САЯСАТ

 

 

— Курманбек Эргешович, бажы биримдигине даярдыксыз киргенибиз бүгүн төөнүн өркөчүндөй болуп көрүнүп калды. Бул карапайым калк үчүн да катуу сокку болуп жатат. Деги эле бажы биримдигине кирүүнүн канчалык зарылдыгы бар эле?

— Биз муну Евразиялык экономикалык биримдиктин алкагында карашыбыз керек. Кыргызстан Евразиялык экономикалык биримдикке мүчө өлкө болуп кирдик. Биримдикке кирүүгө максималдуу түрдө даярдыктарды дагы көрүп туруп анан кирүү керек болчу. Азыр кыйналып жатабыз деп кайра чыгып кеткенибиз туура болбойт. Бажы биримдигине киргенибиз туура болду деп кечээки тегерек столдо дагы айтышты. Айыл чарба азыктарын башка мамлекеттерге чыгарып сата албай, көйгөйлөр болуп жатканына башкалар күнөөлүү эмес, өзүбүз күнөөлүүбүз. Биринчи кезекте Евразиялык экономикалык биримдикке кирип жатканда Кыргызстан канчалык деңгээлде даярдык көрдү, толук кандуу бир нече мамлекет менен ийгиликтүү кошула алдыкпы, бир организимдин мүчөсү катары иштеп кете алабызбы же кете албайбызбы деген маселелерди мурда ойлонуш керек болчу. Азыр биз де-факто фактылардын алдында туруп калдык. Башка мамлекеттерде өндүрүшү күчтүү, чыгарган товарлардын тийиштүү сапаты жогорку деңгээлде. Кыргызстанда мүмкүнчүлүктөрү бар бирок биримдикке кирген мамлекеттердин талаптарына жооп бере албай жатабыз. Жооп берүүгө максималдуу түрдө аракет кылуу зарыл.

— Бизде мүмкүнчүлүктөр бар, бирок ишке киргизе албай жатабыз деп кеттиңиз. Бул өкмөттүн кемчилдигиненби?

— Ооба, мунун баары Өкмөттүн кемчилиги. Өз учурунда жетиштүү анализ кылбаганы, даярдыкты көрбөгөнү. Жеке эле бул маселе эмес, көп эле маселелер боюнча көйгөйлөр топтолуп калган болчу. Көп жылдан бери маселелердин баарын эртең, бүрсүгүнкүгө калтырып, эптеп-септеп жайгарылып кетээр деген кыргызча көз караш менен жашап келгенбиз. Айрыкча экономикалык биримдиктерде мүчө болгон мамлекеттердин ар биринин катаал шарттары бар да. Кирдиңби баардыгыбызга тийешелүү болгон эрежелерди, мыйзамдарды сактагыла, талаптарына жооп бергиле деш керек. Ошого карабастан экономикалык биримдикте Кыргызстанга бир топ эле жеңилдиктер берилди.

— Жыл сайын алмашып жаткан өкмөт башчыларынын кесепетинен көп жылдык маселелердин топтолуп жатканын билсек болобу?

— Жылда алмашып, ар бир жылга бирден өкмөт башчы туура келип жатпайбы. Аткаруу бийлигинде кемчилдик, зыянын тийгизип жаткан фактор катары өкмөт башчылардын тез-тез алмашып жатканын бааласак болот. Бирок, эски өкмөттүн ичинде иштеген адам жаңы өкмөт башчысы болуп келет да өзү билгендей иш жүргүзө баштайт. Мурдагы премьер-министр кетип калды эле мен баарын жаңыдан баштап жатам, ал бизге тийешеси болбош керек деп мурдагыларга шылтап, өзүн бул маселелерден ала качпоо зарыл.

— Жакынкы он жылды алсак өкмөт башчы болуп иштеген Өмүрбек Бабанов менен Темир Сариев президенттик шайлоого аттанып жатышат. Экөөнүн кандай өкмөт башчы болгонун эл көрүп турат. Бирок экөө эми канчалык деңгээлде президент боло алат деп ишенесиз?

— Бул көрүнүштү башка бир нерселерге салыштырмалуу гана айтсак болот. Мисалы экөө тең өкмөт башчы болгону үчүн идеалдуу талапкер, же болбосо экөө тең мурда кетирген кемчилдиктери боюнча алып караганда жараксыз деп кесе айтып койгонубуз туура болбойт. Албетте, ар бир адамдын саясатчы, башкаруучу катары өзүнүн потенциалы бар. Өкмөт башчы, мамлекет башчысы деги эле башкаруу чөйрөсүндө иштеген адамдар биринчи кезекте билимдүү болушу керек. Мамлекеттик органды, башка саясый институттарды башкара билген илимий башкарууну уюштурган мамлекетчил адам болушу зарыл. Бир эле экономика же айыл чарбанын тигил же бул жагынан эмес, саясый, укуктук, эл аралык мамилелер боюнча билими болушу зарыл. Кыргызстанда гана эмес, кайсыл гана мамлекет болбосун эң кооптуу нерсе бул компетентсиздүүлүк. Эгер иш билбеген кадрлар көбөйүп кетсе, мамлекеттик башкаруунун байланыштары үзүлүп кетиши мүмкүн.

— Башка жакты албай эле коёлу. Коопсуздук кызматы менен ИИМде олтурган эки азаматыбыз тең бул тармакта иштеген эмес. Сиз балким Сегизбаев менен Исраиловду бизден жакшы билээрсиз?

— Буларды атайын орган деп коёт. Айрыкча улуттук коопсуздук кызматын. Мына мен совет мезгилинен бери иштеп келе жатам. Ушул чөйрөгө кандайдыр бир деңгээлде тийешем бар болуп келген. Партиялык кызматтарда иштегенмин, башкарганмын. Дайыма профессионалдык деңгээли бар адамды башкарууга койчу. Совет мезгилинде укук коргоо органдарын кадрлар менен бекемдөө максатында партиялык советтик жетекчилик кызматтарга өзүн кыйын жакшы жагынан көрсөтө алган адамдарды жетекчи кылып алып келчү. Москвага алып барып Улуттук коопсуздук кызматтын адамдарын бир жылдык мөөнөттөн кем эмес атайын индивидуалдуу программа менен окутчу. Окутуп, теориялык билим бербестен дүйнө жүзү боюнча баардык жерге алып барчу. Чалгын маселесин, согуштук тактикаларды, оперативдик иштерди билиш үчүн чет мамлекеттерге дагы алып чыгып мисалдардын негизинде окутуп, атайын даярдыктан өтүшчү. Буларды бир суткада 24 саат болсо 14 саат окутчу. Түндөсү кантип уктап, эртең менен кантип туруш керек баарын окушчу.

Кыскасы жетекчи болуп же жетекчинин орун басары болуп барган жерди беш колундай билип, ал эле эмес кадрдык курамын дагы жаттатып туруп анан иште дечү. Мурда СССРдин ИИМинин курамында болчубуз. Анда оперативдик системанын түрлөрүнүн баардыгын басып өткөн адамдарды жетекчиликке коёт болчу. Жогорку Соттун Төрагасын райондук биринчи инстанциядан баштап, баардык тепкичтерди басып өткөн адамды койчу. Бир күндүк ишти билбеген же бир күн иш менен тааныш эмес адамдарды жетекчи кылып коюу ошол сферага коркунучтуу. Жакшы адам, пейили жакшы, өзү ушундай дардаңдаган шар жигит, бул биздин партиядан деген болбойт. Ал убактылуу гана нерсе. Кыска эле мөөнөттүн ичинде анын ким экенин катардагы кызматкерлер билет дагы ага урмат-сый дагы кылбайт. Органда иштеген адамдар сыйлайт, эгерде накта өз ишиңе профессионал болсоң. Алдаш мүмкүн эмес экенин билсе, анан өзү башкарып жаткан тармакта адилет башкаруу болсо дайыма сыйлап турат.

— Кечээ сот укуктук комитетинде, коопсуздук жаатында жана ИИМ тармагында иштегендер декларация толтурбасын деген сунуш берилди. Бул канчалык деңгээлде туура?

— Негизи мыйзамдын талаптары ээлеген кызматына карабай, баардык жарандарга бирдей таратылышы керек. Мамлекеттин талаптарына декларация тартибин киргизгенден кийин ар бир жаран аны толтурууга милдеттүү. Ал жетекчинин иштеп тапкан акысы, үй мүлкү мамлекеттик же аскердик жашыруун сыр беле? Аны канчалык жашырсаң жөнөкөй жаран ошончолук шектенет. Бул жерде иштедим, баланча айлык алдым, баланча жылдан бери баланча сом пенсия алам деш керек. Аны жашырсаң деле баары билет.

— Жогорку соттун төрагасы, бир нече жогорку кызматтарда иштедиңиз. Сот реформасына элдин дагы ичи чыкпайт. Баягы эле Акаевдин убагында иштеп жаткан соттор дагы деле иштеп жатат. Качан бир соттордун профессионалдуулугуна жетебиз? Мисалы бүгүнкү СДПК фракциясынын лидери Иса Өмүркуловдун баласы үч адамды өлтүрүп коюп эркиндикте жүрөт. Ал эми тоок уурдагандар кесилип кетүүдө. Бул жагынан кантип адилеттүүлүккө жетсек болот?

— Мына биз канчалаган шайлоолорду өттүк. Жөнөкөй эл менен жолугушууда мага абдан көп суроо берип жүрүштү. Бир жолку турмушумда болгон окуяны айтайын. Мырзакеде аксакалдар олтурат. Бир абышка “эй балам, атаңды тааныйм, Эргеш аке жакшы киши болчу. Мына эми сен сот болуп иштейт экенсиң, бул сотторду түшүнүп болбойт. Баланчанын баласы бирөөнүн үйүнөн күн карама уурдаптыр. Ошого Өзгөндө Өмүракунов деген сотуң бар экен. 5 жыл берди. Бирөөнүн баласы бирөөнү өлтүрүп койду эле ага дагы 5 жыл берди. Бу мыйзамыңар кандай?”-дейт. Сүрүштүрүп кыскасы билдим. Жанагы жарым мүшөк семичке уурдаган бала үйүнүн төрүнө кирип уурдап чыгыптыр. Мурда үч- төрт жолу соттолгон, сот аркылуу рецидивист (мурдагы кылмыштарын улам кайталаган адам. ред) деп табылган бала экен. Ошол рецидивистке 5 жыл беришиптир. Тиги киши өлтүргөн бала абдан жакшы мүнөздөгү, иштеген эмгекчил неме экен, бирөөнү капысынан өлтүрүп алыптыр. Жөнөкөй кишиге алардын баарын айтып олтурсаң алар түшүнбөйт. Ыя айланайын койчу, жарым мүшөк күн карама менен киши өлтүргөндү бирдей соттогон кантип болсун. Мыйзамда мындай деп жөнөкөй кишиге жеткире албайсың. Соттун чечими катаалдыгында же жеңилдигинде эмес, соттун чечими адилет болушу керек. Кылмышкердин кулк-мүнөзүнө, жасаган кылмышына, зыяндуулугуна, өздүгүнө, үй-бүлөлүк абалын кошуп туруп анан жаза бериш керек. Кээде мыйзамда каралган жазадан төмөн жаза чыгарыш керек болот. Мен биринчи иш караган маселемди айтып берейин. 8 сот бар бирок кыргызча иш карай албайт экен. Иш кыргызча түшүптүр. Бир бала бир кызды ала качып кетип кайра «мени зордуктады жана башка жакпай калды»-деп кыз баланын үстүнөн арыз жазыптыр. Эжелери ата-энесин коркутуп акча талап кылып жатышыптыр. Баланын өмүр баянын изилдедик. Абдан сонун бала экен. Тиги кыз болсо бузулуп ушундай иштер менен алектенген кыз экен. Мурда дагы эки-үчөөнү сызга олтургузуп качып жүргөн неме экен. Кесип кылып алыптыр. Баягы балага 2 жыл шарттуу түрдө жаза бердим. Ал убакта жаза шарты катуу болуп, Жогорку Соттун, партиянын көзөмөлүндө болот эле. Кийин ошол иш Жогорку Сотко чейин жеткен. Исанын маселесине келсек тааныш-билиш, кызматтык абалынан пайдалануу деген болбой койбойт, таасир этишет. Мен иштеген маалда деле ар кандай нерселер болчу. Бирок адилеттүүлүк үчүн айтышым керек, Акаев таптакыр мындай ишке такыр киришчү эмес. Эч качан бул маселе менен кайрылган жок. Калгандарынын баарын жаныма жолотчу эмесмин. Бакиев учурунда бөлүм башчылар бар эле, аларды кабылдамадан нары кетирчүмүн, кабыл алчу эмесмин. Мыйзам боюнча жардам бере турган жагдайы болсо анча-мынча андай учурда жардам берчүмүн. Жок мыйзамга тескери келсе жасачу эмесмин. Кийин райондук соттор аркылуу, өздөрүнүн каналдары аркылуу иш бүтүрүп жүрүштү. Бирок ага деле анча-мынча көз жумуп билмексендикке салып коюп жүрдүм.

— Бакиев сот иштерине аралашчу беле?

— Жок, эч качан. Ал банкирлердин, Садыркуловдордун иши боюнча сурады. Анда иш каралып бүтө элек эле. Соттолсо соттолду болуп калабы, кандай болот деген. Албетте, айып өкүмү чыкса соттолгон болот дегем. Аны качан жокко чыгарат же сот аркылуу алынат, ушулар боюнча чай ичип олтурганда деле түшүнүк бергем. Башка эч нерсе суранган жок. Бирок шайлоо учурунда сурангандары болду. Жардам бере тургандарына бердим, такыр мүмкүн эместерин ачык эле айттым. Бул мүмкүн эмес, болбойт дедим.

— Бизде саясый буйруктар дагы мыйзамдарга туура келбей жаткандай. Кайсы бир ишке шектелип жаткан адамды тергөөгө чакырып анан күнөөлүү деп табылгандан кийин гана камакка алынчу эле го. Азыр болсо камап алып тергеп жатышат. Бул мыйзам бузуу эмеспи?

— Алардын баары туура эмес. Аша чапкан нерселер көп эле болуп жатат. Мунун баарын жасаган Аида Салянованын баардык иштер башына келип, өзүнүн мыйзамсыз, аша чапкандык менен жасаган иш ыкмаларын өзүнө колдонуп жатышат. Саясый аренада жүргөн киши болсо эле парламенттин макулдугун албаш үчүн өзгөчө оор беренелер менен иш козгойт. 303-коррупция, 304-берене кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануунун 4-бөлүгү менен. Бул өзгөчө оор кылмыш болуп эсептелинет. Анан камап алып тергөөнү баштап жатышат. Негизи иш тартиби боюнча илгери камакка чын эле өтө оор кылмышкерди алчубуз. Сотко иш келгенде баш коргоо чарасы туура кабыл алынганбы же туура эмес кабыл алынганбы? Эгер туура эмес болсо камактан чыгарып анан сотточу. Азыр адамдын убал-сообунан коркпой туруп күн мурунтан жанагындай өзгөчө оор кылмыш менен иш козгоп, бош жүрсө тергөөгө тоскоолдук кылышы мүмкүн деп камап жатышат.

— Жада калса шайлоо учурунда өзүнүн атаандашынан кутулуу үчүн да кылмыш ишин козгоп жатышпайбы?

— Шайлоо жок кезинде деле мындай иштерди жасап жатышат. Мурдагы укук системабыз ошол эле континенталдик системага негизделген. Азыр деле ошондой, көп деле айрымачылыгы жок. Мурда адам өлтүргөндү, зордукчулдарды, каракчылык кылгандарды, эч жерде иштебегендерди камачу. Бош болсо коомчулукка кандай зыян алып келээрин карап анан камачубуз. Ошол убакта кандайдыр бир нерсеге айыпталган башкармалар бош жүрүп тергелип күнөөсү табылса анан камалчу. Бирок адамды соттун өкүмү чыкканга чейин күнөөлүү деп айтышка эч кимдин акысы жок болчу. Азыр деле мыйзам боюнча эч кимдин акысы жок. Азыр иш козгойт, козгоору менен мунун күнөөсү чогулган материалдар менен далилденди, күнөөлүү, коррупционер же болбосо кызмат абалынан пайдаланган деп айтып салышат. Эч нерсе боло электе эле күн мурунтан адамды мокочо, желмогуз кылып таштайт. Бул өзү туура эмес. Мына ушундай ыкма камап коё элеги болбосо Аида Салянованын өзүнө колдонулуп жатат. Соттун чечими чыга электе күнөө тагылды мага деп жаны бышып күйүп туталанып жүрөт. Бул жерде саясый мотив бар, мен күнөөлүү эмесмин, агам, күйөөм күнөөлүү эмес, баарыбыз акпыз деп жатат.

— Сот системасына адилет чечим чыгарбагандарды кайра жолотпой койсо кичине болсо да башкалар сестенип калабы деп ойлоп жатам. Сиздердин убагыңыздарда судьялар таза иштешчү. Азыр караны ак, акты кара кылып коюп жатышпайбы?

— Ошол убакта коркчу да. Жоопкерчилик бар эле, уят-абийир деген бар эле. Андай чечим чыгаруу ыйманына жараша болот ким болсо дагы.

— Аны эмнеге азыр колдонушпайт?

— Азыр сотторду тандоо кеңешин түзүп койгон. Аны жөн эле түзүп койбой Конституцияга Текебаев киргизип да салган. Мурда соттордун алдында квалификациялык коллегия бар эле. Сынактан өткөрүп, Жогорку Кеңешке шайлай турган органдарга, партиялык комитеттерге берчү. Алардын жактыруусунан өткөндө болсо болду, болбосо калчу. Мына мен көп убакыт иштедим. Сунушталгандан кадрлардын жарымы өтсө жакшы, жарымы ар кандай себептен өтпөй калчу. Кээ бирлери моралдык критерийлер менен өтпөй калчу. Азыр сотторду тандоо кеңешинин башында турган адам бир күн сотто иштеген эмес. Сотту сот тармагында иштеген адам тандаш керек. Доктурду барып агрономду танда десең кантип тандайт? Ошол сыяктуу сотту сот тандоо зарыл. Жөн эле юридикалык билимге ээ экен деп көрүнгөн кызматка жайгаштыра берүү акылга сыйбайт. Кудай сактасын, көчөдө жүргөн билими орто эмес, төмөндөрдү фракциялардын шайлоо мезгилинде штабында иштегендер, чай ташыгандар сот тармагында чоң кызматтарга келишүүдө. Бул кадрдык маселеге сокку урат.

— Соттук реформа керек экен да демек?

— Сот реформа кимге керек, эмнеге керек? Сотторго реформа жасайбыз деп чамынып атабыз. Булардын айлыгын бир эмес төрт жолу көтөрдүк, булардын имараттарын жакшырттык. Компьютерди бердик, имараты сонун деп жатабыз. Андан эмне, ошол жерде олтургандар жыргайт. Эң негизгиси реформаны ким үчүн, эмне максат менен жасап жатам деш керек. Ал жерде Кыргызстандын жөнөкөй жараны укугу бузулса, эркиндиги тепселип жатса адилеттүүлүк издеп сотко барат. Ал жерде мыйзамда каралган мөөнөттө, тартипте, так сактоо менен адилеттүү чечим чыгара алчу мыйзамды чыгара алса ошол жетишкендик болуш керек. Жогорку Соттун эшигин милициялар менен тосуп албай иши бар адам сотторго кирип, кеңеш алып кете турган шарт түзүп бериш керек. Мен мурда кабылдамада кабыл алчумун, график менен.

— Айлыкты көтөрүп берди, үй салып берип жатат. Ошентсе дагы кыргыз милициясынын кадыр-баркы эмнеге мынча түшүп кетти? Балким күнөө өздөрүндө болуп жүрбөсүн?

— Дээринде жок адам хансарай салып берип койсоң деле же болбосо алачыкта баягы эле адам болсо ошол бойдон калат. Албетте укук коргоо органдары, айрыкча милицияда тийиштүү шартты түзүп бериш керек. Ошонун баарысын өлкөдөгү укуктук, социалдык абал менен байланыштырган болбойт. Жакшы, эффективдүү шарт түзүп берүү мамлекеттин милдети.

— Эки революциянын шарапаты милициянын кадыр-баркын түшүрүп койду дегенге ишенесизби?

— Эки эле революция эмес коомдогу көрүнүштөр, саясый окуялар көп эле кадыр-баркына шек келтирип жатат. Жөнөкөй катардагы милиция курамдары колунан келишинче аракет кылат. Бирок аларды профессионалдуу башкарып, жакшы жактарга тарбиялап жаткан жетекчилер жок болуп жатпайбы.

Булак: “Жаңы ордо“

 

— Эдил мырза, сиз саясатка активдүү катышып, өз пикириңизди айтып келатасыз. Парламенттик өлкө болобуз деп партиялык системаны киргизгенден бери кыргыз саясатында жаман өнөкөт пайда болду. Бир партиядан бийликке жеткендер ал партиянын катарынан чыгып калгандан кийин ошол партияны шыбап жатып калууда. Сиз да учурунда КСДПнын катарында элеңиз. 2007-жылы анын мүчөсү болуп, жооптуу катчысы да болгонсуз. Азыр КСДП тууралуу терс пикир айткандардын сап башындасыз. Партиялык система ушундай жол менен курулабы? Партиялар ушул багыт менен түптөлө алабы?

— Мен баса белгилеп айтып коёюн, азыр КСДП деген партия жок. Өмүрбек Текебаев “Жалгыз гана “Ата-Мекен” партиясы бар. Ошол партияны түптөп, түбөлүккө калчу партия түзүп жатам” деп айтчу. Азыр “Ата-Мекенди” карасаңыз, бирөөсү дагы ага тирөөч болуп бере албады. Партиясы депутат кылып алып келген Өмүрбек Абдрахманов сындап жүрөт. Ошол киши дарга асууга негизги күбө болуп бергени турат. Калыкбек Султановду министр кылган эле. Ал азыр башка кайыкта. Кылычбек Султановду министр, элчи кылып көтөрдү. Мунусу да башка тарапка кетти. Фракциясында чогуу олтурган Сайдулла Нышановго окшогондордун бирөөсү да өз пикирин айтканга, лидерине болушканга жараган жок. Ал тургай мыйзам долбоорлору боюнча дагы Текебаев, Салянова, Никитенколор гана добуш берип жатышат. Калгандарынын карааны да көрүнбөйт. “Ата-Мекен” ушундай болуп жатса КСДПны партия деп айтууга болбойт. КСДП партия болуш үчүн жок дегенде программасы болушу керек эле. Акыркы 2015-жылдагы программасын көрдүңүзбү? Көргөн жоксуз. “Биз президенттин саясатын колдойбуз” деди. Президенттин саясаты 2017-жылы аягына чыкчу “пустой” программа болчу. Акаев менен Максим Бакиев жазып кеткен. “Алга Кыргызстан” же болбосо “Ак Жол” партияларын азыркы учурда эстейбизби? Эч ким эстебейт. Мен КСДПда жүргөнүмдө салыктар, билим берүү, саламаттыкты сактоо боюнча программалар болгон. Атамбаев менен да көп талаш-тартыштар болчу. Ошондо эле Атамбаевдин социал-демократ эмес экенине ынангам. Ал леволиберал. Акчалууларды жакшы көрөт, акчалууларга таянат. СДПКда социал-демократиянын жыты да жок.

– 2009-жылы президенттик шайлоодо оппозиция жалгыз гана талапкер Атамбаевди колдогон. Сиз да ошол учурда бийликтин кысымына кабылып четте жүргөнсүз. Четте жүрүп алып Атамбаевдин социал-демократ эмес экенин билип туруп анын талапкерлигин колдогонсузбу?

— Ал шайлоодо анын талапкерлигин колдогон эмесмин. Четте жүргөнүмдө Исмаил Исаков, Бакыт Бешимов, Өмүрбек Текебаев оппозициянын талапкери болуп чыгышы керек деп үчөөнүн атын атагам. Атамбаев жумшак киши. Бирок, ачууга бат алдырат. Оюна келген бир нерсени ойлонбостон эле дароо жүз градусска алып чыгат. Саясатта жүргөн адамдардын, жетекчилердин баарынын эле характерлери бар. Баардыгы кыйын, жашаган жеринде “супер звезда”, отличник, медалист, чемпион, бизнесмен, олигарх. Атамбаевдин болсо “слабый” жери ойлонулбаган нерсени дароо эле көтөрүп чыгып, жанындагыларды басып коёт. Башка пикирди кабыл албайт. Өзүнөн акылдуу адамды жактырбайт. Өзүнүн айдоочусуна гана ишенет. Анын өкүл бала деген статусу да бар.

— Икрам Илмиянов президенттин өкүл баласыбы?

— Өкүл баласы да. Бул кишинин баласы Кадыр жаш эмеспи. Көп жылдар бою кыздары гана бар болчу. Ошондуктан Илмиянов уулу катары болуп калган. Аны менен жакшы сүйлөшөт. Башка акыл кошчуларды жактыра бербейт.

— Текебаевди деле ошондой мүнөздөп жүрбөйбү?

— Текебаев мен үчүн президентке караганда токтоо сезилет.

— Ал киши деле өзү тууралуу сынды көтөрө албай, туталанып кетет эмеспи?

— Атамбаевде акча бар үчүн каалаган жакпаган адамдарды түртүп коюшу мүмкүн болсо, Текебаевде тыйын жок болуп, көптөр менен тил табышууга мажбур болгон да. Балким, сиз айткандай Текебаевде деле өзүнөн кыйындарды жактырбаган мүнөз бар болушу керек.

– 2007-жылы КСДПнын жооптуу катчысы болуп турганыңызда Роза Отунбаеваны сиз КСДПга алып келгениңиз чынбы?

— Жооптуу катчы болуп турганымда Роза Отунбаеваны жетелеп келип олтургузгам. Алгач ага каршы болушкан. “Бул кишини орустар жаман көрөт” деп эки-үч жолу айтышты. Мен болбой атып аны катарга киргизгем. Бешимовду дагы ээрчитип келгем. Ага да акчасы жок деп каршы болушкан.

— Президенттик шайлоо ноябрь айына коюлганы менен шайлоонун шааниси май айынан баштап кызый баштайт. Талапкер болуп мурункулар эле чыгып жатпайбы. Анан эл кимди ээрчийт?

— Баягылардын арасында деле мыктысы бар. Ошол мыктыны тандап алышыбыз керек. Темирбек Асанбеков “Путиндин адамымын, ошол жак менен жакшымын” деп чыкканда, мындан көрө Адахан Мадумаров болсунчу деп айткам. Мадумаровду канчалык жаман көрсөк да ал бизге жакын. Анын бизге жакпаган жактарын да билебиз. Ошол эле учурда ал киши өзүнүн аброю үчүн күрөшүп, топтой алды. Жаңы киши келип алып бир нерсе жасап жиберет дегенге ишенбейм. Элдин башында болом деген адам бул жакта кайнап, сындан өтүшү керек. Кийинки президент элдин колдоосуна ээ болуусу зарыл. Азыркы саясий система менен мамлекет башына келген адамды тушап коюп, иштетпей коюшуна жол бербешибиз керек. Жаңы Конституцияны кабыл алышыбыз керек деп ойлойм.

— Жаңы Конституция кабыл алынбадыбы?

— Бул Атамбаевдин планы боюнча бийлигин улантыш үчүн кабыл алынды. Ал киши олтуруп алып ким премьер-министр, башкы прокурор болот, кимдерге иш козголоорун көзөмөлдөйт. Биз ал планды бузуп, жаңы президентибиз элге кайрылып, 2–3 айдын ичинде жаңы Конституция кабыл алып, күчтүү президенттик башкарууга өтүшүбүз керек.

— Мадумаров айтып жаткан сөздү айтып жатасыз го?

— Бул сөздү Мадумаров 2010-жылы айтып жатканда мен көп жактыра берчү эмесмин. Керек болсо 2006–2007-жылдары парламенттик система керек деп башкалардан катуураак кыйкырып жүргөн мен элем. Баштан өтүп, сабак алгандан кийин түшүнөт экенбиз. Бизге азыр күчтүү президенттик система керек. Жакында Лондонго бардым. Ал жакта бийликтеги адамдар, дипломаттар менен жолуктум. Келе жатып Москвага тийдим. Москвада дагы бир канча даректерге кирип чыгып, менин позициям мындай десем, Лондон, Москвадагы кишилер таң калышты. “Башка киши айтса бир жөн, Эдил Байсалов кантип сиз ушундай чечимге келдиңиз?” деп айтышты. Азыр мамлекетибиз коркунучта, азыркыдай олигархаттык системаны тизгиндеп тартпасак, булар өзүнүн жеке менчигиндей иштей беришет, элибиз жайылып кетет.

— Азыркы системаны токтотушубуз керек деп айттыңыз. Бул системаны сактап калуу үчүн бийлик мураскерин даярдайт. Кубанычбек Кулматов президенттин мураскери болот деген маалыматты кандай кабыл алдыңыз?

— Ар бир мамлекеттик жетекчи менден кийин өзүмдүн саясатымды уланта турчу киши иштесин деп аракет кылат. Бул мыйзам бузуу же күнөө эмес. Тескерисинче, жетекчи ага шарт түзбөсө, аракет кылбаса саясаттын табиятына каршы келет. Бул жерде Алмазбек Атамбаевдин жаңылыштыгы дейбизби башкаларга ыңгайлуу болду. Эгер күчтүү лидер болгондо бул киши өткөн парламенттик шайлоодо тизмени мураскерине жетектетмек. Андан кийин аны премьер-министр кылмак. Премьер-министр болуп олтурган мураскери иш аракетин көрүп Москва, Пекин, Астанага бармак. Баарыбызды колго алып коймок. Атамбаевдин да санаасы жок, пенсияга кете бермек. Муну көрөгөч саясатчы жасай алат. Кулматовду Бишкекке мэр кылып дайындаганда жакшыраак деп ойлогом. Тилекке каршы өзүнүн лидерлик сапатын көрсөтө албады. Ага Текебаев, Бабанов, Жапаров асылган жок, мурунку темир жолчу болгон адам эле иштетпей койду. Эми ошол адам президент боло алабы?

— Эми болсо “атамекенчи” болуп жүргөн, азыр президенттин кеңешчисине айланган Калыкбек Султановго токтоду деген сөздөр чыкты. Бул кишинин мүмкүнчүлүгү барбы?

— Ал кишиде потенциал жок. Боло албайт деп ойлойм. Мен бир нерсени айтып коёюн, мураскерди алып келүүгө убакыт өтүп кетти. Мураскерди төмөндөн баштап алып келгенде азыр башкача абал болмок.

— “Ата-Мекендин” депутаттарына козголгон кылмыш иштери боюнча кандай пикирдесиз?

— Алмамбет Насырканович кечирип койсун, 7-апрелде кан төгүү Алмамбет мырза Эсеп палатасына барып, өзүнүн аялынын машинасын сатып алсын деп болду беле? Эсеп палатасындагы аудитор коррупцияларга жол бербей турган киши өзү түздөн-түз келишимге кол коюп берип жатат. Бул коррупциянын кандай аныктамалары болсо ошолордун баарына туура келет. 20 миң долларлык машинаны 10 миң долларга сатсаң дагы шек туудурат. Ал тургай бекер да бербеши керек. Эсеп палатасынын аудитору башка бирөөнү тазалыкка чакырып, көзүн чукучу адам өзү ошого барып аткандан кийин бул моралдык катастрофа. Саясий репрессия, өч алуу болуп жатат деп айтышы мүмкүн. Ошондуктан элди тазалыкка үндөй турган саясатчы болгуң келсе сен таптаза болушуң керек. Шыкмаматов бир чечимди күтпөстөн өзү эле азыр мандатын тапшырып берип басып кетсе эрдик кылат. Текебаев өзү Шыкмаматовду мандатыңды тапшыр деп чыгарып коюшу керек болчу.

— Аида Саляновага карата козголгон ишчи?

— Елисеевге лицензияны берип койду деген саясий катачылык катары караса болот. Менин эсимде, лицензиясы узартылганын угуп жиним келген. Бирок, мыйзамдуу жагын караганда Елисеев соттолгон эмес, биздикилер узартпай койгонго укугу жок болчу, демократиялуу мамлекет ушундай болушу керек деп бир жагынан сыймыктангам. Ушундай иштер менен кылмыш ишин ачып жатканы өздөрүнө туура эмес абалды жаратып алышууда. Бирок, Аида Салянованын прокуратурасы Мелис Мырзакматовго “Ойлонулбаган чечим” деп кылмыш ишин козгогон. “Ойлонулбаган чечим” деген берене барбы? Салянова Башкы прокурор болуп турганда ошондой системаны киргизип койгон. Ал өзү казган орго туш болуп калды. Кээ бир адамдар азыр Салянованы баатыр кылып көрсөтүп жатат. Ал Башкы прокурорлуктан кетип жатканда “Мен президенттен колдоо болбой калгандыктан кызматтан кетип жатам” деген сөздү айткан. Бул кожоюндун ишениминен чыгып калгандан кийин кеткенге аргасыз болдум дегенди билдирет да. Өлкөдө мыйзамдын күчү менен керек болсо президентке кылмыш ишин козгой турчу жалгыз адам Аида Салянова болчу. Ошол киши президент колдобой койду деп кызматтан кеткенин эмне деп түшүнсө болот?

Булак: “Жаңы ордо”

 

— Шайырбек мырза, бир кезде “Ата-Мекен” партиясынын катарында Жогорку Кеңештин депутаттыгына ат салышып калдыңыз. Бүгүнкү күндө партиялаштарыңыздын айланасындагы болуп жаткан окуяларга кандай баа бересиз? Эки тарап маалымат айдыңында катуу согуш жүргүзүп жатышпайбы.

— Бул жерде каршылаштык катуу болуп жатканын жалпы журтубуз билет. Айрыкча маалыматтык кармаш күчтүү жүрүп жатат десем жаңылышпасам керек. Оппозиция менен бийликтин ортосунда мындай маалыматтык согуштарды кыргызстандыктар бүгүн эле көрүп жаткан жок. Бул Акаевдин учурунда дагы болгон, Бакиевдин учурунда да кайталанган, мына эми Атамбаевдин учурунда дагы оппозиция бийлик ортосунда каршылыктар, маалыматтык чабышуулар болуп жатат. Мындай нерсени 25 жылдын ичинде көрүп, мындайга көнүп дагы бүтпөдүкпү. 25 жылдык Кыргызстандын эгемендүүлүгүн көз алдыбыздан өткөрүп келе жаткан инсандар катары айтсам, бизде оппозиция менен болгон пикир келишпестиктерде бийлик көп учурда жалаа жабуу сыяктуу маалыматтарга таянышып, кара пиарды көбүрөөк колдонуп коёрун билебиз. Муну эл дагы билет. Ошол себептен эл ичинде “кара жашик”, ” шыбакчы” деген сөздөр бекер чыкпаган. Бул нерсе ошол 2000-жылдардан кийин 2005–2010-жылдары кандай болсо, бүгүн деле ошондой уланып, айрым окуялар коёндой окшош. Мисалы бийликтин оппозиция менен диалогсуз, аларды теңине албагандай түр көрсөтүү менен иш алып барып жатышы албетте өкүнүчтүү. Мен муну баса белгилеп койгум келет.

— Оппозициябыз деген “Ата-Мекен” партиясынын маалыматтык согуштагы аракетин кандай бааладыңыз?

— “Ата-Мекен” партиясы колунан келишинче үстүнөн коюлган чын-төгүн кинелерге жооп берип жатат окшойт. Анткени ал мамлекеттик машина, пропаганда менен албетте теңтайлаша албайт. Жөнөкөй айтсак, чынында ар бир үстүнөн ташталган жалаа менен айыптоолорго жооп кылышып, алардын баарын далилдөөчү материал, фактылар менен тастыктоого аракет кылып жатышат жана ал аракеттеринен майнап чыгып жатат десем жаңылбайм. Муну кечээги болуп өткөн Белизгейттен эле билсе болот. Дагы мисал, кечээ Скрябина 45 деген жер участогун Шерниязовдор ээлеп алыптыр, айына 20 миң доллардан пайда көрөт экен деген маалыматты Канат Осмоналиев, Бакыт Бакетаев деген серепчилер таратты. Бирок кайра маалымат жыйын өткөрүп, ошол сөздүн калп экендигин Бакетаев өзү айтып, кечирим сурады. Эң өкүнүчтүүсү коомдук деп эсептелген бирок, бийликтин инфомонстрына айланып алган КТРдин бул маалыматтын чын-төгүнүн тастыктабай туруп, оппозиция өкүлдөрүнүн туугандарына чейин эфирден бир тараптуу жамандап таштагандан кайра тартпагандыгы болду. Негизи эле саясатта кандай кармаш болбосун чындыктын алкагынан чыкпаганга аракет кылсак болмок.

— Сиз айтып кеткен кайым айтышуулар менен эле күн өткөрүп жатабыз. Бирок биздин мамлекетте Текебаев менен эле Атамбаевдин маселеси жок да. Мамлекеттик маселелер чекеден саналат. Булар коомдогу чоң көйгөйдөн арылуу үчүн атайын ушундай маалыматтык согушту жүргүзүп жатышкан жокпу?

— Биринчи кезекте мамлекет тиричиликтен мурун идеялык жактан такташып алышыбыз керек… Сырттан байкап турушкан саясат таануучулар менен деле пикир алышсаң мындай процесстердин болгону туура дешет. Күчтүү оппозиция деген сөздүн төркүнү ушул. Бийликти бейчеки тайрактатпайт. Келечекте кийинки муун керек болсо президент болсом дагы жоопкер экенин билип, баардыгын өзүм билип, өзүм чечип калат экенмин деген ойдон алыс болуп, эл менен ар дайым эсептешип, кылган ишиме эл баа берет деген ойдо болот. Мунун эмнеси жаман? Жакшылап ойлонгон кишиге бизде демократия түптөлүп жатат. Президентти баш кылып сындап, бийликтеги адамдардын жоопкерчилигин күчөтүүдө мындай процесстердин болгону жакшы деп ойлойм. Айрым башка мамлекеттерге окшоп бир адам баарыбызды башкарып, анан ал адам кандай айтса ошондой заман болот деген ойдон алыс болобуз.

— Бир айдан ашып кетти 40 адамдын өмүрүн алган “БОИНГ” учагынын кулаганына. Бирок ошол каргашалуу жүк кимдики экени дале маалымдала элек. Мунун баары жүк чын эле жогорку бийликте олтургандарга тийешелүү экенинен кабар бербейби?

— Мен муну эки эле сөз менен айткым келет. 8 жаштагы кыздын салыгын текшерип жаткан адамдар 84 тонна жүктүн кимге тийешелүү экендигин таппай калгандыгы же болбосо бүгүнкү күнгө чейин издеп жаткандыгы туура эмес ойду пайда кылып жатат. Мен бул жүк баланчаныкы же түкүнчөнүкү болсо керек деген божомолдоолордон алысмын. Иликтөөлөрдөн соң, фактылар, айрым документтер табылса, кара кутудагы сөздөр такталса, анан элге ачыкталат болсо керек. Бирок, жаран катары жанагы сөзүмдү кайталап койгум келет: 8 жашар кыздын салыгын текшерип жатканда 84 тонна жүктүн кимдики экенин деле жакшылап текшерип койгула да дегим келет.

Булак: “Жаңы ордо“

 

 

— Курманбек Эргешович, бажы биримдигине даярдыксыз киргенибиз бүгүн төөнүн өркөчүндөй болуп көрүнүп калды. Бул карапайым калк үчүн да катуу сокку болуп жатат. Деги эле бажы биримдигине кирүүнүн канчалык зарылдыгы бар эле?

— Биз муну Евразиялык экономикалык биримдиктин алкагында карашыбыз керек. Кыргызстан Евразиялык экономикалык биримдикке мүчө өлкө болуп кирдик. Биримдикке кирүүгө максималдуу түрдө даярдыктарды дагы көрүп туруп анан кирүү керек болчу. Азыр кыйналып жатабыз деп кайра чыгып кеткенибиз туура болбойт. Бажы биримдигине киргенибиз туура болду деп кечээки тегерек столдо дагы айтышты. Айыл чарба азыктарын башка мамлекеттерге чыгарып сата албай, көйгөйлөр болуп жатканына башкалар күнөөлүү эмес, өзүбүз күнөөлүүбүз. Биринчи кезекте Евразиялык экономикалык биримдикке кирип жатканда Кыргызстан канчалык деңгээлде даярдык көрдү, толук кандуу бир нече мамлекет менен ийгиликтүү кошула алдыкпы, бир организимдин мүчөсү катары иштеп кете алабызбы же кете албайбызбы деген маселелерди мурда ойлонуш керек болчу. Азыр биз де-факто фактылардын алдында туруп калдык. Башка мамлекеттерде өндүрүшү күчтүү, чыгарган товарлардын тийиштүү сапаты жогорку деңгээлде. Кыргызстанда мүмкүнчүлүктөрү бар бирок биримдикке кирген мамлекеттердин талаптарына жооп бере албай жатабыз. Жооп берүүгө максималдуу түрдө аракет кылуу зарыл.

— Бизде мүмкүнчүлүктөр бар, бирок ишке киргизе албай жатабыз деп кеттиңиз. Бул өкмөттүн кемчилдигиненби?

— Ооба, мунун баары Өкмөттүн кемчилиги. Өз учурунда жетиштүү анализ кылбаганы, даярдыкты көрбөгөнү. Жеке эле бул маселе эмес, көп эле маселелер боюнча көйгөйлөр топтолуп калган болчу. Көп жылдан бери маселелердин баарын эртең, бүрсүгүнкүгө калтырып, эптеп-септеп жайгарылып кетээр деген кыргызча көз караш менен жашап келгенбиз. Айрыкча экономикалык биримдиктерде мүчө болгон мамлекеттердин ар биринин катаал шарттары бар да. Кирдиңби баардыгыбызга тийешелүү болгон эрежелерди, мыйзамдарды сактагыла, талаптарына жооп бергиле деш керек. Ошого карабастан экономикалык биримдикте Кыргызстанга бир топ эле жеңилдиктер берилди.

— Жыл сайын алмашып жаткан өкмөт башчыларынын кесепетинен көп жылдык маселелердин топтолуп жатканын билсек болобу?

— Жылда алмашып, ар бир жылга бирден өкмөт башчы туура келип жатпайбы. Аткаруу бийлигинде кемчилдик, зыянын тийгизип жаткан фактор катары өкмөт башчылардын тез-тез алмашып жатканын бааласак болот. Бирок, эски өкмөттүн ичинде иштеген адам жаңы өкмөт башчысы болуп келет да өзү билгендей иш жүргүзө баштайт. Мурдагы премьер-министр кетип калды эле мен баарын жаңыдан баштап жатам, ал бизге тийешеси болбош керек деп мурдагыларга шылтап, өзүн бул маселелерден ала качпоо зарыл.

— Жакынкы он жылды алсак өкмөт башчы болуп иштеген Өмүрбек Бабанов менен Темир Сариев президенттик шайлоого аттанып жатышат. Экөөнүн кандай өкмөт башчы болгонун эл көрүп турат. Бирок экөө эми канчалык деңгээлде президент боло алат деп ишенесиз?

— Бул көрүнүштү башка бир нерселерге салыштырмалуу гана айтсак болот. Мисалы экөө тең өкмөт башчы болгону үчүн идеалдуу талапкер, же болбосо экөө тең мурда кетирген кемчилдиктери боюнча алып караганда жараксыз деп кесе айтып койгонубуз туура болбойт. Албетте, ар бир адамдын саясатчы, башкаруучу катары өзүнүн потенциалы бар. Өкмөт башчы, мамлекет башчысы деги эле башкаруу чөйрөсүндө иштеген адамдар биринчи кезекте билимдүү болушу керек. Мамлекеттик органды, башка саясый институттарды башкара билген илимий башкарууну уюштурган мамлекетчил адам болушу зарыл. Бир эле экономика же айыл чарбанын тигил же бул жагынан эмес, саясый, укуктук, эл аралык мамилелер боюнча билими болушу зарыл. Кыргызстанда гана эмес, кайсыл гана мамлекет болбосун эң кооптуу нерсе бул компетентсиздүүлүк. Эгер иш билбеген кадрлар көбөйүп кетсе, мамлекеттик башкаруунун байланыштары үзүлүп кетиши мүмкүн.

— Башка жакты албай эле коёлу. Коопсуздук кызматы менен ИИМде олтурган эки азаматыбыз тең бул тармакта иштеген эмес. Сиз балким Сегизбаев менен Исраиловду бизден жакшы билээрсиз?

— Буларды атайын орган деп коёт. Айрыкча улуттук коопсуздук кызматын. Мына мен совет мезгилинен бери иштеп келе жатам. Ушул чөйрөгө кандайдыр бир деңгээлде тийешем бар болуп келген. Партиялык кызматтарда иштегенмин, башкарганмын. Дайыма профессионалдык деңгээли бар адамды башкарууга койчу. Совет мезгилинде укук коргоо органдарын кадрлар менен бекемдөө максатында партиялык советтик жетекчилик кызматтарга өзүн кыйын жакшы жагынан көрсөтө алган адамдарды жетекчи кылып алып келчү. Москвага алып барып Улуттук коопсуздук кызматтын адамдарын бир жылдык мөөнөттөн кем эмес атайын индивидуалдуу программа менен окутчу. Окутуп, теориялык билим бербестен дүйнө жүзү боюнча баардык жерге алып барчу. Чалгын маселесин, согуштук тактикаларды, оперативдик иштерди билиш үчүн чет мамлекеттерге дагы алып чыгып мисалдардын негизинде окутуп, атайын даярдыктан өтүшчү. Буларды бир суткада 24 саат болсо 14 саат окутчу. Түндөсү кантип уктап, эртең менен кантип туруш керек баарын окушчу.

Кыскасы жетекчи болуп же жетекчинин орун басары болуп барган жерди беш колундай билип, ал эле эмес кадрдык курамын дагы жаттатып туруп анан иште дечү. Мурда СССРдин ИИМинин курамында болчубуз. Анда оперативдик системанын түрлөрүнүн баардыгын басып өткөн адамдарды жетекчиликке коёт болчу. Жогорку Соттун Төрагасын райондук биринчи инстанциядан баштап, баардык тепкичтерди басып өткөн адамды койчу. Бир күндүк ишти билбеген же бир күн иш менен тааныш эмес адамдарды жетекчи кылып коюу ошол сферага коркунучтуу. Жакшы адам, пейили жакшы, өзү ушундай дардаңдаган шар жигит, бул биздин партиядан деген болбойт. Ал убактылуу гана нерсе. Кыска эле мөөнөттүн ичинде анын ким экенин катардагы кызматкерлер билет дагы ага урмат-сый дагы кылбайт. Органда иштеген адамдар сыйлайт, эгерде накта өз ишиңе профессионал болсоң. Алдаш мүмкүн эмес экенин билсе, анан өзү башкарып жаткан тармакта адилет башкаруу болсо дайыма сыйлап турат.

— Кечээ сот укуктук комитетинде, коопсуздук жаатында жана ИИМ тармагында иштегендер декларация толтурбасын деген сунуш берилди. Бул канчалык деңгээлде туура?

— Негизи мыйзамдын талаптары ээлеген кызматына карабай, баардык жарандарга бирдей таратылышы керек. Мамлекеттин талаптарына декларация тартибин киргизгенден кийин ар бир жаран аны толтурууга милдеттүү. Ал жетекчинин иштеп тапкан акысы, үй мүлкү мамлекеттик же аскердик жашыруун сыр беле? Аны канчалык жашырсаң жөнөкөй жаран ошончолук шектенет. Бул жерде иштедим, баланча айлык алдым, баланча жылдан бери баланча сом пенсия алам деш керек. Аны жашырсаң деле баары билет.

— Жогорку соттун төрагасы, бир нече жогорку кызматтарда иштедиңиз. Сот реформасына элдин дагы ичи чыкпайт. Баягы эле Акаевдин убагында иштеп жаткан соттор дагы деле иштеп жатат. Качан бир соттордун профессионалдуулугуна жетебиз? Мисалы бүгүнкү СДПК фракциясынын лидери Иса Өмүркуловдун баласы үч адамды өлтүрүп коюп эркиндикте жүрөт. Ал эми тоок уурдагандар кесилип кетүүдө. Бул жагынан кантип адилеттүүлүккө жетсек болот?

— Мына биз канчалаган шайлоолорду өттүк. Жөнөкөй эл менен жолугушууда мага абдан көп суроо берип жүрүштү. Бир жолку турмушумда болгон окуяны айтайын. Мырзакеде аксакалдар олтурат. Бир абышка “эй балам, атаңды тааныйм, Эргеш аке жакшы киши болчу. Мына эми сен сот болуп иштейт экенсиң, бул сотторду түшүнүп болбойт. Баланчанын баласы бирөөнүн үйүнөн күн карама уурдаптыр. Ошого Өзгөндө Өмүракунов деген сотуң бар экен. 5 жыл берди. Бирөөнүн баласы бирөөнү өлтүрүп койду эле ага дагы 5 жыл берди. Бу мыйзамыңар кандай?”-дейт. Сүрүштүрүп кыскасы билдим. Жанагы жарым мүшөк семичке уурдаган бала үйүнүн төрүнө кирип уурдап чыгыптыр. Мурда үч- төрт жолу соттолгон, сот аркылуу рецидивист (мурдагы кылмыштарын улам кайталаган адам. ред) деп табылган бала экен. Ошол рецидивистке 5 жыл беришиптир. Тиги киши өлтүргөн бала абдан жакшы мүнөздөгү, иштеген эмгекчил неме экен, бирөөнү капысынан өлтүрүп алыптыр. Жөнөкөй кишиге алардын баарын айтып олтурсаң алар түшүнбөйт. Ыя айланайын койчу, жарым мүшөк күн карама менен киши өлтүргөндү бирдей соттогон кантип болсун. Мыйзамда мындай деп жөнөкөй кишиге жеткире албайсың. Соттун чечими катаалдыгында же жеңилдигинде эмес, соттун чечими адилет болушу керек. Кылмышкердин кулк-мүнөзүнө, жасаган кылмышына, зыяндуулугуна, өздүгүнө, үй-бүлөлүк абалын кошуп туруп анан жаза бериш керек. Кээде мыйзамда каралган жазадан төмөн жаза чыгарыш керек болот. Мен биринчи иш караган маселемди айтып берейин. 8 сот бар бирок кыргызча иш карай албайт экен. Иш кыргызча түшүптүр. Бир бала бир кызды ала качып кетип кайра «мени зордуктады жана башка жакпай калды»-деп кыз баланын үстүнөн арыз жазыптыр. Эжелери ата-энесин коркутуп акча талап кылып жатышыптыр. Баланын өмүр баянын изилдедик. Абдан сонун бала экен. Тиги кыз болсо бузулуп ушундай иштер менен алектенген кыз экен. Мурда дагы эки-үчөөнү сызга олтургузуп качып жүргөн неме экен. Кесип кылып алыптыр. Баягы балага 2 жыл шарттуу түрдө жаза бердим. Ал убакта жаза шарты катуу болуп, Жогорку Соттун, партиянын көзөмөлүндө болот эле. Кийин ошол иш Жогорку Сотко чейин жеткен. Исанын маселесине келсек тааныш-билиш, кызматтык абалынан пайдалануу деген болбой койбойт, таасир этишет. Мен иштеген маалда деле ар кандай нерселер болчу. Бирок адилеттүүлүк үчүн айтышым керек, Акаев таптакыр мындай ишке такыр киришчү эмес. Эч качан бул маселе менен кайрылган жок. Калгандарынын баарын жаныма жолотчу эмесмин. Бакиев учурунда бөлүм башчылар бар эле, аларды кабылдамадан нары кетирчүмүн, кабыл алчу эмесмин. Мыйзам боюнча жардам бере турган жагдайы болсо анча-мынча андай учурда жардам берчүмүн. Жок мыйзамга тескери келсе жасачу эмесмин. Кийин райондук соттор аркылуу, өздөрүнүн каналдары аркылуу иш бүтүрүп жүрүштү. Бирок ага деле анча-мынча көз жумуп билмексендикке салып коюп жүрдүм.

— Бакиев сот иштерине аралашчу беле?

— Жок, эч качан. Ал банкирлердин, Садыркуловдордун иши боюнча сурады. Анда иш каралып бүтө элек эле. Соттолсо соттолду болуп калабы, кандай болот деген. Албетте, айып өкүмү чыкса соттолгон болот дегем. Аны качан жокко чыгарат же сот аркылуу алынат, ушулар боюнча чай ичип олтурганда деле түшүнүк бергем. Башка эч нерсе суранган жок. Бирок шайлоо учурунда сурангандары болду. Жардам бере тургандарына бердим, такыр мүмкүн эместерин ачык эле айттым. Бул мүмкүн эмес, болбойт дедим.

— Бизде саясый буйруктар дагы мыйзамдарга туура келбей жаткандай. Кайсы бир ишке шектелип жаткан адамды тергөөгө чакырып анан күнөөлүү деп табылгандан кийин гана камакка алынчу эле го. Азыр болсо камап алып тергеп жатышат. Бул мыйзам бузуу эмеспи?

— Алардын баары туура эмес. Аша чапкан нерселер көп эле болуп жатат. Мунун баарын жасаган Аида Салянованын баардык иштер башына келип, өзүнүн мыйзамсыз, аша чапкандык менен жасаган иш ыкмаларын өзүнө колдонуп жатышат. Саясый аренада жүргөн киши болсо эле парламенттин макулдугун албаш үчүн өзгөчө оор беренелер менен иш козгойт. 303-коррупция, 304-берене кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануунун 4-бөлүгү менен. Бул өзгөчө оор кылмыш болуп эсептелинет. Анан камап алып тергөөнү баштап жатышат. Негизи иш тартиби боюнча илгери камакка чын эле өтө оор кылмышкерди алчубуз. Сотко иш келгенде баш коргоо чарасы туура кабыл алынганбы же туура эмес кабыл алынганбы? Эгер туура эмес болсо камактан чыгарып анан сотточу. Азыр адамдын убал-сообунан коркпой туруп күн мурунтан жанагындай өзгөчө оор кылмыш менен иш козгоп, бош жүрсө тергөөгө тоскоолдук кылышы мүмкүн деп камап жатышат.

— Жада калса шайлоо учурунда өзүнүн атаандашынан кутулуу үчүн да кылмыш ишин козгоп жатышпайбы?

— Шайлоо жок кезинде деле мындай иштерди жасап жатышат. Мурдагы укук системабыз ошол эле континенталдик системага негизделген. Азыр деле ошондой, көп деле айрымачылыгы жок. Мурда адам өлтүргөндү, зордукчулдарды, каракчылык кылгандарды, эч жерде иштебегендерди камачу. Бош болсо коомчулукка кандай зыян алып келээрин карап анан камачубуз. Ошол убакта кандайдыр бир нерсеге айыпталган башкармалар бош жүрүп тергелип күнөөсү табылса анан камалчу. Бирок адамды соттун өкүмү чыкканга чейин күнөөлүү деп айтышка эч кимдин акысы жок болчу. Азыр деле мыйзам боюнча эч кимдин акысы жок. Азыр иш козгойт, козгоору менен мунун күнөөсү чогулган материалдар менен далилденди, күнөөлүү, коррупционер же болбосо кызмат абалынан пайдаланган деп айтып салышат. Эч нерсе боло электе эле күн мурунтан адамды мокочо, желмогуз кылып таштайт. Бул өзү туура эмес. Мына ушундай ыкма камап коё элеги болбосо Аида Салянованын өзүнө колдонулуп жатат. Соттун чечими чыга электе күнөө тагылды мага деп жаны бышып күйүп туталанып жүрөт. Бул жерде саясый мотив бар, мен күнөөлүү эмесмин, агам, күйөөм күнөөлүү эмес, баарыбыз акпыз деп жатат.

— Сот системасына адилет чечим чыгарбагандарды кайра жолотпой койсо кичине болсо да башкалар сестенип калабы деп ойлоп жатам. Сиздердин убагыңыздарда судьялар таза иштешчү. Азыр караны ак, акты кара кылып коюп жатышпайбы?

— Ошол убакта коркчу да. Жоопкерчилик бар эле, уят-абийир деген бар эле. Андай чечим чыгаруу ыйманына жараша болот ким болсо дагы.

— Аны эмнеге азыр колдонушпайт?

— Азыр сотторду тандоо кеңешин түзүп койгон. Аны жөн эле түзүп койбой Конституцияга Текебаев киргизип да салган. Мурда соттордун алдында квалификациялык коллегия бар эле. Сынактан өткөрүп, Жогорку Кеңешке шайлай турган органдарга, партиялык комитеттерге берчү. Алардын жактыруусунан өткөндө болсо болду, болбосо калчу. Мына мен көп убакыт иштедим. Сунушталгандан кадрлардын жарымы өтсө жакшы, жарымы ар кандай себептен өтпөй калчу. Кээ бирлери моралдык критерийлер менен өтпөй калчу. Азыр сотторду тандоо кеңешинин башында турган адам бир күн сотто иштеген эмес. Сотту сот тармагында иштеген адам тандаш керек. Доктурду барып агрономду танда десең кантип тандайт? Ошол сыяктуу сотту сот тандоо зарыл. Жөн эле юридикалык билимге ээ экен деп көрүнгөн кызматка жайгаштыра берүү акылга сыйбайт. Кудай сактасын, көчөдө жүргөн билими орто эмес, төмөндөрдү фракциялардын шайлоо мезгилинде штабында иштегендер, чай ташыгандар сот тармагында чоң кызматтарга келишүүдө. Бул кадрдык маселеге сокку урат.

— Соттук реформа керек экен да демек?

— Сот реформа кимге керек, эмнеге керек? Сотторго реформа жасайбыз деп чамынып атабыз. Булардын айлыгын бир эмес төрт жолу көтөрдүк, булардын имараттарын жакшырттык. Компьютерди бердик, имараты сонун деп жатабыз. Андан эмне, ошол жерде олтургандар жыргайт. Эң негизгиси реформаны ким үчүн, эмне максат менен жасап жатам деш керек. Ал жерде Кыргызстандын жөнөкөй жараны укугу бузулса, эркиндиги тепселип жатса адилеттүүлүк издеп сотко барат. Ал жерде мыйзамда каралган мөөнөттө, тартипте, так сактоо менен адилеттүү чечим чыгара алчу мыйзамды чыгара алса ошол жетишкендик болуш керек. Жогорку Соттун эшигин милициялар менен тосуп албай иши бар адам сотторго кирип, кеңеш алып кете турган шарт түзүп бериш керек. Мен мурда кабылдамада кабыл алчумун, график менен.

— Айлыкты көтөрүп берди, үй салып берип жатат. Ошентсе дагы кыргыз милициясынын кадыр-баркы эмнеге мынча түшүп кетти? Балким күнөө өздөрүндө болуп жүрбөсүн?

— Дээринде жок адам хансарай салып берип койсоң деле же болбосо алачыкта баягы эле адам болсо ошол бойдон калат. Албетте укук коргоо органдары, айрыкча милицияда тийиштүү шартты түзүп бериш керек. Ошонун баарысын өлкөдөгү укуктук, социалдык абал менен байланыштырган болбойт. Жакшы, эффективдүү шарт түзүп берүү мамлекеттин милдети.

— Эки революциянын шарапаты милициянын кадыр-баркын түшүрүп койду дегенге ишенесизби?

— Эки эле революция эмес коомдогу көрүнүштөр, саясый окуялар көп эле кадыр-баркына шек келтирип жатат. Жөнөкөй катардагы милиция курамдары колунан келишинче аракет кылат. Бирок аларды профессионалдуу башкарып, жакшы жактарга тарбиялап жаткан жетекчилер жок болуп жатпайбы.

Булак: “Жаңы ордо“

 

Швециялык депутат кызматкерлерге иш ортосунда үйүнө барып төшөк кумарына батып келүүсү үчүн бир сааттык тыным берүүнү сунуштады. Ал аталган тыныгууну акча төлөнө турган тыным болуусу керек деди. Бул туурасында: “Секстин пайдалуу экендигин окумуштуулар изилдеп чыгышкан. Бул алака жубайлар арасындагы мамилени жакшыртышы мүмкүн” – дейт Эвертурнео Пер-Эрик Мускос аймагындагы шаардык кеңешинин мүчөсү. Аталган сунушту алып чыккан депутаттын пикиринде, азыр аталган өлкөдөгү жубайлардын көбү жетишээрлик деңгээдде чогуу болбой келет. Ал сунушталган бул бир сааттык төшөк үчүн тынымды шведдер натыйжалуу пайдаланаарына ишенээрин айтты.

Булак: “Фабула”

«УЧКУН» Ачык акционердик коомунун экс — жетекчиси  Орозбек Нусувалиевди  Өкмөт башчы Сооронбай Жээнбеков жаңыдан түзүлүп жаткан  мамлекеттик  «Мүлк »  ишканасынын жетекчиси кылып дайындады. Айрым маалыматтарга караганда бул ишканага бир топ башка кызматтар бириктирилет экен.  Демек, бул “Мүлк” ишканасы жакынкы убактарда Кыргызстандагы  “гигант” ишканалардын бири болот окшобойбу.  Белгилүү болгондой буга чейин Орозбек мырза  өзү иштеген  чоң кызматтардагы  «бардак», башаламан иштерди тартипке салып, кирешесин көбөйтүп, эл оозуна алынып келген. Маселен, ал 1 жылдан ашуун убакыт жеткетеген чыгашалуу «Учкунду» 10-15 млн. сом кирешеге чыгарганга жетишкен.  Ошого карабсатан, анын бул кызматтан алынышы саясый сүртүмдөр менен коштолгону белгилүү. Ал эми Нусувалиев ага чейин Бишкек СЭЗди 2-3 жыл жетектеп, 50дөй ар кандай обьектерди куруп, ишананын кирешесин миллиард сомго чейин жеткизген. Демек, бул жаңы ишкананы дагы бутуна тургузуп, гүлдөтөөрүнө ишеним чоң. Эмесе, Орозбек мырзага албан-албан ийгиликтерди каалап коёлу.

Булак: “Чагылган”

 

Швециялык депутат кызматкерлерге иш ортосунда үйүнө барып төшөк кумарына батып келүүсү үчүн бир сааттык тыным берүүнү сунуштады. Ал аталган тыныгууну акча төлөнө турган тыным болуусу керек деди. Бул туурасында: “Секстин пайдалуу экендигин окумуштуулар изилдеп чыгышкан. Бул алака жубайлар арасындагы мамилени жакшыртышы мүмкүн” – дейт Эвертурнео Пер-Эрик Мускос аймагындагы шаардык кеңешинин мүчөсү. Аталган сунушту алып чыккан депутаттын пикиринде, азыр аталган өлкөдөгү жубайлардын көбү жетишээрлик деңгээдде чогуу болбой келет. Ал сунушталган бул бир сааттык төшөк үчүн тынымды шведдер натыйжалуу пайдаланаарына ишенээрин айтты.

Булак: “Фабула”

«УЧКУН» Ачык акционердик коомунун экс — жетекчиси  Орозбек Нусувалиевди  Өкмөт башчы Сооронбай Жээнбеков жаңыдан түзүлүп жаткан  мамлекеттик  «Мүлк »  ишканасынын жетекчиси кылып дайындады. Айрым маалыматтарга караганда бул ишканага бир топ башка кызматтар бириктирилет экен.  Демек, бул “Мүлк” ишканасы жакынкы убактарда Кыргызстандагы  “гигант” ишканалардын бири болот окшобойбу.  Белгилүү болгондой буга чейин Орозбек мырза  өзү иштеген  чоң кызматтардагы  «бардак», башаламан иштерди тартипке салып, кирешесин көбөйтүп, эл оозуна алынып келген. Маселен, ал 1 жылдан ашуун убакыт жеткетеген чыгашалуу «Учкунду» 10-15 млн. сом кирешеге чыгарганга жетишкен.  Ошого карабсатан, анын бул кызматтан алынышы саясый сүртүмдөр менен коштолгону белгилүү. Ал эми Нусувалиев ага чейин Бишкек СЭЗди 2-3 жыл жетектеп, 50дөй ар кандай обьектерди куруп, ишананын кирешесин миллиард сомго чейин жеткизген. Демек, бул жаңы ишкананы дагы бутуна тургузуп, гүлдөтөөрүнө ишеним чоң. Эмесе, Орозбек мырзага албан-албан ийгиликтерди каалап коёлу.

Булак: “Чагылган”