ММК ДАЙДЖЕСТ

— Ахматбек Келдибекович, БШК сизди президенттик шайлоого катышуу үчүн талапкер катары каттоодон баш тартты. Койгон жүйөөсү соттуулугу жоюла элек деген болду. Андай болсо БШК эмне үчүн сизге кыргыз тилден сынак тапшырганга, 30 миң адамдын колун топтоого, атайын фонд түзүүгө уруксат берди?

— Бизде эң негизги мыйзам болуп Конституция эсептелет. Мен да буга чейин Конституцияда кандай белгиленсе, ошол негиз менен иш алып бардым. Конституциянын нормаларынан чыкканым жок. БШК “Ата Журт” партиясынын съездинде кабыл алынган чечимди кабыл алды, менин ишенимдүү адамдарымды каттады, атайын эсеп ачканга, кыргыз тилинен сынак тапшырганга, менин талапкерлигимди колдогон адамдардын колун топтоого уруксат беришти. Ал тургай миллион сом күрөөнү да койдум. Бирок, БШК акыркы күндөрү менин талапкерлигимди колдоо үчүн чогулган колдорду кароонун ордуна, мыйзамга туура келбеген иш аракеттерге өтүп, ар нерселерди жаза башташты. Менин талапкерлигимди каттоодон баш тартуу маселесин жыйынына алып чыгышканда 8 адам гана олтурду. Алардын экөөсү Ахматбек Келдибековду талапкер катары каттоодон алып салуу деген маселеге каршы добуш берип, мени колдошсо, алтоо “макул” деген добуш берип, талапкерлигимди каттабоого макул болушту. Иш сапарга кеткендигине байланыштуу БШКнын төрт мүчөсү жыйынга катышкан жок. Ошол төртөөсүнүн экөөсү БШКнын чечимине “каршы” деген добушун калтырып кетишиптир. Экөөсү тескерисинче “макул” болушуптур. Бул канчалык деңгээлде мыйзамдуу экенин юристтер текшерип жатышат. Эң кызыгы, мага каршы болгон добушун калтыргандардын бирөөсү үй-бүлөлүк шартка байланыштуу жыйынга такыр катыша элек. Тактаганыбызда БШКнын ошол мүчөсү “каршы” же “макул” деген добушун жазуу түрүндө калтырбаганы аныкталды. Мен расмий түрдө БШКнын төрайымына ошол ишеним каттарын берүүнү, көрсөтүүнү талап кылып кат жаздым. БШКнын төрайымы Шайлдабекова ошол ишеним каттарын мага бербей, ал тургай көрсөтпөй бекитип олтурат. Эгер чын эле анда ишеним каттар болсо мен расмий кат жолдоп жаткандан кийин ошол замат көрсөтмөк. Эптеп эки кагазды көрсөткүчө шашышты. Чын эле ошол адамдардын колубу же жокпу аны Кудай билет. БШКнын бул чечими саясий шоу болгонун ушундан эле билсеңиздер болот.

— Сиз Жогорку Кеңештин төрагасы болгон адамсыз. Ошол жыйында өзүңүздүн президенттикке талапкер болуп катталууга толук укуктуу экениңизди далилдей алган жоксузбу?

— Саясий оюн аралашкан жерде мыйзамдын үстөмдүгү кийинки орунга түшүп кала турганын баарыбыз көрүп жатпайбызбы. Конституцияда президенттикке талапкер болуу үчүн төрт гана талап каралган. БШК ал талаптарды карап да койбостон, кайдагы бир беренелерди жүйөө кылып алышыптыр. Юристтер ошол жыйында эле ал беренеге таянган мыйзамсыз болуп каларын айтып чыгышты. Ал тургай БШКнын бир мүчөсү “Бул беренеге таянууга болбойт” деп айтты. Эгер алар менин соттуулугум жоюла элек деген шартты койгон болсо, анда эмне үчүн мен президенттикке талапкер болуу үчүн арызымды жазып жатканымда эле айтышкан жок? БШКнын бул чечими “Биз Конституцияны да, мыйзамды да өзүбүз каалагандай колдонобуз” деген сөзү. Биз бул мыйзамсыз чечимди сотко беребиз.

— Кайсыл гана президенттин тушунда болбосун БШК жогор жактын көрсөтмөсүн аткарып келет. Азыркы БШКнын курамы деле ошол мүнөзүнөн кутула албай, жогор жактын буйругун аткарып жатат деген маанидеги сөздү айтып жатасызбы? Сиздин талапкерлигиңизди каттоого албоо боюнча жогор жактын көрсөтмөсү болгонбу?

— Андай буйрук болгону мен президенттикке талапкер болуп арыз жаза элегимде эле билинип калган. Шашылыш түрдө Жогорку Соттун маалымат-катчысы “Акматбек Келдибековдун соттуулугу ушул жылдын 8-ноябрында жоюлат экен” деп билдирип, ошондой маалымат таратып жиберишкен. Мен Жогорку Сотко кайрылганымда “Биздин маалымат-катчыбыз андай маалымат айткан эмес” деп жооп беришкен. Мага Жогорку Сотто иштегендер “Бул баардык сотторго буйрук берилди деген сөз. Келдибеков кайсыл сотко кайрылбасын, маселеси оң жагына чечилбесин деген команда кетти” деп айтышкан. БШКнын курамын парламент, жарандык коом түзгөнү менен табиятын өзгөртө албай жатабыз. Ак үйдү карап олтурган БШК турганда чындык эч качан алдыга чыкпайт.

— Сот сизди эркиңизден ажыраткан эмес, айып пулду төлөп берүү чечимин гана чыгарган эмес беле. Мүмкүн БШК ошол чечимди эркинен ажыратылган деп түшүнүп алгандыр? Буйрукту аткаргандарга кандай команда келсе, аны аткарыш үчүн баарына барат эмеспи..

— Мыйзамды түшүнбөгөндүктөн ушундай чечим кабыл алынып жатат да. Менин соттук процессимде жүздөн ашык күбөлөр суралды. Соттук териштирүү эки жылга жакын созулду. Мага күнөө койгон бир дагы күбө болгон жок. Кайсыл сотко ким кандай буйрук бергенине чейин баарын билем. Ал маалыматтардын айтыла турган өз учуру келет. Мен өзүмө карата чыккан соттун чечимин мыйзамсыз экенине карабай соттук чечимди жаран катары аткардым. Айып пул төлөгөн күнөөнү мойнуна алды дегенди билдирбейт. Мыйзамды сыйлап, чечимди аткардым. Эгер мен соттун чечимин аткарбай, айып пулду төлөбөй койгон болсом мыйзам боюнча жоопкерчиликке тартышса туура болмок. Келечекте мунун баары өз ордуна коюлат. Кимдин-ким экенин тарых тастыктайт. Ким буйрук берген, кимдер буйрукту аткарышканы ачыкка чыгат.

— БШК талапкерлигиңизди каттоодон баш тарткандан бир аз күн мурун президент “Газпром” компаниясы куруп жаткан мектептин пайдубалына капсула салуу иш чарасына барып, ошол жерде сиздин атыңызды атабаганы менен “КыргызГазды” “Газпромго” сатып жатканда коррупционер аткаминер болуп жүргөн бир адам мага саткыла” деп кыйкырып чыккан” деген сөздү айткан. Президенттин ушул сөзү эле БШКга буйрук болгон эмеспи?

— Мен жөнүндө ким эмне деп айткан болсо, ал адамды Кудайга, өзүнүн адамдык абийирине койдум деп коём. “Газпром” бир долларга Кыргызстандын бүтүндөй газ тармагын сатып алганы, кыргыз бийлиги аларга мамлекеттеги газ байлыгыбызды, Баткендеги эки газ сактоочу жайды, Кочкор-Атадагы газ чыккан жерди, имараттардын баарын бир долларга сатканы үчүн жүздөгөн мектеп курганга милдеттүү. Ошол келишим боюнча Кыргызстанга газ канча баада келген болсо, сөзсүз түрдө 12 пайыздан кем эмес үстөк баада сатылышы керек деп каралган. “Газпром” кыргыз эли төлөгөн акчага эле мектеп, спортзалдарды куруп жатат. Муну чоң жетишкендик деп кайра-кайра айта бергендин кажети жок. Биз өз алдыбызча мамлекет болгонубуздан кийин стратегиялык багыттагы, мамлекеттүлүгүбүздүн өзөгү болгон аэропорт, газ, суу тармагын кимдир бирөөгө жүз пайыз бербешибиз керек деп айтып чыккам. Мамлекет катары алтын акцияны же болбосо 51 пайыз акцияны кармашыбыз керек деп айткам. 49 пайызды “Газпром” же “ӨзбекГаз”, “КазакГаз” мекемеси менен болобу жаратылыш газын Кыргызстанга үзгүлтүксүз алып келүү үчүн сатуу туура эле шарт. Газ тармагын бүтүндөй бир долларга сатып, андан сырткары мыйзамды одоно бузуу жолу менен пенсиондук фонддун 8 пайыз менчигин да кошо беришкен. Мыйзам боюнча пенсиондук фонддун үлүшү эч качан сатылбашы керек. Аны сатууга эч кимдин укугу жок. Бул пенсияга чыккандардын үлүшү болуп бекитилген.

— Пенсиондук фонд деп жатпайсызбы, президент баш болуп сизди жетим-жесирлердин акысын жеген деп күнөөлөп жатышпайбы?

— Ошондой сөздөрдү айтып жаткандар мен кайсыл жерде, кандай иштегенимден али күнчө толук маалыматы жок экенин көрсөтүп коюшту. Мени жетим-жесирлердин акысын жеген деп карандай калпты кошуп жүрүшөт. Мен убагында башкарган Социалдык фонд аркылуу жетим-жесирлердин акчасы өтпөйт. Бул деген мага коюп жаткан дооматын өзү билбегендик. Жок дегенде калпты айтып жатканда чындыкка жакыныраак болуш үчүн айта турган сөзүн тактап алышпайбы. Жетим-жесирдин жөлөк пулу башка министрлик аркылуу кетет. Социалдык фонд аркылуу пенсионерлердин акчасы гана өтөт. Ар бир пенсионер пенсиясы канча сом экенин жакшы билет. Кайсыл пенсионер ала турган пенсиясынын жарымын бирөө алып койсо унчукпай жүрө берет? Эч ким андайга жол бербейт.

— Төрт саясатчы бир партияга биригип, шайлоодо бир талапкерди алып чыгарыңарды жарыя кылганыңардан бери ар түрдүү сөздөр айтылды. Сизди талапкер катары каттабай, ар түрдүү сөздөрдү таратуу төрт саясатчыны алсыратуу боюнча түзүлгөн программа эмеспи?

— Туура, бизди кантип алсыратабыз дегендер көп. Менин талапкерлигимди каттабай коюу дагы ошол программанын бир этабы десек да болот. Адахан Мадумаров, Камчыбек Ташиев, мен үчөөбүз бириккенде эле айтпаган сөздөрдү айтышкан, жазбаган сөздөрү калбаган. Адамдын жеке намысына тийген сөздөргө чейин түшүшкөн. Муну менен өздөрүнүн деңгээли канчалык пас экенин көрсөтүшкөн. Төртөөбүз бириккенден кийин да ошол нерселерин кайталап жатышат. Биздин бириккенибизди бийлик тарап канчалык сындаса, чоочуласа, демек биз туура жолду тандаганбыз, чоң күчкө айланганбыз. Эгер биз чоң саясий күчкө айлана албаганыбызда көңүл бурмак эмес.

— Оппозициялык маанайдагы талапкерлер Канатбек Исаевди, Өмүрбек Текебаевди, сизди каттоодон баш тартса, Азимбек Бекназаровго сотто жалган көрсөтмө берген деп кылмыш ишин ачышты. Бул бийлик оппозициядан неге чоочулап жатат?

— Азимбек Бекназаров президенттик шайлоого талапкер болуп катталып, мандат алды. Ал кишиге кылмыш ишин козгой алышпайт. Сотто жалган көрсөтмө берген деп кылмыш ишин ачып, аны камайт дегендин өзү куру кыял. Бул бийлик деле кандай гана жол болбосун колундагы бийлигин эптеп сактап калуунун үстүндө иштеп жатат. Эптеп бийликти сактап калабыз дегендерди көрбөдүкпү. Мунун арты татаал болуп калышы мүмкүн. Бийликти күч менен кармап туруу мүмкүн эмес экени эки жолу далилденди. Ошол да сабак болбой жатат. Маселен, бүгүн бийликте олтургандар кезинде өздөрү бийликтен куугунтук көргөн. Эми башынан өткөн нерселерди кайра кайталап жатканына таң калам.

— БШКнын чечиминен кийин сиздеги дух кандай?

— Буга чейин кандай духта болсом, азыр дагы ошол дух менен жүрөм. Мендеги дух бир чечим менен эле өчүп калбайт. Саясатта жүргөн адам ушундай мыйзамсыз, адилетсиз нерселерди күтүшү керек. Ушунун баарына чыдаган адам саясатчы боло алат. Бул сыноолордон духту түшүрбөй өтө алсаң, арты жакшылык менен коштолот. Кудай буйруса бүгүн болбосо, эртең жеңишке жетебиз. БШКнын төрайымы “Сотко кайрылыңыз…” деп айтып жатпайбы, сиз айтпасаңыз деле сотко кайрылам, ал тургай сотто кандай чечилерин да билип турам дедим. Бирок, келечекте ушундай мыйзамсыз чечимдерди кабыл алгандар мамлекеттик структураларга иштебеши үчүн факт болуп калышы керек.

Булак: “Жаңы Ордо”

Алдыдагы президенттик шайлоого саналуу убакыттар калды. Коомчулукта болсо шайлоонун шайтан оюндары тууралуу ар кандай пикирлер айтылып жаткандыгы баарыңыздарга эле белгилүү болсо керек. Андыктан биз бүгүн кийинки муундагы саясатчылардын алдыңкы сабында турган, ошону менен бирге өлкөдө болуп жаткан саясий кырдаалдарга өз учурунда ачык пикирин билдирип келген белгилүү жаш саясатчы, «Замандаш» саясий партиясынын тең-төрагасы Жеңиш Өмүргазиевичке шайлоого байланыштуу бир нече соболдорду берип, төмөндөгүдөй жоопторду алдык.

— Жеңиш мырза, сиздердин партиядан бул жолку президенттик шайлоодо талапкер чыкпагандыгынын жүйөлүү себеби эмнеде?

— Президенттик шайлоо Жогорку Кеңеш тарабынан дайындалгандан тартып, биз дагы партия ичинде бул маселени талкууладык. Себеби, партияда саясий кеңеш 19 адамдан турат. 2017-жылы 17-февралда саясий кеңештин кезектеги отуруму болуп, президенттик шайлоого партиянын катышаары жөнүндө маалымат угулган. Саясий кеңеш тарабынан бизге милдеттенмелер коюлган. Партиянын ичинде өздүк ресурстарды баалап чыгыш керек болду. Жыйынтыгында 22-июль күнү саясий кеңештин кезексиз жыйыны өттү. Ошол убакытка чейин сүйлөшүүлөр болду. Жыйынтыгында чечим кабыл алынып, 26-июль күнү партиянын республикалык конференциясы чакырылды. Мына ушул жерде жалпы саясий кеңештин чечими угулду. Ал чечим президенттик шайлоодо Жээнбеков Сооронбай Шариповичтин талапкерлигин колдоо жана шайлоодо ар тараптуу көмөк көрсөтүү деп кабыл алынды. Андыктан биздин партия Сооронбай Шариповичти колдойт жана бул чечим кайра талкууга алынбайт. Жээнбековду колдогонубуз — ​мамлекеттин келечегин тандаганыбыз!

— Жеке кызыкчылыктар үчүн саясий соодалашууларга барбайсыздарбы?

— Саясатта жүргөн ар бир саясатчы өзүнүн жеке кызыкчылыгын эмес, мамлекеттин кызыкчылыгын колдошу керек деп эсептейм. Биз буга чейин да эч бир партия менен эч кандай соодалашууларды жүргүзгөн эмеспиз, биздин максат – элдин кызыкчылыгы жана мамлекеттин бүтүндүгү.

— Дегеле мамлекет башчысы боло турган адамда эң негизги кандай сапаттар болушу керек. Ушуга кеңири токтолуп кетсеңиз?

— Мамлекет башчы деген бул бүтүндөй бир өлкө элинин жүзү. Дүйнөлүк аренада өзүн көргөзө билген, ошол эле учурда инсанга тиешелүү болгон жогорку сапаттарга ээ болушу керек. Элдин ишенимине татыган, камкор, калктын оюн баамдай билген адам болуусу зарыл. Эң негизгиси элдик лидер –алдабашы, уурдабашы жана айтканын так аткарышы керек! Президент деген жалпысынан алганда саясий майдандагы алгачкы жүз, ал адам эң биринчиден элдин кызыкчылыгын көздөгөн жана колдогон адам. Канчалаган саясатчылар элге берген убадаларын аткарган жок. Ушул турган шайлоодогу негизги талапкерлердин арасынан ким алдады, ким уурдады, ким айтканын аткарбаганын эл өзү талдап алат. Калың эл куру убадалардан эбак тажаган. Ошондуктан бизге келе турчу эл башчы жүрөгүндө ыйманы бар, адилеттүү жана мамлекетчил болуусу шарт.

— Бул шайлоо мурдагыдан катуу болот деген сөздөр азыртадан эле коомчулукту аралай баштады. Буга сиздин пикириңиз кандай?

— Алдын ала ар кандай божомолдор айтыла берет, эң негизгиси таза атаандаштык жана мыйзам чегинде тынч өтсүн. Жалпысынан бул шайлоо буга чейин өткөн президенттик шайлоолордон эмнеси менен айырмаланат десеңиз, бул жолку президенттик шайлоодо атаандаштык бар. Буга чейин мыйзамдуу демократиялык атаандаштык менен шайлоо өткөн эмес. 1991-жылды эске алсак, туңгуч президент Аскар Акаевди эл шайлаган эмес. Саясий элита гана шайлаган. 2005-жылы болсо төңкөрүш болуп, капысынан Курманбек Бакиев бийликке келген. 2010-жылда болсо элдик революция орун алып, жыйынтыгында Убактылуу Өкмөт түзүлгөн. Андан кийин Алмазбек Атамбаев шайланды. Ал эми бул жолку президенттик шайлоодо атаандаштык бар дегеним, ар бир талапкерге бирдей шарт түзүлдү. Эгер байкаган болсоңор, бүгүн атаандаштык күндөн- күнгө күч алууда. Кудайым буйруса, бийлик башына татыктуу, элге ак кызмат кылган инсан келет деп ишенели. Бул жолу эл өзү татыктуунун татыктуусун тандап алат деп ишенем.

Булак: “Жаңы ордо”

— Адахан Кимсанбаевич, сиз менен пикирлеш болуп бириккен Ахматбек Келдибековдун талапкерлигин БШК каттоодон баш тартты. БШКнын иш аракети жөнүндө эмне деп айтасыз?

— Мыйзамсыз, баары аралашып кеткен түшүнүк менен жашап жаткан мамлекетке айланып калган соң, кандай гана чечим чыкпасын күмөн саноонун кажети жок. Садыр Жапаровдун, анын бир туугандарынын, балдарынын камалышы, Текебаевдин баш коргоо чарасын өзгөртүү, Бекболот Талгарбековдордун камалып олтурушу боюнча чечимдер мыйзамсыз экенин учурунда айткам. Муну да ошондой кабыл алдым. Эч кандай өзгөрүү жок. Баардык нерсенин башы бир. Ал – мыйзамсыздык. Кайсыл бир чечимдерди кабыл алганда элге жеткиликтүү кылып жеткизип берсе, эч кандай маселе болбойт. Баары бүдөмүк болуп атпайбы.

— Өзбек президенти Шавхат Мирзиёев Кыргызстанга атайын иш сапар менен келип кетти. Бул иш сапарында эки өлкөнүн чек араларын тактоо маселеси боюнча эки президент чек аранын 85 пайызы аныктала турган документке кол коюшту. Мындай жылуу мамилеге өзбек тарап түрткү болду деп айтсак туура болобу?

— Эки тарап бири-бирине бирдей мамиле жасабаса, эч качан эки тараптуу мамиле болбойт. Бул 26 жылдан бери талкууланып, эчен жолу кайрадан калтырылып келаткан эле маселе. Муну чечүүгө саясий эрк керек болчу. Маселе кандай болуп чечилди? Кептин баары ушунда турат. Кайсыл кызыкчылыктарды эске алуу менен чечилди? Аны күн өткөн сайын улам-улам иликтеп билебиз. Чек ара кайсыл жерден өткөнүн көрөбүз. Ошондо баракелде деп кол чабышыбыз, же аттиң деп сан чабышыбыз мүмкүн. Чек аранын кандай чечилгенин билбей туруп бир нерсе айтуу өтө оор.

— Маселе коңшуларга жылуу мамиле жасаганда болуп жатпайбы. Кыргыз бийлиги 7 жылдан бери өзбек тарап менен мамилени оңдой албай келген. Өзбекстандын президенти Шавхат Мирзиёев шайланганына бир жыл болбой жатып коңшулары менен болгон мамилени оңдоого көңүл бурду. Ал киши Орто Азия мамлекеттеринин ортосунда ачык мейкиндикти түзүүгө аракет көрүп жаткандай таасир калтырып жатпайбы?

— Туура, Шавхат Мирзиёев бир гана Кыргызстанга эле эмес, бардык коңшуларына жакшы мамиле кылып жатат. Башта Өзбекстандын башка кошуналары менен да мамилеси салкын болуп, аябагандай тирешүүлөр болчу. Бул киши президент болуп келгенден бири биздин ата-бабаларыбыздан калган “Алыскы туугандан жакынкы кошуна” деген принципти тутунуп жатат. “Биз кошуналар менен жылуу мамиледе болушубуз керек” деп жарыялап, иш аракеттерди да жасоодо. Ошондуктан, бул ийгиликти Кыргызстандын жетишкендиги деп бир тараптуу айтуу кыйын. Эл аралык мамиледе сөзсүз түрдө эки тараптан тең кызыкчылык болушу зарыл. Ушул мезгилге чейин кандайдыр бир себептер менен андай мамиле болбой келсе, ийгиликти гана эмес, кемчиликти дагы эки тараптуу караш керек. Буга чейин “Кыргызстанда бир киши менен сүйлөшүп, маселени аягына чейин талкуу кылып бүткүчө экинчиси келип калат. Экинчисине түшүндүргүчө үчүнчүсү келет. Ошондуктан маселе ордунан жылбай жатат” деген дооматтар айтылчу. Мунун да жүйөөсү бар. Жараткан чийеленишкен татаал мезгилдер чечилет деген мезгилдери болот. Ар бир нерсенин өзүнүн убагы келет. Ага инсандын канчалык даражада тийешеси бар же жогуна тарых жооп берет.

— Өзбек президенти биздеги боло турган президенттик шайлоо тууралуу “Мен кыргыз эли бүгүнкү саясатты улантып кетүүчү адамды президент кылып шайлап алат деген ойдомун” деген пикирин айтты. Бул сөзү менен өзбек улутундагы шайлоочуларга таасир этип, бийликтин мураскерине карата жан тартты деп бааласак туура болчудайбы?

— Муну жаап-жашырып олтуруунун кереги жок. Ошондой эле кабыл алыш керек. Андай пикир болбогондо дагы КТР менен ЭлТР ошондой кылып жеткирүүгө аракет кылат. Бул сөз кандай мааниде айтылды, ал башка маселе. Ар бир мамлекеттин жетекчиси башка мамлекетке барганда, сөзсүз ошол жердин шартына жараша сөз сүйлөйт. Бирок, ошол мамлекеттин ички аткаминерлери ал сөздү өз жарандарына кандай кылып жеткирет, бөлөк маселе. Бир түш көрсөң, түшүмдү жоруп бер деп төрт кишиге барсаң төрт башка жоруйт. Ошол сыяктуу эле ал мамлекеттин жетекчилеринин айтканын өздөрүнчө жоруй берет. Кээ бир жерлерде жылмайып туруп айтып койгон сөзүн, бизди колдоп, кубаттап сүйлөдү деп жоруса, башкалары басмырлаган сыяктуу жоруп коюшу мүмкүн. Ар ким өзүнүн акылына жараша түшүнөт. Мен андай, мындай деп ойлойм дегенден алысмын. Ар ким деңгээлине жараша жоруй берсин.

— Аткаруу бийлигин жаштарга бердик деп жатат. Жаштардан куралган Өкмөт “40 кадам” менен ийгилик жаратабыз деп жатат. Өздөрү айткан ийгиликке жетише алабы?

— Бул жомок, утопия. Кеп адамдын жашында эмес, кеп адамдын тажрыйбасында. Азыркы келген Өкмөт тажрыйбасыз. Кыргыз Өкмөтүндө бала бакча жасоонун кереги жок. Жаш жигиттер, кыздарыбыз келсин, бирок тажрыйбасы болуш керек. Бүгүн 70 жашка чыккан аксакал 30 жаштагы жигиттен көбүрөөк нерсени түшүнөт, көбүрөөк пайда алып келет. Тескерисинче, 30 жаштагы жигиттер 70 жаштагы аксакалдан арттка калып калгандары бар. Кеп жашында эмес, кеп башында. Башы кандай иштеп жатат, кандай тажрыйба жыйнаган, эмнеге жарамдуу? Баардыгы өзүнүн орду менен болгон жакшы. Азыркылардын программасы кызылдай жомок. Бир эле программасын карап көргөн болсоңуз, аны ишке ашырууга 2 млрд доллардын тегерегинде акча кетет. Ал акчаны кайдан табат? Кимден сурап келет? Бул жаштарда таптакыр жоопкерчилик, ойлонуу деген жок. Оозуна эмне келсе ошону лап этип айтып салат да, эртең жооп берем деген сөзүм жок. булар бир мүдүрүлүп, бир туруп, таштан-ташка урулган бышкан суудай болгон эмес. Өкмөткө келген балдар балмуздак жеп олтурган жеринен эле көтөрүлө калышты. Эртең эл аралык мамилелер болгондо алар менен кандай сүйлөшүүлөрдү жүргүзөт деп корком. Сырттан конок келгенде алар менен кандай деңгээлде сүйлөшөт деп корком. Вундеркинд болуп кеткенде дагы тажрыйбасы жок жакшы ийгиликти жарата албайт.

— Жакында болуп өтчү президенттик шайлоонун жүрүшү кандай болоруна бөлөк өлкөлөрдүн аналитиктери да эмитеден байкоо салып жатышат. Орустардын аналитиктери “Кыргыз мигранттарынын көбү биометрикалык каттоодон өткөн эмес, алар шайлоого катыша албайт, шайлоочулардын саны талаш жаратышы мүмкүн” деген жыйынтыгын чыгарышты…

— Бул азыркы бийликтин жасап жаткан арам кадамдары. Өз элине, өз жарандарына жасаган кыянаттыгы. Мунун түбү жакшылык менен бүтпөйт. Булар инсан катары аябагандай катуу азапка тартылат. Жүз миңдеген жарандардын укугун тебелеп, аларга кыянаттык кылып, өзүм билем деген саясатты жасап жатышат. Райондорду бөлүп алышып, ал жакка өздөрүнүн жетекчилерин дайындап, күн-түн дебей кекиртектерин кырып, ошол жерде чуркап жүрүшүп жатканын көрүп атабызбы? Көрүп жатабыз. Ошол райондон чыккан, чөнтөгүндө төрт тыйыны барлардын баары кеткен, айдалган. Мына, Кара-Суу, Өзгөн, Кара-Кулжа, Ноокат райондорунда эмне болуп жатканын көрүп атабыз да. Булар акыры Жараткандын катуу жазасын алат. Аманатка кыянаттык кылышууда. Бул деген оор жаза. Пенденин ойлоп тапкан жазасы болбогону менен булардын башында Жараткандын оор жазасы бар. Азыр түшүнбөй жатат, сокур болуп калышты. Көздөрүн май басты, доллар басты, кутуруп кетти. Коркуу сезими жоголду. Биз түбөлүктүүбүз, баардык нерсе биз айткандай болот, биз жооп беребиз, биз чечебиз деп ойлоп калды. Алар шайтандын жетегиндеги адамдар. Булар ойлогондой болбойт. Аягы опурталдуу, абдан оор болот. Жараткан эч кимди жазасыз калтырбайт.

— Бириккен төрт саясий лидер бир партияга айлана турган болуп, партиянын атын “Кайра Жаралуу” деп атаганыңыздарды жарыяладыңыздар…

— Бир үйдө маалымат бир жерден чыгат. Төрт жерден чыкпайт. Шашма саясат каныбызда барбы дейм да. Партиянын аталышы, курамы боюнча шашпашыбыз керек. Биз төртөө эле эмеспиз, кошулабыз, колдойбуз деген азаматтар толтура. Мүмкүн бираз жылдырып туруш керек болот. Атты токуп алып чаап кете бергенден эмне пайда чыгат? Биз да араңарда болгубуз келет дегендер менен сүйлөшүүлөр жүрүп жатат. Кошулабыз дегендердин баарын чогултуп алып, бир жыйын өткөргөн жакшы эмеспи. Бүгүн эле 3–4 партия “Адахан Кимсанбаевич, туура айтып жатасыз. Кокту-колот болгон майда партиялар бир партияга биригиш керек экен” деп кетти. Мындай сүйлөшүүлөр күнү кур эмес. Балким, 3 партиянын курамындагы эмес, 30 партиянын негизинде бириккен бир партия түзүлөөр. Менин оюм боюнча ынтымактуу болуу үчүн Кыргызстанда бир эле партия болуусу керек. Партия түзүү деген ынтымакты ыдыратуу, бүтүн нерсени укалап жок кылуу, майдалоо. Бизде “Кыргызстандын касиеттүү эли” дегендей бир партия болсо керемет болмок. Андай болууга ортодо жүгүрүп жүргөн шайтандын желдеттери мүмкүнчүлүк бербейт. Мүмкүн, 3–4 партия болот. Бийликчил, эл тарапчыл, ортомчулдардын партиясы деген. АКШны карап атсаңар, 300 млн калкы бар өлкөдө 2 эле партиянын ортосунда күрөш жүрөт.

— Адахан Кимсанбаевич, суроомду толук берейин. Көп партиялардан куралган партия түзүлгөндө, лидерлердин ортосунда тең төрага болуш керек деген талаш нерсе жаралат. Сиз бир лидер болушу керек деп айтып келесиз. Көп партия куралганда дагы ошол пикириңизди өзгөртпөй бекем турасызбы?

— Позициямды өзгөртпөйм, ошол эле көз карашта калам. Жакшысы ал жерде болбой эле коём. Тең төрага ээси жок деген сөз. Бир сөздү айтыш үчүн “теңим эмне дээр экен” деп күтүп олтурушуң керекпи? Андай болбойт. Чоң партия түзөбүз деп атканда тең төрага болбойт деп маселе койгонмун. Кимиң болсоң ошонуң бол, бирок бир төрага болот дегем. Тең төрагалык кандай болоорун көрбөдүкпү. Эл талап кылып жатат деп бириккен партиялар кайра эле бөлүнүп кетишпедиби. Себеп, бир маселеге көз караш ар кандай. Мен мыйзам мыйзамсыз, адилетсиз өттү деп айтсам, экинчи тең төрага аябай сонун өттү деп чыкса туура болобу? Ушундай ыкма менен өнүгөбүз деген партия турмак, мамлекеттердин бирөөсү да өнүкпөйт.

— Эки революциядан кийин кимдин акчасы көп болсо, ошол адам президент болуп шайланып келди. Сиздер дагы бир талапкерге токтолуп, аны колдойбуз деп атасыңар. Кимде тыйын болсо ошол адамга токтолосуңарбы?

— Эки жолу акчасы бар кишиге токтоп, кесепетин коом көрдү. Акчалуу киши кайда алып барарын, акча менен чечилген маселе кайсыл жерге чейин барарын көрдүк. Эми токтолуп, акылдашып ойлонушубуз керек. Тилекке каршы, азыр адамдар башыңдагы акылыңа эмес, Ак үйдөгү жакыныңа карап калды, башыңдагы оюңа эмес, короодогу коюңа карап баалап калбадыбы. Ушуну эл талап кылып жатат. Эл кандай болсо бийлик ошондой болот. Коом да оорукчан болуп бүттү. Эл өз напсисине каршы тура алабы, кызыл кекиртегинин жетесинен чыга алабы, анча-мынча ичкен шорпо-шиленинен кайта алабы, кызарган тыйынды көргөндө ошого ээрчип кетип калбайбы? Ушунун баарына коом даяр болуш керек.

— Элди эле күнөөлөй бербей, ушундай абалды жараткан саясатчыларды күнөөлөө туура болот го дейм? Сизди Өзгөн эли тыйыны жок эле депутат кылып шайлабады беле…

— Наралы, Кыргызстанда жашап жаткан ар бир инсандын кесибине карабай болуп жаткан окуяга күнөөсү бар. Мен ар дайым болуп жаткан окуяларга баарыбыздын күнөөбүз бар, менин да күнөөм бар деп айтып келем. Күнөөм бар деген сөздү менден башка кимден уктуңар? Ката кетирбеген эч ким жок. Күнөөсүз жалгыз пайгамбарлар. Дин кызматкерлердин дарегине жакшы эмес сөздөр айтылып жатат. Алар да жооп бербей олтурушат. Дин кызматкерлери Алладан коркуп жашап жатышабы же бийликтен коркушабы? Арам деген нерсени адал деп койсо деле унчугушпайт. Мусулманчылыктын беш парзынын бири намазды окубай койсо болот деп атат, ага да унчукпай жатат. Туура болсо туура, туура эмес болсо туура эмес айтып жатасыз деп айтпайбы.

— Биздин идеяга макул болгон пикирлештерди биригүүгө чакырып жатабыз деп айтып жатасыз. Бийликтин талапкери катары бараткан Сооронбай Жээнбеков менен сиздердин позицияңыздар төп келишип калган болсо биригүүгө даярсыздарбы?

— Мен жылтырак кагазга ороп айта албайм. Анын позициясы төп келбейт. Кээ бир коллегаларым “Эгер төп келип калган болсо, ага деле макулбуз” деп айтып жатат. Төп келбейт. Себеп, ал киши өзү “Мен Атамбаевдин ишин улантышым керек” деп жарыялады. Анын эмнесин төп келтиресиң. Эгер анын ишин ары карай уланта турган болсоң, анын пикири сени менен төп келген болсо бүгүн эле кошулуп ал да. Эмне каадаланасың? Ошонун иши туура эмес, биз башка жол менен кетишибиз керек деген үчүн альтернативдүү партия, саясий күч пайда болот. Менин инсан катарында ал кишиге эч кандай дооматым жок. Киши катары Акаевге, Бакиевге, Отунбаевага дооматым болгон эмес. Бирок, президент катары дооматым болот. Кайсыл ишин улантасың? 6 жылдын ичинде эмне болдук? Эртең “Кечиресиңер, мен жаңылышып алыптырмын. Бул кишинин ишин токтотом да, элдин пикирине төп келген жол менен кетем, бул жол болбойт экен” деп айтсын. Мен жанына барганга макулмун.

— Бийликтин көрсөткөн кадрына сиз менен чогуу жүргөн адам деле макул болуп, добуш бербедиби?

— Бул боюнча пикиримди ачык билдирип, өз позициямды айткам. Адамда бир позиция болуусу керек. Ар жакка, бер жакка карап кылчактоонун кажети жок. Чыдаса бир багытты алып, бир тарапта болушу кажет. Эгер ыңгайына жараша кете турган болсо, пикирлеш кишилери менен жүрүү кыйын болсо ачык эле айтыш керек. Айткан позициямды абдан туура деп билем.

Булак: “Жаңы Ордо”

 

 

— Бегалы Молдогозуевич, алдыда боло турган шайлоо мурункулардан кандай өзгөчөлүгү менен өтөт?

— Азыр сыртынан тынч көрүнгөнү менен жакынкы аралыкта, 10-сентябрдан баштап кеткиси келбеген бийлик менен бийлик талашкан оппозициянын ортосундагы күрөш кескин курчуйт. Себеби, азыр орустар айткандай “же сен баарын утасың, же сен баарын уттуруп, жылаңач каласың” деген сыяктуу ситуация түзүлдү. Негизги күрөш Атамбаевдин мураскери Сооронбай Жээнбеков менен парламенттик оппозициянын лидери Өмүрбек Бабановдун ортосунда болот. Жээнбековго КСДПчылардын жарым-жартылайы, административдик ресурс, каржы ресурсу, түштүкчүл регионалчылар, бийликтин арзымат ММКлары жана Атамбаев жардам берет. Ал эми Бабановго “Республика-АтаЖуртчулар”, каржылык чоң ресурс, массалык түрдө түндүкчүл регионалчылар, көз карандысыз ММКлар, жаштар жана протесттик электорат жардамга келет. Эгер Атамбаев “компьютерин иштетип” эле жибербесе Бабанов утчудай болуп турат. Адахан Мадумаров президенттик шайлоо кампаниясын 1 жыл мурун баштап, каржылык ресурсун чечип, түштүк региондон жалгыз талапкер (майда талапкерлерди эске албаганда) катары чыкканда, анын жеңишке жетүү шансы өтө чоң болмок. Бирок азыр ал шайлоого аз каржы, өзүнүн таза аты менен баратат. Анын атына акаарат сөздөрдү жетесинен бери регионалчылыкка ууккан жарандар гана айтып келатат, бирок фактылары жок.

Дегеле бүгүнкү кыргыз коомчулугун аксатып жаткан регионалчылык оорусу бул улуттук идеологиянын жоктугунан болуп жатат. Эгерде жалпы кыргыз эли ээрчип кеткен бир улуттук идеология болгондо минтип эл бөлүнбөйт эле. Көз карандысыздыктын 26 жыл ичинде мамлекет башкарган президенттердин бири да улуттук лидер боло алышкан жок. Жалпы улутту бириктирген идеологияны сунуштай албады. Натыйжада, 21-кылымда да элдин бир бөлүгү регионалдык идеологиядан жогору көтөрүлө албай жатат. Президенттик шайлоо да ушул идеологияга аралашып өтөт.

Темир Сариев өз убагында регионалчыл идеологияга ууланбаганда шайлоодо шансы чоң болмок. Бизге жеткен маалыматтар боюнча ага азыр түштүктөгү катуу иштеп беребиз деп чамданып алган айрым штабдары шайлоого бөлүнгөн каражаттарын кайрып берип жатышат “акчаңызды кайра алыңыз, жеп кетишти деп кийин айтпаңыз, биз тарапта сиздин шансыңыз жок болуп жатат” дешип. Сариевдин шансынын азайышына регионалчылык жана каржылык ресурстардын чектелүү болгондугу себеп болду.

Бакыт Төрөбаевге чечкиндүүлүк жетишпей жатат, бир аз жаштык кылып жатабы айтор шайлоонун көмүскө оюндар графигинен кечигип баратат. Бирок бийликтин негизги талапкеринин нервин жакшы эле “ойнотот”. Жалал-Абад облусунда позициясы күчтүү, башка региондордо аракети жакшы. Келечеги бар саясатчы.

Негизги талапкерлер ушулар болуп калды: Сооронбай Жээнбеков, Өмүрбек Бабанов, Адахан Мадумаров, Бакыт Төрөбаев жана Темир Сариев. Калган талапкерлерди бийлик ар түрдүү шылтоолор менен шайлоодон четтетти. Ахматбек Келдибеков далайдын жүрөгүнүн үшүн алмак, бирок БШК аны талапкер катары каттабай койду.

2011-жылдагы президенттик шайлоодон азыркы 2017-жылдагы шайлоонун өзгөчөлүгү чоң. 2011-жылы төңкөрүшчүлөрдүн таасири күч болчу. Элдин төңкөрүшчүлөргө болгон үмүтү бар эле. Азыр төңкөрүшчүлөрдү эл тургай өздөрү бири-бирин аферист деп атап жатышат. Төңкөрүштөн кийин 7 жыл өтсө да бир ууч төңкөрүшчүлөрдөн башка эч ким байыган жок. Кошумча жумушчу орундар түзүлбөй, элдин чет жерлерге эмгек миграциясы 7 жыл ичинде тынбай өсүп турду. Тышкы карыз 4 миллиард доллардан ашып, ИДПнын 60%ынан эбак ашып кеткен. Бюждеттин тартыштыгы өнөкөт ооруга айланды. Ошондуктан азыр эл төңкөрүшчүлөрдүн бал тилине ишенип эле добуш бере бербейт. Бийликтин ишенгени эле административдик ресурс менен компьютердик эсептөө. Бирок, шайлоочулар менен атаандаштар ушул эки ресурсту жакшы көзөмөлдөсө эле бийлик жеңилет.

— Бизде Кремль кимди колдосо, ошол адам президент болот деген түшүнүк бар эмеспи. Бул жолку шайлоодо Кремль өз кишисин алып келе алабы? Орустар кимге “ставка” коюшу мүмкүн болуп турат?

— Орустар 2017-жылдагы президенттик шайлоого 2011-жылдагыдай өзгөчө кийлигишпейт. Мунун бир нече себептери бар. Биринчиден, негизги талапкерлердин баары Россиянын тилинен чыкпай турган саясатчылар. Кимиси жеңип чыкса дагы Россиянын кызыкчылыгы менен эсептешип саясат жүргүзөт. Россия менен эсептешпей өз алдынча саясат жүргүзөм деген Бакиевдин 2010-жылдагы тагдырынан кийин президент болом деген дымагы барлардын баарынын Россиядан жүрөгү түшүп калган. Экинчиден, Россиянын талабы боюнча Кыргызстан АКШнын аскердик базасын өз аймагынан чыгарган. Ошондон тартып Кыргызстан АКШ менен Россиянын ортосундагы геосаясый кызыкчылык катары өз баасын жоготту. Ушул себептүү Россия АКШнын аскердик базасын чыгарсаңар куруп беребиз деген “Камбар-Ата‑1”, Жогорку-Нарын ГЭС каскаддарын да курбай койду. Кыскасы, мурун бизди көз карандысыз мамлекет катары эсептешишсе, эми өздөрүнүн бир губерниясындай эле сезип калышты. Демек, шайлоого аралашып, жаман көрүнүп эмне кылышат? Анын үстүнө колдогон кишисине каржы жагынан да жардам берүү керек болот. Ошол эле учурда Россия дүйнөлүк санкциялардан улам өзү каржы жагынан каржалып турат. Демек чыгым болуп жаман көрүнгөндүн ордуна алар шайлоого аралашпай шайлоону үстүнөн гана көзөмөлдөп туралы деген чечимге келишсе керек. Эгер кокустан Россия менен эсептешпей улуттук кызыкчылыкта аракет кыла турган саясатчы чыга калса, анда аны чаап салууга анын атаандаштарына жардам бериши мүмкүн. Ошондуктан Россия азыр эч кимге ставка койбой “кимиңер жеңсеңер ошол жеңүүчү менен иштешебиз” деп карап турат.

— Жаңыдан Өкмөт башчылыгына келген Сапар Исаков өлкөнү «40 кадамы» менен өнүктүрөм деп күпүлдөдү. Ал узак мөөнөттөгү премьер-министр болуп иштей алабы?

— Атамбаевдин түздөн-түз кийлигишүүсү менен түзүлгөн Сапар Исаковдун өкмөтүн карап туруп, бул кандайча деген ойго келесиң. Атамбаев 7 жыл өзүнүн кадрларын мамлекеттик кызматтарга дайындап келди. Атамбаев алардын колунан эч нерсе келбегенден кийин аргасы кеткенинен эң жогорку мамлекеттик кызматтарга Максимдин кадрларын чакырууга муктаж болду. Сапар Исаков өзү 2010-жылы Максимдин ЦАРИсинде иштеген, 7-апрель күнү Максим менен кошо АКШда жүргөн. Калган өкмөт мүчөлөрү Жумакадыров, Абдыгулов, Новиков жана башкалары, баары Максимдин кол алдында иштегендер. Элдин баарына Максимдин ЦАРИсин жамандап жүрүп, эми анын кадрларына күнү түшкөнүнө жол болсун. Эми булары Максимди туурап “Жаңы 40 кадам” деген программа жазышыптыр. Бирок тигини кылабыз, муну кылабыз деп жөнөкөй эле нерселердин баарын сандык технологияларга жармаштырып, кооздоого аракет кылышканы менен аларды кантип ишке ашыруу механизмдери жок. Каржылоо булактары жок. Үмүт эткени эле Эл аралык уюмдардын гранттары. Чет элдик гранттарды эң көп жеген Атамбаевдин бийлиги укук коргоочуларды грант жейсиңер деп бет тырмагандай эле, дагы да өздөрү “Таза коомуна” грант издеп жүрүшөт. Буга чейинки “2013-2017-жылдардагы Кыргызстанды өнүктүрүү стратегиясы” 35%га аткарылганы Жогорку Кеңеште айтылды. Анын ичиндеги электр көз карандысыздыгын камсыз кылган “Датка-Кемин” электр чордонун да Максим баштап кеткен эле, ошону бүтүрүп алышып, энеси эркек төрөгөндөй сүйүнүп жатышат. 5 жылдык стратегияны аткаралбай жатышып эми 23 жылдык, 2040-жылга чейин стратегияны жазып жатышат. Баягы күнү бирөө жакшы айтты: “Коопсуз шаар” программасын Тажикстан, Азербайжан, Өзбекстан 7 айда ишке ашырыптыр, биздин кыргыз бийлиги бир эле шаар, Бишкекти камтыган “Коопсуз шаар” программасын 7 жылда да ишке ашыра албай жатат” деп. Эми ошол 7 жылдык эски “Коопсуз шаар” программасын жаңы сандык технологияга киргизишип, “Таза коомго” байлап жатышат. Саясат таануучу Элмира Ногойбаева “Сапар Исаковдун программасына караганда Максим Бакиевдин программасы алда канча күчтүү жана реалдуу болчу” деген ойду жазып жарыялады. Эми айта берсе сөз түгөнбөйт. Бирок “сууну сиңген жерге куй, сөздү уккан жерге айт” дегендей дээринде жок болгондон кийин буларга сөз айтуунун кажети барбы? Андан көрө убадасында туруп, бийликтен тынч кетип калышса, кыргыз элине ошол олжо.

Булак: “Жаңы Ордо”

 

 

— Бегалы Молдогозуевич, алдыда боло турган шайлоо мурункулардан кандай өзгөчөлүгү менен өтөт?

— Азыр сыртынан тынч көрүнгөнү менен жакынкы аралыкта, 10-сентябрдан баштап кеткиси келбеген бийлик менен бийлик талашкан оппозициянын ортосундагы күрөш кескин курчуйт. Себеби, азыр орустар айткандай “же сен баарын утасың, же сен баарын уттуруп, жылаңач каласың” деген сыяктуу ситуация түзүлдү. Негизги күрөш Атамбаевдин мураскери Сооронбай Жээнбеков менен парламенттик оппозициянын лидери Өмүрбек Бабановдун ортосунда болот. Жээнбековго КСДПчылардын жарым-жартылайы, административдик ресурс, каржы ресурсу, түштүкчүл регионалчылар, бийликтин арзымат ММКлары жана Атамбаев жардам берет. Ал эми Бабановго “Республика-АтаЖуртчулар”, каржылык чоң ресурс, массалык түрдө түндүкчүл регионалчылар, көз карандысыз ММКлар, жаштар жана протесттик электорат жардамга келет. Эгер Атамбаев “компьютерин иштетип” эле жибербесе Бабанов утчудай болуп турат. Адахан Мадумаров президенттик шайлоо кампаниясын 1 жыл мурун баштап, каржылык ресурсун чечип, түштүк региондон жалгыз талапкер (майда талапкерлерди эске албаганда) катары чыкканда, анын жеңишке жетүү шансы өтө чоң болмок. Бирок азыр ал шайлоого аз каржы, өзүнүн таза аты менен баратат. Анын атына акаарат сөздөрдү жетесинен бери регионалчылыкка ууккан жарандар гана айтып келатат, бирок фактылары жок.

Дегеле бүгүнкү кыргыз коомчулугун аксатып жаткан регионалчылык оорусу бул улуттук идеологиянын жоктугунан болуп жатат. Эгерде жалпы кыргыз эли ээрчип кеткен бир улуттук идеология болгондо минтип эл бөлүнбөйт эле. Көз карандысыздыктын 26 жыл ичинде мамлекет башкарган президенттердин бири да улуттук лидер боло алышкан жок. Жалпы улутту бириктирген идеологияны сунуштай албады. Натыйжада, 21-кылымда да элдин бир бөлүгү регионалдык идеологиядан жогору көтөрүлө албай жатат. Президенттик шайлоо да ушул идеологияга аралашып өтөт.

Темир Сариев өз убагында регионалчыл идеологияга ууланбаганда шайлоодо шансы чоң болмок. Бизге жеткен маалыматтар боюнча ага азыр түштүктөгү катуу иштеп беребиз деп чамданып алган айрым штабдары шайлоого бөлүнгөн каражаттарын кайрып берип жатышат “акчаңызды кайра алыңыз, жеп кетишти деп кийин айтпаңыз, биз тарапта сиздин шансыңыз жок болуп жатат” дешип. Сариевдин шансынын азайышына регионалчылык жана каржылык ресурстардын чектелүү болгондугу себеп болду.

Бакыт Төрөбаевге чечкиндүүлүк жетишпей жатат, бир аз жаштык кылып жатабы айтор шайлоонун көмүскө оюндар графигинен кечигип баратат. Бирок бийликтин негизги талапкеринин нервин жакшы эле “ойнотот”. Жалал-Абад облусунда позициясы күчтүү, башка региондордо аракети жакшы. Келечеги бар саясатчы.

Негизги талапкерлер ушулар болуп калды: Сооронбай Жээнбеков, Өмүрбек Бабанов, Адахан Мадумаров, Бакыт Төрөбаев жана Темир Сариев. Калган талапкерлерди бийлик ар түрдүү шылтоолор менен шайлоодон четтетти. Ахматбек Келдибеков далайдын жүрөгүнүн үшүн алмак, бирок БШК аны талапкер катары каттабай койду.

2011-жылдагы президенттик шайлоодон азыркы 2017-жылдагы шайлоонун өзгөчөлүгү чоң. 2011-жылы төңкөрүшчүлөрдүн таасири күч болчу. Элдин төңкөрүшчүлөргө болгон үмүтү бар эле. Азыр төңкөрүшчүлөрдү эл тургай өздөрү бири-бирин аферист деп атап жатышат. Төңкөрүштөн кийин 7 жыл өтсө да бир ууч төңкөрүшчүлөрдөн башка эч ким байыган жок. Кошумча жумушчу орундар түзүлбөй, элдин чет жерлерге эмгек миграциясы 7 жыл ичинде тынбай өсүп турду. Тышкы карыз 4 миллиард доллардан ашып, ИДПнын 60%ынан эбак ашып кеткен. Бюждеттин тартыштыгы өнөкөт ооруга айланды. Ошондуктан азыр эл төңкөрүшчүлөрдүн бал тилине ишенип эле добуш бере бербейт. Бийликтин ишенгени эле административдик ресурс менен компьютердик эсептөө. Бирок, шайлоочулар менен атаандаштар ушул эки ресурсту жакшы көзөмөлдөсө эле бийлик жеңилет.

— Бизде Кремль кимди колдосо, ошол адам президент болот деген түшүнүк бар эмеспи. Бул жолку шайлоодо Кремль өз кишисин алып келе алабы? Орустар кимге “ставка” коюшу мүмкүн болуп турат?

— Орустар 2017-жылдагы президенттик шайлоого 2011-жылдагыдай өзгөчө кийлигишпейт. Мунун бир нече себептери бар. Биринчиден, негизги талапкерлердин баары Россиянын тилинен чыкпай турган саясатчылар. Кимиси жеңип чыкса дагы Россиянын кызыкчылыгы менен эсептешип саясат жүргүзөт. Россия менен эсептешпей өз алдынча саясат жүргүзөм деген Бакиевдин 2010-жылдагы тагдырынан кийин президент болом деген дымагы барлардын баарынын Россиядан жүрөгү түшүп калган. Экинчиден, Россиянын талабы боюнча Кыргызстан АКШнын аскердик базасын өз аймагынан чыгарган. Ошондон тартып Кыргызстан АКШ менен Россиянын ортосундагы геосаясый кызыкчылык катары өз баасын жоготту. Ушул себептүү Россия АКШнын аскердик базасын чыгарсаңар куруп беребиз деген “Камбар-Ата‑1”, Жогорку-Нарын ГЭС каскаддарын да курбай койду. Кыскасы, мурун бизди көз карандысыз мамлекет катары эсептешишсе, эми өздөрүнүн бир губерниясындай эле сезип калышты. Демек, шайлоого аралашып, жаман көрүнүп эмне кылышат? Анын үстүнө колдогон кишисине каржы жагынан да жардам берүү керек болот. Ошол эле учурда Россия дүйнөлүк санкциялардан улам өзү каржы жагынан каржалып турат. Демек чыгым болуп жаман көрүнгөндүн ордуна алар шайлоого аралашпай шайлоону үстүнөн гана көзөмөлдөп туралы деген чечимге келишсе керек. Эгер кокустан Россия менен эсептешпей улуттук кызыкчылыкта аракет кыла турган саясатчы чыга калса, анда аны чаап салууга анын атаандаштарына жардам бериши мүмкүн. Ошондуктан Россия азыр эч кимге ставка койбой “кимиңер жеңсеңер ошол жеңүүчү менен иштешебиз” деп карап турат.

— Жаңыдан Өкмөт башчылыгына келген Сапар Исаков өлкөнү «40 кадамы» менен өнүктүрөм деп күпүлдөдү. Ал узак мөөнөттөгү премьер-министр болуп иштей алабы?

— Атамбаевдин түздөн-түз кийлигишүүсү менен түзүлгөн Сапар Исаковдун өкмөтүн карап туруп, бул кандайча деген ойго келесиң. Атамбаев 7 жыл өзүнүн кадрларын мамлекеттик кызматтарга дайындап келди. Атамбаев алардын колунан эч нерсе келбегенден кийин аргасы кеткенинен эң жогорку мамлекеттик кызматтарга Максимдин кадрларын чакырууга муктаж болду. Сапар Исаков өзү 2010-жылы Максимдин ЦАРИсинде иштеген, 7-апрель күнү Максим менен кошо АКШда жүргөн. Калган өкмөт мүчөлөрү Жумакадыров, Абдыгулов, Новиков жана башкалары, баары Максимдин кол алдында иштегендер. Элдин баарына Максимдин ЦАРИсин жамандап жүрүп, эми анын кадрларына күнү түшкөнүнө жол болсун. Эми булары Максимди туурап “Жаңы 40 кадам” деген программа жазышыптыр. Бирок тигини кылабыз, муну кылабыз деп жөнөкөй эле нерселердин баарын сандык технологияларга жармаштырып, кооздоого аракет кылышканы менен аларды кантип ишке ашыруу механизмдери жок. Каржылоо булактары жок. Үмүт эткени эле Эл аралык уюмдардын гранттары. Чет элдик гранттарды эң көп жеген Атамбаевдин бийлиги укук коргоочуларды грант жейсиңер деп бет тырмагандай эле, дагы да өздөрү “Таза коомуна” грант издеп жүрүшөт. Буга чейинки “2013-2017-жылдардагы Кыргызстанды өнүктүрүү стратегиясы” 35%га аткарылганы Жогорку Кеңеште айтылды. Анын ичиндеги электр көз карандысыздыгын камсыз кылган “Датка-Кемин” электр чордонун да Максим баштап кеткен эле, ошону бүтүрүп алышып, энеси эркек төрөгөндөй сүйүнүп жатышат. 5 жылдык стратегияны аткаралбай жатышып эми 23 жылдык, 2040-жылга чейин стратегияны жазып жатышат. Баягы күнү бирөө жакшы айтты: “Коопсуз шаар” программасын Тажикстан, Азербайжан, Өзбекстан 7 айда ишке ашырыптыр, биздин кыргыз бийлиги бир эле шаар, Бишкекти камтыган “Коопсуз шаар” программасын 7 жылда да ишке ашыра албай жатат” деп. Эми ошол 7 жылдык эски “Коопсуз шаар” программасын жаңы сандык технологияга киргизишип, “Таза коомго” байлап жатышат. Саясат таануучу Элмира Ногойбаева “Сапар Исаковдун программасына караганда Максим Бакиевдин программасы алда канча күчтүү жана реалдуу болчу” деген ойду жазып жарыялады. Эми айта берсе сөз түгөнбөйт. Бирок “сууну сиңген жерге куй, сөздү уккан жерге айт” дегендей дээринде жок болгондон кийин буларга сөз айтуунун кажети барбы? Андан көрө убадасында туруп, бийликтен тынч кетип калышса, кыргыз элине ошол олжо.

Булак: “Жаңы Ордо”

— Бегалы Молдогозуевич, алдыда боло турган шайлоо мурункулардан кандай өзгөчөлүгү менен өтөт?

— Азыр сыртынан тынч көрүнгөнү менен жакынкы аралыкта, 10-сентябрдан баштап кеткиси келбеген бийлик менен бийлик талашкан оппозициянын ортосундагы күрөш кескин курчуйт. Себеби, азыр орустар айткандай “же сен баарын утасың, же сен баарын уттуруп, жылаңач каласың” деген сыяктуу ситуация түзүлдү. Негизги күрөш Атамбаевдин мураскери Сооронбай Жээнбеков менен парламенттик оппозициянын лидери Өмүрбек Бабановдун ортосунда болот. Жээнбековго КСДПчылардын жарым-жартылайы, административдик ресурс, каржы ресурсу, түштүкчүл регионалчылар, бийликтин арзымат ММКлары жана Атамбаев жардам берет. Ал эми Бабановго “Республика-АтаЖуртчулар”, каржылык чоң ресурс, массалык түрдө түндүкчүл регионалчылар, көз карандысыз ММКлар, жаштар жана протесттик электорат жардамга келет. Эгер Атамбаев “компьютерин иштетип” эле жибербесе Бабанов утчудай болуп турат. Адахан Мадумаров президенттик шайлоо кампаниясын 1 жыл мурун баштап, каржылык ресурсун чечип, түштүк региондон жалгыз талапкер (майда талапкерлерди эске албаганда) катары чыкканда, анын жеңишке жетүү шансы өтө чоң болмок. Бирок азыр ал шайлоого аз каржы, өзүнүн таза аты менен баратат. Анын атына акаарат сөздөрдү жетесинен бери регионалчылыкка ууккан жарандар гана айтып келатат, бирок фактылары жок.

Дегеле бүгүнкү кыргыз коомчулугун аксатып жаткан регионалчылык оорусу бул улуттук идеологиянын жоктугунан болуп жатат. Эгерде жалпы кыргыз эли ээрчип кеткен бир улуттук идеология болгондо минтип эл бөлүнбөйт эле. Көз карандысыздыктын 26 жыл ичинде мамлекет башкарган президенттердин бири да улуттук лидер боло алышкан жок. Жалпы улутту бириктирген идеологияны сунуштай албады. Натыйжада, 21-кылымда да элдин бир бөлүгү регионалдык идеологиядан жогору көтөрүлө албай жатат. Президенттик шайлоо да ушул идеологияга аралашып өтөт.

Темир Сариев өз убагында регионалчыл идеологияга ууланбаганда шайлоодо шансы чоң болмок. Бизге жеткен маалыматтар боюнча ага азыр түштүктөгү катуу иштеп беребиз деп чамданып алган айрым штабдары шайлоого бөлүнгөн каражаттарын кайрып берип жатышат “акчаңызды кайра алыңыз, жеп кетишти деп кийин айтпаңыз, биз тарапта сиздин шансыңыз жок болуп жатат” дешип. Сариевдин шансынын азайышына регионалчылык жана каржылык ресурстардын чектелүү болгондугу себеп болду.

Бакыт Төрөбаевге чечкиндүүлүк жетишпей жатат, бир аз жаштык кылып жатабы айтор шайлоонун көмүскө оюндар графигинен кечигип баратат. Бирок бийликтин негизги талапкеринин нервин жакшы эле “ойнотот”. Жалал-Абад облусунда позициясы күчтүү, башка региондордо аракети жакшы. Келечеги бар саясатчы.

Негизги талапкерлер ушулар болуп калды: Сооронбай Жээнбеков, Өмүрбек Бабанов, Адахан Мадумаров, Бакыт Төрөбаев жана Темир Сариев. Калган талапкерлерди бийлик ар түрдүү шылтоолор менен шайлоодон четтетти. Ахматбек Келдибеков далайдын жүрөгүнүн үшүн алмак, бирок БШК аны талапкер катары каттабай койду.

2011-жылдагы президенттик шайлоодон азыркы 2017-жылдагы шайлоонун өзгөчөлүгү чоң. 2011-жылы төңкөрүшчүлөрдүн таасири күч болчу. Элдин төңкөрүшчүлөргө болгон үмүтү бар эле. Азыр төңкөрүшчүлөрдү эл тургай өздөрү бири-бирин аферист деп атап жатышат. Төңкөрүштөн кийин 7 жыл өтсө да бир ууч төңкөрүшчүлөрдөн башка эч ким байыган жок. Кошумча жумушчу орундар түзүлбөй, элдин чет жерлерге эмгек миграциясы 7 жыл ичинде тынбай өсүп турду. Тышкы карыз 4 миллиард доллардан ашып, ИДПнын 60%ынан эбак ашып кеткен. Бюждеттин тартыштыгы өнөкөт ооруга айланды. Ошондуктан азыр эл төңкөрүшчүлөрдүн бал тилине ишенип эле добуш бере бербейт. Бийликтин ишенгени эле административдик ресурс менен компьютердик эсептөө. Бирок, шайлоочулар менен атаандаштар ушул эки ресурсту жакшы көзөмөлдөсө эле бийлик жеңилет.

— Бизде Кремль кимди колдосо, ошол адам президент болот деген түшүнүк бар эмеспи. Бул жолку шайлоодо Кремль өз кишисин алып келе алабы? Орустар кимге “ставка” коюшу мүмкүн болуп турат?

— Орустар 2017-жылдагы президенттик шайлоого 2011-жылдагыдай өзгөчө кийлигишпейт. Мунун бир нече себептери бар. Биринчиден, негизги талапкерлердин баары Россиянын тилинен чыкпай турган саясатчылар. Кимиси жеңип чыкса дагы Россиянын кызыкчылыгы менен эсептешип саясат жүргүзөт. Россия менен эсептешпей өз алдынча саясат жүргүзөм деген Бакиевдин 2010-жылдагы тагдырынан кийин президент болом деген дымагы барлардын баарынын Россиядан жүрөгү түшүп калган. Экинчиден, Россиянын талабы боюнча Кыргызстан АКШнын аскердик базасын өз аймагынан чыгарган. Ошондон тартып Кыргызстан АКШ менен Россиянын ортосундагы геосаясый кызыкчылык катары өз баасын жоготту. Ушул себептүү Россия АКШнын аскердик базасын чыгарсаңар куруп беребиз деген “Камбар-Ата‑1”, Жогорку-Нарын ГЭС каскаддарын да курбай койду. Кыскасы, мурун бизди көз карандысыз мамлекет катары эсептешишсе, эми өздөрүнүн бир губерниясындай эле сезип калышты. Демек, шайлоого аралашып, жаман көрүнүп эмне кылышат? Анын үстүнө колдогон кишисине каржы жагынан да жардам берүү керек болот. Ошол эле учурда Россия дүйнөлүк санкциялардан улам өзү каржы жагынан каржалып турат. Демек чыгым болуп жаман көрүнгөндүн ордуна алар шайлоого аралашпай шайлоону үстүнөн гана көзөмөлдөп туралы деген чечимге келишсе керек. Эгер кокустан Россия менен эсептешпей улуттук кызыкчылыкта аракет кыла турган саясатчы чыга калса, анда аны чаап салууга анын атаандаштарына жардам бериши мүмкүн. Ошондуктан Россия азыр эч кимге ставка койбой “кимиңер жеңсеңер ошол жеңүүчү менен иштешебиз” деп карап турат.

— Жаңыдан Өкмөт башчылыгына келген Сапар Исаков өлкөнү «40 кадамы» менен өнүктүрөм деп күпүлдөдү. Ал узак мөөнөттөгү премьер-министр болуп иштей алабы?

— Атамбаевдин түздөн-түз кийлигишүүсү менен түзүлгөн Сапар Исаковдун өкмөтүн карап туруп, бул кандайча деген ойго келесиң. Атамбаев 7 жыл өзүнүн кадрларын мамлекеттик кызматтарга дайындап келди. Атамбаев алардын колунан эч нерсе келбегенден кийин аргасы кеткенинен эң жогорку мамлекеттик кызматтарга Максимдин кадрларын чакырууга муктаж болду. Сапар Исаков өзү 2010-жылы Максимдин ЦАРИсинде иштеген, 7-апрель күнү Максим менен кошо АКШда жүргөн. Калган өкмөт мүчөлөрү Жумакадыров, Абдыгулов, Новиков жана башкалары, баары Максимдин кол алдында иштегендер. Элдин баарына Максимдин ЦАРИсин жамандап жүрүп, эми анын кадрларына күнү түшкөнүнө жол болсун. Эми булары Максимди туурап “Жаңы 40 кадам” деген программа жазышыптыр. Бирок тигини кылабыз, муну кылабыз деп жөнөкөй эле нерселердин баарын сандык технологияларга жармаштырып, кооздоого аракет кылышканы менен аларды кантип ишке ашыруу механизмдери жок. Каржылоо булактары жок. Үмүт эткени эле Эл аралык уюмдардын гранттары. Чет элдик гранттарды эң көп жеген Атамбаевдин бийлиги укук коргоочуларды грант жейсиңер деп бет тырмагандай эле, дагы да өздөрү “Таза коомуна” грант издеп жүрүшөт. Буга чейинки “2013-2017-жылдардагы Кыргызстанды өнүктүрүү стратегиясы” 35%га аткарылганы Жогорку Кеңеште айтылды. Анын ичиндеги электр көз карандысыздыгын камсыз кылган “Датка-Кемин” электр чордонун да Максим баштап кеткен эле, ошону бүтүрүп алышып, энеси эркек төрөгөндөй сүйүнүп жатышат. 5 жылдык стратегияны аткаралбай жатышып эми 23 жылдык, 2040-жылга чейин стратегияны жазып жатышат. Баягы күнү бирөө жакшы айтты: “Коопсуз шаар” программасын Тажикстан, Азербайжан, Өзбекстан 7 айда ишке ашырыптыр, биздин кыргыз бийлиги бир эле шаар, Бишкекти камтыган “Коопсуз шаар” программасын 7 жылда да ишке ашыра албай жатат” деп. Эми ошол 7 жылдык эски “Коопсуз шаар” программасын жаңы сандык технологияга киргизишип, “Таза коомго” байлап жатышат. Саясат таануучу Элмира Ногойбаева “Сапар Исаковдун программасына караганда Максим Бакиевдин программасы алда канча күчтүү жана реалдуу болчу” деген ойду жазып жарыялады. Эми айта берсе сөз түгөнбөйт. Бирок “сууну сиңген жерге куй, сөздү уккан жерге айт” дегендей дээринде жок болгондон кийин буларга сөз айтуунун кажети барбы? Андан көрө убадасында туруп, бийликтен тынч кетип калышса, кыргыз элине ошол олжо.

Булак: “Жаңы Ордо”

Жаңы эле каникулдан келишсе да эл өкүлдөрү эмитен эле эстери ооп баштадыбы же “саясий депрессияга” батып кетишкенби, алгачкы жалпы олтурумунда эле кворумду араң толтурушту. Спикер баш болуп, фракция башчылары төш болуп ошол күнү Өзбекстандын президенти менен жолугушууга кетип, үлгү көрсөтчүлөрү ошол бойдон жок болушту. Беркилери андан кем бекен, эки мыйзам долбоорун карамыш болушту да, түшкө жетпей тарап кетишти.

Булак: “Айгай-пресс””

Жаңы дайындалган вице-премьер-министр Дүйшөнбек Зилалиев электр энергиясына болгон баа кымбаттаарын жар салды. Ишке кирише элек жатып элдин үрөйүн учурган Зилалиев кымбатчылыктын эмблемасындай болуп көрүндү. Аягы жакшы болсо экен айтор. Электр энергиясы менен кошо өзү учуп кетпесе эле болгону. Баамыбызда бул жигит жарыкка болгон бааны көтөргөнү келген окшойт, ошону менен мунун да саясий карьерасына балта чабылышы мүмкүн. Кол жоолуктай пайдаланып туруп, биротоло көчүккө тепкени калышкан го. Кымбатчылыкты айткандын баары эле көпкө узачу эмес. Ойлонуп иш кылбаса болбойт.

Булак: “Ачык саясат”

Бишкек шаардык милиция башчысы Сталбек Рахманов шаардык патрулдук милиция башчысы Талантбек Барпиевдин тизгинин тартып, өпкөсүн үзүп койбосо болбойт. Улан Исраиловдун го ага духу жетпей жатат.

Жакын арада отузга жакын МАИ кызматкерин себепсиз иштен айдаганы жатыптыр, анын ордуна башкаларды алат экен. Бул деген кыпкызыл эле бизнес экенин баарыбыз жакшы билебиз. Тизгинди тарткыла! Кудайдан корккула! Ар бир МАИ кызматкери 4-5 миң АКШ доллары менен ишке кирет, аларды себепсиз иштен айдасаар убалы кимге? Арыдан бери болсоңор кичине.

Булак: “Ачык саясат”

Бүгүн, 10-августта Борбордук шайлоо комиссиясы «Чагылган» басылмасын 15-октябрда өтчү президенттик шайлоону чагылдыруу боюнча каттоодон чыгарып салды. Бул тууралуу  чечим БШКнын бүгүнкү отурумунда кабыл алынды.

Эми “Чагылган” сайты президенттик шайлоону чагылдырууга, аны жарнамалап акча табууга, шайлоо комиссияларынан маалымат талап кылууга акысы жок.

Маалыматка ылайык, «Бабанов жөнүндө ушак жазгандыгы үчүн каттоодон алынды», – деп билдирген БШКнын төрайымынын жардамчысы Гуля Алмамбетова.

Chagylgan.kg сайты жарыяланган макаласында Бабановдун шайлоо фондун айрым мамлекеттерде, мисалы “Түркияда террористтик уюм болуп эсептелинген уюм каржылап атат” деп жазылган.

Бабановдун ыйгарым укуктуу өкүлү Эрик Ирискулбеков  жалган маалыматтарды тараткан маалымат сайттарына чара көрүүнү БШКдан өтүнүп арыз жазган.

Эскерте кетсек, Өмүрбек Бабановдун штабы жалпысынан төрт медианы шайлоодон четтетүүнү талап кылууда.