-зоок салтанатынын башкы режиссеру болгон. 1996-жылы Болотбек Шамшиев улуттук көк-бөрү оюнунун заманбап версиясын иштеп чыгып, андан тышкары бирдиктүү эрежелерди түзүп, ишке ашырган. Анын арты менен бул улуттук оюн эл аралык деңгээлге чыга алды. 1998-жылы досу жана кесиптеши Аскар Салымбеков менен биргеликте Көк-Бөрү федерациясын негиздеген. Болотбек Шамшиев өмүрүн көптөгөн жылдар бою Кыргызстанды ар кандай мамлекеттик кызматтарда кызмат өтөөгө арнап, Кыргыз Республикасынын Атайын жана Ыйгарым укуктуу Элчиси катары чет өлкөлөрдө өлкөнүн кызыкчылыгын коргоп келген. Болотбек Шамшиев өмүрүн көп жылдар бою ар кандай мамлекеттик кызматтарда Кыргызстанга кызмат кылууга арнады жана Кыргыз Республикасынын Атайын жана Ыйгарым укуктуу Элчиси катары чет мамлекетте өлкөнүн кызыкчылыгын коргоду.
Айтурган Абдрахмановна Темирова
Кыргызстандын эң белгилүү киноактрисаларынын бири, чыныгы элдик артист Айтурган Темированын ысымы, кыргыз киносу менен ажырагыс байланышта. Анын чыгармачылык карьерасы 50 жыл мурун Болотбек Шамшиевдин «Ысык-Көлдүн кызгалдактары» фильминин тартуу аянтчасында башталган. Кийинчерээк Айтурган Темирова менен көп жылдар бою тагдыр жолдору байланышкан жаш режиссер, ал кезде мектеп окуучусу болгон жаш кыз – Айтурган Темированын, өтө тез убакытта андан дүйнөлүк масштабда кино жылдызына айлануусуна өбөлгө болгон өздүк тереңдикти жана боорукердикти, каармандарга жараша өзгөрүү жөндөмдүүлүгүн көрө алган.
1972-жылы Тбилисиде өткөн Бүткүл Союздук кинофестивалда Айтурган Темированын актёрдук чеберчилиги жогору бааланып, ага эң мыкты дебют сыйлыгы ыйгарылган. Терең драмалык көрүнүштөн комедияга чейинки – экрандагы ар кандай образдарды чагылдыруу жөндөмү, көп жылдар бою жан аябастык менен иштегендиги жана образдын жана баяндын аныктыгы үчүн түзмө-түз өзүн-өзү курмандыкка чалуу мүмкүнчүлүгү Айтурган Темированы кыргыз киносундагы эң көп талап кылынган актрисалардын бири кылды. Ал биринин артынан бири болуп, – «Ак кеме», «Эрте келген турналар», «Бөрү зындан» сыяктуу көптөгөн тасмаларга тартылды жана ал тасмалар атактуулукка жетишти. Сүйүктүү актрисанын катышуусунда тартылган ар бир тасманы миллиондогон көрүүчүлөр көрүп, профессионалдык коомчулук кинофестивалдарда башкы жана атайын сыйлыктарды тапшырышты.
1987-жылы Чынгыз Айтматовдун жеке өзү Айтурган Темированын кыргыз улуттук киносунун өнүгүшүнө кошкон зор салымын белгилеп, ага Кыргыз ССРинин Эмгек сиңирген артисти наамын берүүнү сунуштаган. Белгилүү жазуучу – Айтурган Темированын экранда жалпысынан жыйырмадай жаркын, өзгөчө аял образдарын чагылдырган талантын «кайталангыс, көп кырдуу талант» деп сүрөттөгөн.
Кыргыз ССРинин Эмгек сиңирген артисти наамынан тышкары, Айтурган Темировага Кыргыз Республикасынын Эл артисти наамына ыйгарылды, ошондой эле дагы башка көптөгөн сыйлыктар жана наамдар, анын ичинде Казакстандын Президенти Нурсултан Назарбаевдин жарлыгы менен белгилүү кыргыз актрисасына II даражадагы «Достық» ордени берилген. Бул жогорку сыйлык Айтурган Темировага Болотбек Шамшиевдин «Снайперлер» тасмасында легендарлуу советтик снайпер, Советтер Союзунун Баатыры, казак аялы Алия Молдагулованын ролун мыкты ойногондугу үчүн берилген.
