БАШКАЛАР

С 15 февраля 2016 г. в зале юридической литературы Национальной библиотеки Кыргызской Республики им. Алыкула Осмонова представлена книжно-иллюстративная выставка, посвященная 90-летию образования Кыргызской Автономной Советской Социалистической Республики.

Победа Октябрьской революции имела для Кыргызстана судьбоносное значение, в результате которой стала возможность создания национально-государственных образований народов, ранее не имевших своей государственности, в том числе и кыргызского. Кыргызская Автономная Советская Социалистическая Республика была образована в феврале 1926 года путем преобразования Кыргызской Автономной Области.

Согласно просьбе политического руководства Кыргызстана, Всероссийский ЦИК 1 февраля 1926 года принял решение создать вместо Кыргызской автономной области при РСФСР Кыргызскую Автономную Советскую Социалистическую Республику (Кыргызскую АССР) при РСФСР.  На первом съезде советов Кыргызской АССР, прошедшем 7-12 марта 1927 года, было официально объявлено о создании Кыргызской АССР. В принятой Декларации подтверждается право кыргызского народа на самостоятельное решение своей судьбы (самоопределение), объявлены основные принципы взаимного согласия народов, проживающих в Кыргызстане.

В становлении государственности Кыргызстана сыграли большую роль яркие и талантливые государственные деятели – Абдыкерим Сыдыков, Иманалы Айдарбеков, Жусуп Абдрахманов, Абдыкадыр Орозбеков, которые проводили последовательную борьбу для достижения статуса союзной республики, основанной СССР.

На выставке представлены издания и труды ученых Кыргызстана о создании и становлении государства в стране –  У. Ч. Чотонова “История отечества”, Д.Ш. Кызыбаева “Касым Тыныстанов”, И. Абдуразакова “Жусуп Абдырахманов”, А. У. Джакишева “Вехи жизни ученого – историка, партийного и общественного деятеля Керимкула Орозалиева (1912-2009гг),  З. Курманова и Э. Сыдыкова “Абдыкерим Сыдыков: личность и история”, З.К. Курманова “Национальная интеллигенция 20-30 годов”, А. Джуманалиева “Политическая история Кыргызстана” и др., а также фотодокументы, статьи, публикации о становлении политической системы кыргызского общества.

Адрес:  г. Бишкек, ул. Ю. Абдрахманова, 208. Национальная библиотека  КР им. Алыкула  Осмонова. Зал юридической литературы тел. 30-50-64.

Выставка продлится до 30 апреля  2016 г.

Агентства по гидрометеорологии при Министерства чрезвычайных ситуаций Кыргызской Республики предоставляет бюллетень прогноза погоды на период с 16 по 20 февраля 2016г.

В городе Бишкек 16 февраля ночью  без осадков, днем возможен слабый снег. На дорогах снежный накат, гололедица. Ветер северо-западный от 3-8 метров в секунду. Минимальная температура воздуха ночью -4…-6°,максимальная температура воздуха днем 1…3°.

В городе Ош 16 февраля ночью без осадков, днем возможен слабый снег. Ветер северо-западный от 3-8 метров в секунду. Минимальная температура воздуха ночью -4…-6°, максимальная температура воздуха днем 1…3°.

16 февраля ночью без осадков, днем местами снег. На дорогах снежный накат и гололедица. Ветер северо-западный от 3-8 метров в секунду.

17 февраля ночью местами снег, днем без осадков. На дорогах снежный накат, гололедица. Ветер западный от 4-9 метров в секунду, по акватории в озере Иссык-Куль до 15-20 метров в секунду.

18 февраля без осадков. На дорогах снежный накат, гололедица. Ветер западный от 4-9 метров в секунду.

19-20 февраля без осадков. Небольшое повышение температуры воздуха.

На основании постановления Правительства КР (ПКР) №660 от 20 ноября 2014 г . “Об утверждении Среднесрочной тарифной политики (ССТП) КР на 2014-17 гг. “ , гос.агенство по регулированию ТЭК при ПКР издает приказ

№45 от 11 декабря 2014 г. , за подписью директора Н.Элебаева , согласно которой с 1.01.15 г. устанавливаются тарифы : для населения , бытовых абонентов , при потреблении 700 квт/час электроэнергии в месяц 70,0 тыйынов за 1 квтчас , при потреблении свыше 700 квтчас в месяц 120,0 тыйынов плюс цена импорта электроэнергии , для промышленных абонентов 138,3 тыйынов плюс цена импортной электроэнергии.

Гос.агенство по регулированию ТЭК при ПКР издает очередной приказ №46 от 30 января 2015 г. о новых тарифах на электроэнергию , согласно которой с 1 февраля до 31 марта 2015г. устанавливаются тарифы: для населения ,при потреблении до 700 квтчас в месяц 70,0 тыйынов за 1 квтчас ,а свыше 700 квтчас  в месяц 182,0 тыйынов и промышленным потребителям 197,0 тыйынов за 1 квтчас .

В связи изменениями постановлением ПКР №305 от 20 мая 2015 г. в ССТП , утвержденным постановлением ПКР №660 от 20 ноября 2014г. , с 1 августа 2015 г. устанавливаются другие новые тарифы : населению при потреблении 700 квт/час электроэнергии в месяц 77,0 тыйынов за 1 квтчас , при потреблении свыше 700 квтчас в месяц 216,0 тыйынов за 1 квтчас , и промышленным потребителям 224,0 тыйынов за 1 квтчас .

Средневзвешенные стоимости электроэнергии установлены , с учетом цены на импортную электроэнергию.К

Импорт электроэнергии КР из РК составил : в декабре 2014г . 118,6 млн. квтчас , в январе 2015г. 138,3 млн.квтчас , в феврале 2015г. 154,8 млн.квтчас , всего 411,7 млн.квтчас .

Этот объем электроэнергии не оказал положительного , ощутимого результата , ни на накопления объема воды Токтогульского водохранилища , ни на обеспечения надежной , бесперебойной подачи электроэнергии.

ОАО”Эл.станции” закупило электроэнергию у АО”Жабылская ГРЭС имени Т.И.Батурова по цене 561,0 тыйынов за 1 квтчас .

18.11.14г. директор гос.агенства по регулированию ТЭК при ПКР Н.Элебаев на пресс-конференции заявил, если к 2016 году КР откажется от импортной электроэнергии , то тарифы будут пересмотрены . И эти тарифы будут действовать до конца 2015г.

Если, гос.агенство по регулированию ТЭК при ПКР специально включило цену импортной электроэнергии в средневзвешенные стоимости ,для повышения тарифов на электроэнергию. При прохождения ОЗП 2015-16 гг. импорта электроэнергии не было , согласно заявлений пресс-службы  ОАО”Эл.станции”.

То, ПКР в лице  гос.агенства по регулированию ТЭК при ПКР обязаны произвести перерасчеты стоимости 1 квтчас электроэнергии в сторону уменьшения , как населению -бытовым потребителям , так и промышленным абонентам .

Расул Умбеталиев, независимый эксперт ТЭК

Кыргызстандагы бүгүнкү жаштардын абалы, жашоого болгон көз карашы  коомубузда улам талкууланып, асыл баалуулуктардын кандай нукка өзгөрүп баратканы, элдин эртеӊки тагдыры кимдердин колуна өтөрү келечекке кайдигер карабаган адамды тереӊ ойго салат. Ошондуктан “Диалог Евразия” коомдук фонду  “Бүгүнкү жаштардын баалуулуктары – эртеңки өлкөнүн абалы” деген темада тегерек стол уюштуруп, коомдун күрөө тамыр маселесин талкуулады. Талкууга мурдагы Билим берүү жана илим министри, педагогика илимдеринин доктору, профессор Ишенгүл Болжурова,  И. Арабаев атындагы КМУнун проректору, психология илимдеринин кандидаты Тууганбай Коңурбаев, мурдагы Жаштар, эмгек жана миграция министри, К. Карасаев атындагы БГУнун Социология кафедрасынын доцентинин м.а , социология илимдеринин кандидаты Алиясбек Алымкулов,  КР Жогорку Кеңешинин депутаты Лунара Мамытова, КР Өкмөтүнө караштуу Жаштар иштери, дене тарбия жана спорт боюнча мамлекеттик агенттигинин директорунун орун басары Бакыт Эгембердиев, Кыргыз билим берүү академиясынын кызматкерлери Гүлайым Жумабаева, Дамира Жумабаева, Х. Карасаев атындагы БГУнун Социология кафедрасынын башчысы, Кыргызстан социологиялык ассоциациясынын (SAK) вице-президенти социология илимдеринин кандидаты Бакыт Малтабаров, “Ыйык Ата-Журт” коомдук жаштар фондунун төрагасы Актилек Зарипбеков, теле алпаруучу Нурзат Токтосуновалар катышты. Талкууну «Кут билим» гезитинин башкы редактору, “Диалог Евразия” коомдук фондунун Улуттук кеӊешинин мүчөсү Кубат Чекиров алып барды.  

К. Чекиров: Саламатсыздарбы урматтуу катышуучулар, жаштарыбыздын бир бөлүгү батышташып, экинчи бөлүгү арапташып, үчүнчү бөлүгү советтик түшүнүк боюнча калса, кээ бирлери өзүнүн казанында кайнап эчтекени көрбөй калган деп айтып жүрөбүз. Жалпы теорияда кайсы өлкөнүн жаштары болбосун, эки асыл багыттын булагында сугарылып чоңоюш керек. Бир жагынан жалпы адамзаттын даңктап, экинчи жагынан улуттук асыл нарктарды сактап, мына ушул нарктар менен чоңойгон жаштарга келечекте ишенсе болот. Бүгүн заман өзгөрдү. Заманга жараша жаштардын баалуулуктары да өзгөрүп жатат. Эгерде жаштардын баалуулуктары өзгөрүп жатса, демек ошого ылайык мамиле жасап, ошондой тарбия чараларын көрүш керек. Бирок бул маселеде жалпы педагогика, жалпы коомдук мамиле замандын талабынан артта калып, кечигип бараткандай сезилет.

И. Болжурова: Бул темада биздин аксап жатканыбыздын себеби, биринчиден, улуттук идеологиянын жоктугу болуп жатат. Жаштарды демократия жараянында “Эмне кылсаңар ошо кылгыла” деп жөн койдук. Экинчиден, бул – социалдык дифференциация. Өтө байлардын, орто жашагандардын жана өтө начар абалда жашагандардын тобу пайда болду. Кыргызстанда бүгүн статистика боюнча 36 % начарчылыкта жашайт. Алардын көпчүлүгү көп балалуулар. Ал эми өтө байлар бир-эки эле балалуу болушат. Үчүнчүдөн, жаштар тигиндей-мындай деп жатабыз, бирок инструменталдык социалдык изилдөөлөрдү аз жүргүзүп жатабыз. Жаштар өзүлөрү жооп берсин! 2000-жылы БГУда “Жаштардын баалуулуктары деген” темада чоң изилдөө жүргүзүлгөн. Ошондо 1970-жылдагы советтик жаштар менен 2000-жылкы жаштардын баалуулуктары каралган. Жалпы 500 киши колго алынып, алардын ичинде базарда, айылда иштеп жүргөндөр да, шаарда окуп жүргөндөр да бар. 1970-жылы Советтер Союзунун бардык жагынан 1400 бала алынып, ошолордун ичинен 80% ата мекенди сүйүү деп чыккан. 2000-жылы болсо ата мекенди сүйүү деген көрсөткүч 28% га түшкөн. Ал эми 2012-жылы Билим берүү жана илим министрлиги ошондой сурамжылоо жүргүзгөндө 8,3 % гана мамлекетти сүйөм деп айткан. 2010-жылы Россияда жаштардын баалуулуктары боюнча эң чоң социологиялык иликтөө жүргүзүлгөн. Мында эӊ чоӊ баалулук бул – материалдык баалуулуктар. Социологияда да бар, материалдык баалуулуктар, инструменталдык баалуулук деп аталат. Ал эми биз айтып жаткан адамды, мамлкетти сүйүү бул терминалдык баалуулук деп аталат. Жогорку, рухий баалуулук. Ушул азыр өтө таӊ калыштуу азайып баратат да. Төртүнчүдөн, баалуулук бул ден-соолук жана үй-бүлө деп айтышат жаштар. Бешинчиден, бул коопсуздук, экстримизмге, диабедаттык жүрүшкө, эреже бузууга, рекетчиликке каршы күрөшүү. Азыр социологдордун айтуусунда ушундай. 3000 жылдык тарыхыбыз болгон менен, биз өтө жаш мамлекетпиз. Себеби, 35 жашка чейинкилер калктын 63% түзөт.

А. Алымкулов: Тактоо иретинде, 2009-жылы кабыл алынып калган ушул чечимде орто жаш 28 жашка чейинки курактагыларды алсак, Кыргызстанда 32 %га чейин жаштар түзөт. Эгерде 35ке чейин камтый турган болсок, анда 50%дан ашат. Бирок 3/2 айыл жергесинде жашайт. Анткени Кыргызстандын 67% элет жеринде жашайт. Ошол жакта көп балалуулар көп. Шаар жеринде эч ким көп балалуу болгусу келбей калган. Ошол жактагы көп төрөлгөн көп балалууларды айта турган болсок, 67 % элет жерин камтыйт.

К. Чекиров: Алиясбек мырза жанагы сөздү улантсаӊыз. Мекенди сүйүү биздин балдарда төмөн болуп баратат. Бул көрсөткүч, транцформация каяктан келип жатат. Жаштар менен сүйлөшүп олтуруп жанагы биздин идеологиянын жоктугу алып келдиби? Же замандын өзү ушуга алып келдиби?

А. Алымкулов: Мурда “50 жылда эл жаңы, 100 жылда жер жаңы” деп айтылчу экен.  Бул азыр актуалдуу болбой калды. Базар экономикасына сүңгүп кирүү менен замандын өзгөрүшү өтө тез өнүктү. Азыр жаштар улуулардын тажрыйбасын алып калууга кайдыгер карап калышты. Тарыхка кайрыла турган болсок, Искак Раззаковдун өзгөчөлүгү ушунда болгон. Искак Раззаковду айтардан мурда бир аз тарыхка сүнгүп кирсек, Жусуп Абдрахманов, Касым Тыныстанов, Төрөкул Айтматовдор болгону 30 жаштын тегерегинде болгон. Ошол мамлекеттин, элдин тагдырын чечүүчү мезгилде иштеген инсандар өтө жаш болгон. Тажрыйбасы аз болгондугуна карабастан, алардын мамлекеттин келечегин көрөгөчтүк менен көрө билгендиги мамлекеттин багытын талдай билгендиги, элди каякка багыттаганда гана ошондо мамлекеттин келечеги болоорун билгендиги таӊ калтырат. Ал эми, И. Раззаковдун өзгөчөлүгү ошол улуу муундардан алган таасири менен тарбиянын багыты бул мамлекетти кантип сактап калуу болгон. Элдин багытын, салттуу баалуулуктарга кайрадан кайтып келиштин кандай жолдору бар деген суроого жооп издеген. Ал мындай жооп берген экен. Эң биринчи кадамы кыргыздардын санын көбөйтүү болгон. Ал кишинин зор эмгеги ушунда жатат. Анткени мектеп окуучуларына акча тапкан, бөлгөн, бекер тамак ойлоп тапкан. Аны менен эле чектелип калбастан кыргыздын жаштарын илимдүү билимдүү болсун деп ошол убактагы Советтер Союзунун учурундагы эң күчтүү ЖОЖна биздин балдарды аябай көп жөнөткөн. Демек бул кандай адамдар болгон? Булар көрөгөч, кеменгер болгон, анткени мамлекеттин келечеги үчүн 20-30-жылдан кийинки абалды эске алган. Республиканы баш аягы 16 жыл башкарган, кылган кызматы ат көтөргүс. Көп жакшы жактарды айтса болот.

Азыркы мезгилде биз өтө оор мезгилге кириптер болдук. Жаштардын иши өтө татаал. Азыркы жаштар эмнени каалайт? Тилекке каршы биз эмнени жоготуп алдык? Идеологиябыз жок. Эмнеге биз батышты ээрчийбиз?! Эмнеге чыгышты туурайбыз?! Биздеги эӊ чоң көйгөйлүү маселе ушул. Экинчиси бул – дин. Дин, ишеним керек. Бирок ал өзү орду менен, “Күчкө сал!” деп, эч жерде жазылган эмес. Бул – Жаратканга болгон сүйүүң менен байланыштуу маселе. Дин азыркы учурда радикалдашып кетти. Биз туура эмес багытка буруп алдык. Себептери эмнеде? Биринчиден, идеологиянын жоктугу. Бош калган вакуумду башка секталар ээлеп алды. Жаштар эмне үчүн аларга берилип кетип жатат? Алар пластилиндей жумшак болот. Кайсыл жакка бурасаң кете берет. Биринчи коркунуч – жумушсуздук. Мисал келтирип кетейин. Биз агрардык мамлекетбиз деп келебиз. Сиздер билесиздерби? Агроном, зоотехник ошондой эле ушул багытта иштеген адамдардын жашы 50гө чыгып калды. Болгону кыргыз мамлекетинин жаштарынын 4% гана агрардык окуу жайларга тапшырып жатат. Бул эмне деген шумдук. Эгерде агрардык мамлкет болсо, жаштар кимден тажрыйба алат да, кимден үйрөнөт. Бул өзүнчө чоӊ көйгөйлүү маселе. Андан тышкары идеологиядан кийин биздикилер адистикти туура эмес тандашат. Биз ошол кесипти тандап алып мамлекетитин багытын бериш керекпиз. Мамлекет жакынкы 10-20 жылда кайсы багытта өнүгөт? Алар кайсылар? Энергетика, тоо кен, айыл чарба, жеңил өнөр жай, кызмат көрсөтүү, жалпы 5 багытта өнүгөт. Германия согуштан кийин кантип көтөрүлдү? Маршалл планы менен көтөрүлдү. Ар бир немец калкы бир кесипке анан жогорку билимге ээ болуш керек! Ден Сяопинди алып көрөлү. Ал: “Урматтуу менин мекендештерим Маркс менен Энгельс Германияда төрөлүп жашап өткөн, алар немецтер. Ленин, Сталин булар орустар, биз орус эмеспиз. Биз кытайбыз, Кытай мамлекетинин келечегин түзүш үчүн бир гана жолу бар: тарыхына таянуу жана кесипке ээ болуу. Мен муну ар бир кытай жаранынан талап кылам” деп айткан.

И. Болжурова: “Билим берүү системасы туура эмес жолго коюлган” деп канча жылдан бери айтып келе жатабыз. Ал эми экономика боюнча өлкөнүн өнүгүшү үчүн орто катмар болуш керек. Аларды даярдай турган колледждер керек. Бизде профессионалдык училищалар, техникумдар 30-40 миңге жакын. Статистика боюнча ар бир миң кишиге 50-70 киши тейлөөчү кызматкер болуш керек. Бизде 400 000 кесиптик-техникалык училищаларда, 50 000 техникумдарда, ал эми ЖОЖдордо көп болсо 30-40 миң студент окуш керек. Ушундай система болгондо коом дагы өнүгөт, стабилдүү система болот.

К. Чекиров: Ишенгүл Садыковна бул билим берүү жагуу аябай чиеленген маселе, буга кирип алсак чыга албай калабыз.

А. Алымкулов: 70-80-жылдары бир үй-бүлөдө 10 бала болсо, ошонун тыңырагын карап 1-2сүн гана окутчу экен. Ал тандалып окутулган бала бир кесипке ээ болуп, техникумду бүтүп анан айылда иштечү экен. Акыркы жылдары кесипке багыт берүү каралбай калды. Ар бир аймактын өзүнүн өзгөчөлүгүн кароо зарыл. Таласта эң негизги айыл чарба маданияты төө бурчак, Баткенде өрүк. Бүгүнкү күндө СНГнын алкагында кесиптик окуу жайдын Кыргызстанда 117 сакталып калды. Азыр биз каалайбызбы, каалабайбызбы эл үч-төрт катмарга бөлүнүп калды. Биз ушуга көз жумгандай болуп жатабыз. Анан өлкөдө радикалдык күчтөр күндөн күнгө күчөп, тамырын жайып бара жатат.

К. Чекиров: Турганбай мырза, жаштар ата-энелеринин сөзүн укпаса, мугалимдердин сөзү сөз болбосо, мамлекеттик идеологиянын эффектиси жокко эсе. Ошонун айынан биздин жаштар жанагындай жолго азгырылып жатат да. Жаштардын психологиясы ушундай борпоӊ болуп калганбы?

Т. Коңурбаев: Эми бул баалуулук жөнүндөгү маселе – өтө жооптуу маселе. Бир адам үчүн баалуу болгон нерсе, экинчи адам үчүн баалуу болбошу мүмкүн. Ошон үчүн баалуулуктун дүйнөдөгү өзгөрүшүнө карап чыгыш керек деп ойлойм. Биринчи 1917-жылы союз түзүлгөндө баалуулуктар алмашкан. Анан 1945-жылдары согуштун жыйынтыгынан баалуулуктар жоголду. Ата-Мекенди сүйүү сезимдеринин чыгышы 70-80-жылкынын бары ушундан келип чыкты. Үчүнчү 1990-жылы СССР тарагандан кийин баалуулуктар дагы өзгөрдү. Баалуулуктардын өзгөрүшүндө, глобалдашуу, жаштарды тарбиялоо маселесинде биз бир нерседен кур калдык. Бир мамлекетте өзгөрүүлөр болуп жатканда мамлекет өзүнүн тарыхына, маданиятына кайрылыш керек эле. Ушул маселеден 25 жыл артта калдык деп ойлойм. Ошол 90-жылкы балдар азыр 25ге чыгып, өзү үй-бүлөлүү болуп калышты, алар баалуулук эмне экенин билбей калгандар. 95-жылдары менин диссертациям да ушул болчу. Белгилүү этнопсихолог Маргаритта Мит деген окумуштуу 1979-жылы минтип айткан болчу: “Эгерде мамлекетте социологиялык тез өзгөрүү болсо, анда ал өлкө өзүнүн каада-салтына, тарыхына таяныш керек. Андай болбогондо улуттун жок болуп кетүү коркунучу бар” деген теориясы бар. Ушунун айланасында көп изилдөөлөр жүрдү. Мисалы Японияда, башка жакта баалуулуктарды изилдешти. Ушул шартта алып караганда, башында сөз кылган баалуулук деген эмне? Баалуулук адамдын өзү жана мамлекети үчүн баалуу нерсе болуш керек. 90-жылдан кийин СНГнын территориясындагы жаштарга тарбиялоонун өзөгү берилбей калды. Бизди тарбиялаганда коммунистик духта, коммунист бол деп тарбиялачу да. Бул маселе азыр таптакыр жок болду. Балдар айланып барып криминалга аралашты, динге кетип калды. Ошентип тарбиялоо процессинде биз балдардын бактысын жоготуп алдык. Тарбиялоо процесси жүргөн жок. Ар бири өзүнүн ишенимине жараша эле тарбиялап келди. Анан албетте кантиш керек эле деген маселе жатат да. Башында Кубат өзүң жакшы айтып кеттиң, улуттун эки нерсесин карманып калыш керек. Окумуштуулар иштеп чыккан улуттук универсалдуулук деген түшүнүк бар. Ар бир улут өзүнүн улуттук өзгөчөлүгүн, тарыхын, ким экенин каяктан экенин билиш керек. А бирок балдарга жалаӊ эле улуттук эле нерселерди бере берсек анда националисттер жетилип чыгат. 25 жыл кыргыз тилин бил, кыргыз бол дей берип, азыр мектептерде орус тилдүү математикадан бере турган адисибиз жок. Ошол эле учурда кыргыз тилин кыйратып үйрөнгөн жокпуз. Ал эми жалаӊ эле универсалдуу баалуулуктарды эле ойлой берсек, анда жаштарыбыз космополит болуп калбайбы. Ошон үчүн “Жаштар эмне кылабыз?” деген суроолор жүрбөйбү. Баалуулуктарды сакташ үчүн универсалдык, улуттук баалуулуктарды бир деӊгээлде бала-бакчадан баштап бериш керек. Азыр ЖОЖго, мектепке күнөө коюп келебиз. Биринчи кезекте адамды тарбиялашыбыз керек. Маркум Сабыр Иптаров айтып жүрчү убагында “Кыргыз бол” деген ураан жок экен да. Эч бир улут орус бол же башка улут бол деп тарбиялабайт экен. Ар бир улут “Адам бол” деп тарбиялайт экен. Ошон үчүн биз кадр маселесинде адамдык сапатты тарбиялап адистикти кошуп кетсек. Эми баалуулуктар “Адам”, “Адис” деген эки түшүнүктү берет. Акыркы мезгилде Кыргызстанда болуп жаткан окуялар, революция бардыгын анализдеп көрдүм да. Карап көрсөм бизде жакшы мугалимдер, адистер сабак берет экен бирок адам эмес. Жакшы адамдар сабак берет адис эмес, предметин билбейт. Биз азыр ЖОЖдо ушул эки маселеге көӊүл бурушубуз керек. Эгер адамдыкты тарбиялап берип койсок, 4 жылда адамды адис кыла алат. Адистиги боюнча Акаевге эч ким шек келтире албайт. Акаев укмуш адис андай адис Кыргызстанда  жок. Бакиев деле жакшы адис, ал деле Россиядан бүтүп келди. 15 жылда Акаев кыла албаган экономиканы оңдоду. Ал деле өзүбүздүн бала жамандабаш керек. Кыргыздын эки баласы тең адамгерчиликтен аксашты. Үй-бүлөсүн, балдарын тарбиялай алган жок. Ошол жагынан аксашты. Адам тарбиялоодо ушул баалуулуктарды эске алуу керек…

К. Чекиров: Мен таң калган нерсе биздин улуттук менталитетибизде “Биринчи байлык ден–соолук” дейбиз, бирок эң жоопкерчилиги жок калкпыз. Баягы өлө турган болгондо анан барабыз да ооруканага. Ошол эле учурда “Билим байлык, билим кенч” дейбиз. Бойго жетип калган кызына адегенде “Окуп билим ал!” дегенден көрө “Эртерээк теңиӊди таап ал, ошол сенин бакытың!” деп айтышат да. Башкача айтканда, айтканыбыз менен жашаганыбыз такыр башка. Кечээ биздин кесиптеш эле, бүгүн парламентте Жогорку Кеңештин депутаты, сөздү Лунарага узатайын.

Л. Мамытова: Азыр жаштар тууралуу кеп кылганда сиздер үчүнчү жак катары сүйлөп жатпайсыздарбы. Мен эми өзүм жаштардын өкүлү катары айтсам. Бир аз кызыктуу болот экен сиздерди уккан. Өзүмө алып атам ошонун баарын. Эми мунун баары салыштырмалуу түрдө экен. Мыйзам түрүндө эмес, табияттан алып караганда ар ким өзүн жаш эсептейт. Тууганбай агайдын айтканы боюнча ойлонуп олтурам. Адаммынбы же мыкты адисминби депчи. Мунун бардыгы тең үй-бүлөдөн башталат деп ойлойм. Эң биринчи идеология жок деп айтып кеттик. Мен окуп жатканда идеология Манас атанын жети осуяты болчу. Мектепте жети осуятты жаттап биринчи осуяты кандай эле, экинчиси кандай эле тынбай эле тарбиялык сааттарда ар бир осуятты класс жетекчи менен талдайт элек. Муну тунгуч президентибиз А. Акаев идеологияга киргизгенге аракет кылды да. Бирок элге жукпай кетти. Чындыгында идеология ылдый тараптан эмес, пирамида менен алганда жогору жактан болуш керек экен. Ылдый жакта түшүнгөнүбүз менен өйдө жакта эч кандай аракеттер болбосо, жөндөн жөн калып кете берет экен. Дегенибиз менен ооба руханий, анан материалдык баалуулук булар да байлыктар. Учурда социологиялык изилдөөсүз эле барыбызга көрүнүп эле турат. Материалдык баалуулуктар биринчи орунда. Алардын ролу дагы өтө чоң жаштардын Ишенгүл эже айткандай, социалдык дифференциясы, ажырымы бар. Билим алууда артта калып кеткен жаштар бар. Анан оозуп кеткен жаштар да бар. Орто ченде да жүргөн жаштар бар. Азыркы күндө озуп кеткен жаштардын алдыңкы үй-бүлөлөрдүн алдыга койгон максаттары мени аябай таң калтырат дагы кубантырат дагы. Себеби, ичпеген, чекпеген, динге фанатизм менен карабаган, куран окуганды билген, намазын окуган, кайрымдуулук иштерди кылган, аны да көргөзбөй кылган жаштар да бар. Ал эми жаш үй-бүлө же жаш ата-эне мамлекеттик орто мектепке бергенден көрө жеке менчик мектепке бергенге умтулушат. Азыркы жаш ата-энелер жаш үй-бүлөлөр балдарынын билимине инвестиция жасап жатышат. Мамлекет кылып бериш керек, мамлекет идеология коюп бериш керек деп көнүп калганбыз . Эӊ оболу үй-бүлөлүк да идеология болуш керек. Үй-бүлөнүн идеологиясы, мектептин өзүнүн идеологиясы, мамлекеттин өзүнүн идеологиясы болуш керек.

К. Чекиров: Үй-бүлөдөгү, мектептеги тарбия адамдын жашоосунда сөзсүз маанилүү ролду ойнойт. Мына бул жерде Кыргыз билим берүү академиясынан келген адистер отурушат. Педагогторго да сөз берели. Эмнеге Манас атанын осуяттары жаштарга жукпай жатат, ага караганда радикализим идеялары көбүрөөк жугуп жатат?

Г. Жумабаева: Дүйнө жүзүндө бардык мектептерге дин таануу сабагы киргизилген. Бирок бардык өлкөлөрдө дин таануу деп аталбайт экен. Ар бир өлкөдө ар башка аталышта. Бир жерде дин таануу, бир жерде дин негиздери, маданиятын таануу, тарыхын таануу ж. б. Бүткүл дүйнө ошол жакка өтүп, өткөн кылымдын башында эл атеизмге оогон болсо, бул кылымдын башында кайра эл динге оогон мезгил болгон экен. Улуу педагог Коменьскийдин сөзү бар, адамды кантип өнүктүрсө болот: Биринчи, өнүктүрүү багыты болуп бул – акыл тарбиясын беришибиз керек. Экинчи, адептик рухий тарбияга көңүл бурушубуз керек. Анан үчүнчү багыты жүрөк тарбиясы деп аталат. Ошол жүрөк тарбиясы деген маселе бул диний билим болуп саналат жана кудайды, ата-энени, ата мекенди, табигатты, эл-жерди сүйүү ж. б. камтыйт. Бул сүйүү маселеси чоң маселе экен. Биз акылга приоритеттерди берип, бирок жүрөк тарбиясынан өксүдүк. Мына биздин чоң өксүгүбүз ушул жерде. Бул ошол эле кезде баалуулукка да байланыштуу. Баалуулугубуз чындыгында биринчи кылымда кандай болсо, онунчу кылымда да ошондой, жүзүнчү кылымда ошондой болуп келиш керек. Баалулук адам үчүн өзгөрбөш керек. Ошондо адам – адам бойдон калат. Ал эми биздин баалуулугубуз өзгөрө берсе бул чоӊ проблема.

К. Чекиров: Жаш педагог, Нур мектебинин жетекчиси Нурзатка сөз берели, өзүнүн жеке чыгармачылыгынан сырткары да мындай жаштарды окутуп тарбиялап келет.

Н. Токтосунова: Чын эле көп жерлерди кыдырып, элди аралап жүрөбүз. Ар бирибиз мен эмне кылдым деп көбүрөөк ойлонуш керек болуп жатат. Мисалы кичинекей кишилер кичине нерсени жасайт дегендей, кичине болсо дагы мугалимдерге, жогорку окуу жайына жардам болсун деп курс уюштуруп жүрөбүз. Бизде азыр көп маселелер билимсиздиктен келип чыгап жатат. Дин деп аябай какшап жатабыз. Дин абдан жакшы нерсе, бирок ошол динди дагы билим, китеп окуу, таануу аркылуу түшүнбөй жатабыз да. Дин десе эле демек жанагы көлөч, жоолук деп эле ойлоп жатабыз. Аны түшүнүп, анализ кылыш үчүн окушубуз керек. Биз ар дайым акчага, ийгиликке, байлыкка бат жетсек деп ойлойбуз. Чын эле баары чет өлкөгө кеткиси келет, чын эле биз азыр келечекти көрө албай калдык. Анан мындан ары деле ошол иштерибизди кыла беребиз. Эми ар кимибиз колубуздан келген ишти жасап, жашатуу үчүн жашашыбыз керек.

К. Чекиров: Мен кечээ бир жыйырмадан өтүп калган 2-3 жаш кыз менен сүйлөшүп олтуруп дагы бир жолу ичим күйдү да. “Болот Шамшиев, Төлөмүш Океев деген чоң залкарыбыз бар силер билесиӊерби?” десем, таптакыр билишпейт экен. Мына улуттун, азыркы жаштардын тагдыры.

Б. Эгембердиев: Бир нерсени айта кетейин, мына бул жерде өкмөттүн 2016-жылкы планындагы жаштар саясаты деген жерде дал ушул 2016-жылга тарбия маселеси кирет. Жаштардын тарбиясы тууралуу айтуу бир жылдары уят, одоно сөз болгон. Анткени баягы батыштын маданиятынын таасири күчтүү болуп турган кезде, көбүнчө эркиндик деген нерсеге басым жасалып, тарбия деген нерсе эскилик сыяктуу кабыл алынган мезгилге тушукканбыз. Анан азыр түшүнүп, ушул багытта мамлекеттик деңгээлде бир аз болсо да көңүл бурула баштады десек болот. Ошондой эле 2016-2020 жылдарга жаштар саясатын өнүктүрүү стратегиясынын долбоору иштелип чыкты. Азыр Билим берүү жана илим министрлигине берилди. Ошол жерде дагы төрт негизги приоритеттүү багыттын биринчиси бул – жаңы муунду тарбиялоо, калыптандыруу. Азыркы ата-энелер 1992-93-жылкы балдар, социологияда “Социальная яма” деген түшүнүк бар. Союз таркаган учурда үй-бүлөдөгү тарбиянын деңгээли түшүп кеткен дагы, ошол  учурдагы балдар-кыздар бүгүн ата-эне. Ошонун айынан ажырашуу маселелери, үй-бүлөдөн тарбиянын жетишсиздиги келип чыгып жатат. Ошон үчүн ар бир аймакта жаштар борборлору ачылып, иштеп, жаш үй-бүлөнү колдоо жана өнүктүрүү иш-аракеттери жүрүш керек. Алар атайын үй-бүлө темасында курстар уюштурулууга тийиш. Китептер жазылышы керек. Бала бакчада дагы бүгүн тарбия системасы жок. Жаш наристелердин азыркы дүйнө таанымы жөнөкөй эле жанагы кыздары жарым-жылаңач Черепашка Ниндзя, Барби, Диснейдин каармандары болгон раскраска менен калыптанып жатат.

Кыргыздын келечектеги жараны мобундай-мобундай сапаттарга, баалуулуктарга ээ болушу керек деген образды түзүп туруп анан берүү механизми жок болгондуктан, азыркы күндө ар ким ар кандай чаржайыт болуп жатат.

Б. Малтабаров: Азыркы күнгө чейин жаштарды изилдөө деген мамлекет тарабынан буйрутма жок. Жогоруда туура айтылды, азыркы күндө 85-87-жылдардан кийин 90-жылдарда союз урап, идеология тирешип, батыш менен чыгыш болуп анан вестернизациясы үстөмдүк кылган. Ошол жаштар азыр ата-эне болуп жатат. Бизде байланыш жок. Мурунку министр жакшы иштерди жасаса, кийинки министрлик ал жакшы нерселерди кабыл албайт. Биз айылдардагы мектептерди изилдесек, кээ бир мектептерде керек эмес китептер бар. Керектүү китептер аз чыккан. Ошолорду сурамжылабайбыз. Анан эми үй-бүлөдөн башташ керек баалуулуктарды. Эми ушул жаштарды тарбиялоо боюнча баарыбыз биригип туруп ушул жумушчу түзүп, ушул жерден баштап матрицасын түзүп туруп, позитивдүү, кийин оппоненттер жактырбаса дагы иштей турган кылышыбыз керек да. Себеби үй-бүлөдөн башташ керек.

А. Зарипбеков: Биз “Ыйык Ата Журт” коомдук жаштар фонду 15 жылдан бери иштеп келатабыз. Ошол 15 жылдык убакыт тилкесинде жаштарга баалуулуктарды жеткирели деп жан үрөдүк. Идиреги бар, илим-билимге умтулган республика боюнча ар кайсы ЖОЖдо окуган 1500дөн ашуун студентке ай сайын стипендия төлөп берип келатабыз. Ар жума сайын алардын руханий дүйнөсүн байыта турган, илимге шыктанткан, мекенге болгон сүйүүсүн арттыра турган семинарларды уюштуруп турабыз. Элибизге эмгеги сиӊген улуу муундун өкүлдөрүн жолугушууга чакырып, жаштар менен баарлашып турабыз. Маселенин баары барып билимге такалат эмеспи. 10 жылдан бери Республикалык деӊгээлде педагог окумуштуулардын, мугалим-тарбиячылардын башын бириктирип конференцияларды уюштуруп турабыз. Бул жаатта мамлекеттик болсун, бейөкмөт болсун бардык мекемелер менен кызматташып, биргеликте иш-чараларды өткөрүп келебиз. Биз бул маселеге башынан бери бөркүбүздөй ишенип келдик, коомдук жашообузда, өлкөбүздө, мамлекетибизде баалуулуктар болмоюнча, сиздер айткандай, эрозияга дуушар болобуз, кайдыгерлик капасына камалабыз, үмүтсүздүк менен жок болуп кетишибиз мүмкүн. Бул үчүн адамзат бул дүйнөгө жаралган күндөн бери эч өзгөрбөгөн адамдык асыл баалулуктарды көздөн өткөрүп, алардын эӊ оболу жеке өзүбүздүн жан дүйнөбүздө орун алып, албаганына карайлы. Сүйүү, ишеним, адамгерчилик, жоопкерчилик, боорукердик, кечиримдүүлүк, айкөлдүк, сабырдуулук, мээнеткечтик, кайрымдуулук ж.б. асыл баалуулуктар бизди адам, коом, улут катары сактап калат. Бул сапаттар коомдун кандай катмарындагы жаран болбосун баарына бирдей тиешелүү сапаттар. Бизде мындай баалуулуктар өнүкпөгөн болсо, анда жаштарга үлгү боло албайбыз, айтылган сөздүн да эч кандай таасири болбойт. Тууганбай агайдын айтканы мен үчүн да таасирдүү болду, улуттук-универсалдык баалуулуктар, жалпы адамзатка тиешелүү баалуулуктардан да кем калбашыбыз керек. Бул негизги маселелерден.

Д. Жумалиева: Менин да кошуп коёюн дегеним, бүгүнкү тема өзү эле абдан жакшы тема болуп атат. Ушул теманын тегерегинде биз бир идеологияны иштеп чыксак, концепция түзсөк, кыскача да. Анан ошону аткарганга аракет жасасак. Себеби ар бирибиздин өзүбүздүн бутубуз бар. Мына жаштар отурат, жаш депутатыбыз, ошону аткарышыбыз керек, болду, үчүнчү маселе анан каражат деген болсо эч нерсе болбойт. Ошол сунушту киргизейин дегенмин да..

Т. Коӊурбаев: Жыйынтыктоочу бир эле ой. Азыр биз айтып жатпайбызбы идеология жок деп. Идеология болуш үчүн элдин бардыгы мамлекеттик деңгээлде указ даярдап, приказ чыгарып, “за новые традиции” деп чыкты 1999-жылдары. Эл болбой жатпайбы. Биз өйдө жактан издеп жатабыз да идеологияны. Идеология жөнөкөй нерсе болушу керек экен. Мисалы мен мындай идеологияны сунуштайт элем да. Бардыгыбыздын уюлдук телефонубуз бар. Уюлдук телефонго комузду же Манасты салып коюшубуз керек. Болду, кыргыздар үчүн. Соткага ар бир кыргызың же орусун Манасты же комузду уга берсе он жылдан кийин комуз уккусу келип калат.

Н. Токтосунова: Жаштарга эмнени берсең ошону алат. Телевидениеден, радиодон тарбиялык мааниси бар жакшы нерселерди көрсөтүш керек. Себеби чын эле жеңил желпи таанышып алалы, анан антели-мынтели дегендердин бардыгы жаштарды ошого алып барып атат.

К. Чекиров: Жалпы адамзатка тиешелүү жакшы маселелер козголуп, кызыктуу өттү. Жыйынтыктай турган мезгил да келип калды. Ушул жерде кайдыгер болбой, келбей калбай, башынан аягына чейин активдүү катышып бергениңиздер үчүн рахмат!

 “Диалог Евразия” коомдук фонду

Биз сөз кылуучу генерал-майор көп жылдардан бери укук коргоо органдарында иштеп келе жатат. Кезегинде аскер прокурору, МЖАК (мамлекеттик жазаларды аткаруу кызматы), Бишкек шаарынын прокурору сындуу күч органдарындагы “көзүрлүк” кызматтарды аркалаган жайы бар. Ток этери, укук коргоо жаатын ичтен билген, бул тармактын “коен жатагына” чейин өздөштүргөн профессионал адис. Тамашалай сүйлөсө, жанына киши чыдай албайт. Чоң куудул. Элдик оозеки чыгармачылыкты жандай көргөн, көркөм сөздү баалай билет. Мындай талантка эгедер инсанды кантип кепке тартпайсың?..

–Айбек мырза, силер эле эмес, учурда коомчулук “Ислам мамлекетине” каршы топ менен күрөшүп жатпайбы? Бул топ алакандай өлкөбүздүн баардык региондоруна канат-бутагын жайса, анын ичинде Ош облусунда да тамырлап кеткендигин жокко чыгарууга болбойт. Алгач, бул жааттагы конкреттүү аткарып жаткан ишиңизге токтолсоңуз?

–“Ислам Мамлекети”, өзүң айтмакчы, балакет топ эл аралык террористтик уюм болуп жатпайбы? Бул уюм биздин гана мамлекетке баш ооруну жаратып жаткан жери жок. Дүйнөгө тынчтык бербей, эл аралык коомчулукту тынчсыздандырууда. Бул топтун ичинен да бөлүкчөлөр бөлүнүп чыккан. Тагыраагы, “Катибат аль Имам аль Бухари”, “Фронтан-Нусра” же “Джабхат-ан-Нусра”, “Жаннат Ошиклары”, “Джамаат ать-Таухид валь-Джихад” деген эл аралык террористтик уюмдар. Мына ушундай террористтик уюмдарды биз жок кылыш үчүн, жалпы Кыргызстан боюнча булардын негизги тутунган идеологиясын, жүргүзгөн ишмердүүлүгүнө жол бербөө максатында жергиликтүү сотко арыз менен кайрылдык. Жогорудагы мен атаган “Ислам мамлекетин” курмакчы болушкандардан бөлүнүп чыгышкан 4 топтун өкүлдөрү Кыргызстандын аймагынан биринчи ирет бизден кармалып жаткандан кийин, алгач өзүбүз жалпы мамлекеттин коопсуздугу үчүн биз сотко бердик. Ошондой эле жогорудагы топтордун өкүлдөрүн мыйзам чегинде, укуктук талаада жоопкерчиликке тартыш үчүн, алардын өздөрүнүн идеологиясын мындан ары жайылтпоо максатын көздөп, фемида өкүлдөрүнө, УКМК менен ИИМге да булар тууралуу кулак кагыш кылып, жалпы комплекстүү иштерди аткаруу максатында биргелешкен аракеттерди көрүп жатабыз. Булардын деле сасык ойлору “Халифатты, теократиялык мамлекетти орнотуу” болуп саналат. Болгондо да куралдуу күчтөр менен конституциялык түзүлүшкө каршы сокку уруп, согуш ачуу. Андыктан, алардын арам максаттарын алдын-алып, биздин облустун аймагындагы эң алгач 16 өкүлүн кармап, аларга кылмыш ишин козгоп, жоопкерчиликке тартканбыз. Булардын алды күчөтүлгөн режимде 12 жылдык жаза мөөнөтүн өтөөгө кириптер болушту. Ушул тапта булар боюнча облустук ИИМ менен УКМК өкүлдөрүндө козголгон кылмыш иштери бар. Өткөндө Кара-Суу районунда бир жараныбызды дал ушул мен атаган экстремисттик топтун өкүлдөрү атып кетишип, кайгылуу окуя катталды. Аталган кылмышка шектүү 14 жаран кармалып (арасында башка мамлекеттердин да жарандары бар), алар тергөө амалдарынын натыйжасында жогоруда мен атаган “Ислам мамлекети” тобунан бөлүнүп чыгышкан топтордун өкүлдөрү экендиги, Кыргызстанга атайын бир арам багыт менен келишип, “таттуу тилектерин” ишке ашыруу максаттары такталды. Биз алардын мындан аркы ишмердүүлүгүнө бөгөт коюу максатында андайларды кармап, жоопко тартканы турабыз. Жогорудагы аталган террористтик уюмдар факт жүзүндө Исламга жамынып алышып, джихадисттердин жана вахабисттердин идеологиясын жүргүзүп жатышат. Белгилүү да, вахабисттердин негизги идеологиясы бул “халифат куруу” болуп саналат. Бул болсо, интифада жолу, башкача айтканда, күч колдонуу аркылуу ишке ашырылат. Ал конституциялык түзүлүштөгү бийликтерди кулатууга багытталган. Булар Исламдын маңызын бурмалашып, өздөрүнүн жеке кызыкчылыктарына пайдаланышат. Андыктан, бул иштерге саясый боек сүртүп, “адам укугу” деген ураан же шылтоо менен аларды коргогон тап-такыр туура эмес. А буларды өз учурунда кармабасак, дагы далайдын убалына калышпаарына ким кепилдик бермек эле? Кыскасы, биздин жергиликтүү укук коргоо органдарындагы бул жааттагы аткарган иш-аракеттерибиз токтогон жок. Алдын-алуу иштери күчөтүлгөн ыргакта жүргүзүлүүдө.

–Сиз убагында мамлекеттик жазаларды аткаруу кызматын да башкарып кетпедиңиз беле? Бүгүн жаза аткаруу системасы ичтен “ирип-чирип” бүткөндүгүн соңку ирет күзүндө катталган ири кайгылуу окуя дагы бир ирет бекемдеди. Ушул күндөрү мамлекет жетекчилигинин жаза аткаруу системасына көрүлүп жаткан “камкордугу” канчалык деңгээлде? Тармакты реформалаш үчүн сөзсүз эле адам өлүмүн күтүш керекпи?

–Мамлекеттик жаза аткаруу тутумундагы акыркы кездеги кадрдык өзгөрүүлөр, аталган тармакты каржылоо маселеси, системаны тыңгылыктуу реформалоо багыттары көтөрүлүп жатат. Эгерде ушул изги иштер ишке ашып кетсе, жаза аткаруу тутумунда буга чейин кайталанып келген кайгылуу окуяларга, кайсы бир жат көрүнүштөргө мындан ары бөгөт коюлат да. Жаза аткаруу тармагына алгачкы реформа аталган кызматты юстиция министрлигинин алдынан өзүнчө бөлүп, өз алдынча кызмат кылып түзгөндө башталган. Бул реформага жол ачкан алгачкы кадам болчу. Экинчи кадам, бул тармакта көптөгөн абройлуу эл аралык уюмдар менен иштешүү жагына жол ачылып, ички чарбаны, өндүрүштү өнүктүрүү сыяктуу жазага кириптер болгон жарандарыбызды эмгек менен камсыз кылуу жолго коюлган. Ар кайсы этаптардагы программа, жол-жоболор аталган тармактын алдына коюлуп, ошолор ишке ашып, шарттар түзүлгөндөн кийин гана иш оң жолго коюлат. Эгерде азыр мүмкүнчүлүк болсо, мамлекет жаза аткаруу тутумунда ички чарбалык өндүрүштү жолго койсо, өндүрүлгөн продукция сыртка базарга сатыкка чыгышы зарыл. Ошондо гана жазага кириптер болгондор эмгек менен алаксып, алардын маяна-пулдары сырттагы үй-бүлөсүнүн бюджетине таканчык болуп, үй-бүлө менен жазасын өтөп жаткан жарандын мындан ары толук кандуу тынччылыкта жашашына жагдай түзүлмөк. Ошондой эле бул системадагы тарбиялык маселелерди жогору көтөрүшүбүз зарыл.

–Сиздин кичи мекениңиз касиеттүү Ысык-Көл аймагы эмеспи. Бүгүн Ысык-Көл кланынан чыккан Байтемир Ибраев, айтылуу Кубанычбек Мамакеев, Нарын облусунун күпүлдөгөн прокурору Жаныбек Салиев, Токмок шаарынын экс-прокурору Марсбек Кыдыкбаевге окшогон жердеш кесиптештериңиз менен мамилеңиз барбы?

–Албетте, бир кемеде, бир кайыкта жүргөндөн кийин бири-бирибизди таанып, билебиз да. Мурдагы башкы прокурор Байтемир Ибраев экөөбүз курсташпыз. Мындан тышкары, жакын достук да мамилебиз бар. Ал эми береги Кубанычбек Мамакеев, Жаныбек Салиев сындуу жердеш-кесиптештерим деле мага жат эмес. Бирок, ортобузда ушул күнгө чейин кызматтык этиканын, ишмердүүлүктүн гана чегинде адамкерчилик мамилебиз бар. Андан бөлөк ашкере деле ынактыгыбыз жок. Ал эми Марсбек Кыдыкбаев жердеш үкам экенин укканым менен жакындан тааныбайт экенмин. Менин угушума караганда, жаш жигит экен. Кийинки жаштарды анчейин деле тааныбай калдык да. Мурда-кийин иштешпеген соң.

–Тар чөйрөдө, саясатчылар арасында сизди чоң куудулдук өнөргө бай сапатыңызды баса белгилеп айтып калышат. Айтыңызчы, мындай өнөр сизге кимден жуккан? Кийин пенсияга чыкканда, элге ушул өнөрүңүздүн чет-бучкагын эле көрсөтсөңүз, жылдызыңыз ой-да бир жанат эле ээ?

–Эми алар мага карата “Айбек куудул” деп өздөрүнчө жөн эле атап алышкан го? Менин андай деле ашкере куудулданып жибермей сапаттарым жок. Кээде гана жакын достор менен кезигише калганда, “бура сүйлөгөн күлгөнгө жакшы” дегендей тамашалашып калабыз. Ара-чолодо “чымчып”, куйкум сөздү сөз арасына кошуп жибергенимден улам айтышса, айтышкандыр. Бул эми көркөм адабиятты көп окуп, элдик оозеки чыгармачылыкка жакындыгымдан улам го. Кудай буюрса, пенсияга чыгышты Жараткан насип этсе, сен айткандай куудулданбай эле абышкалык доорду сүрөбүз го…

Калыгул Бейшекеев

 

Гезиттин өткөн жума тагыраагы 5-февраль күнү чыккан санында “Резиденцияда жатып өлкөнү башкарган президент” деген аталыш менен президент Алмазбек Атамбаевди баш кылып, бүгүнкү башкаруу системасын сындаган макалам жарык көргөн. Ал макалам Ак үйдүн жетинчи кабатындагылар менен “үч тамганын” шефинин талуу жерине тийген экен, ушул жума “ПолитКлиника” деген гезитке “Бакиевдер “маршы” же реванш алууга жасалган аракеттер…” деп аталган макала менен менин жазган макаламдын артында Бакиевдер турат деген “саламын” жарыялашыптыр. Макаланын автору Акбата Чырпыков деп жазылыптыр. Ушундай журналист жигит бар экенин укпаптырмын. Журналисттик чөйрөдө жүргөн агаларым да мындай атты биринчи жолу угушу экен. Эгер ошол Акбата деген жигит бар болсоң, атыңды атаң жакшы ниет менен “Элдин керегине жараган жигит болсун” деп азан чакырып, аксакалдардын берген ак батасынан кийин Акбата деп койгон болсо керек. Эгер бул жашоодо Акбата деген чын эле болсо… Бирөөнү мактап, ага жагалданам деп жүрүп азан чакырылып койгон Акбата атың эл арасында өчүп, Карабата болуп тескери бата деген атка конуп калгандан этият бол. Мен ал макаланы сага окшоп жылуу кабинетте олтуруп алып, оюмдан чыгарып жаза берген эмесмин. Бир ай бою түштүктү түрө кыдырып, бул жагы Нарынга чейин барып, эл менен жолугуп, карапайым калктын жашоосун өз көзүм менен көрүп, далилдүү фактылар менен жазганмын. Мага караганда президент эл менен аз жолугат эмеспи. Ал жерде ачуу чындык болбосо сенин “шефтериң” сага жооп да жаздырмак эмес. Чындык деген ушундай кытайдын ачуу келемпириндей өтө эле ачуу болот.

Менин макаламды “Апрель окуясынан бери карай эч нерсе өзгөргөн жок” дегендей пикир камтылат” деп сындапсың. Бакиев кызматтан кеткенден бери 6 жыл өттү. Өлкөдө жарытылуу, мактана турган кайсыл өзгөрүү болду? Атамбаевдин заманы жыргал жашоону алып келди деп кайсыл жетишкендикти көрсөтө аласыңар сен мактаган шефиң экөөң? Өлкөнүн келечеги үчүн деп окко учкан азаматтардын тилеги 6 жыл өтсө да аткарылбай жатпайбы. Же алар Атамбаевди Шералы хандай чокоюн унуткан президент болсун деген кыял менен курман болушту беле! Ошол жигиттердин жок дегенде арбагы ыраазы болсун деп апрель окуясынын чыныгы күнөөкөрлөрү кимдер экенин далилдеп, Чубактын кунундай чубалган соттук териштирүүнү аягына чыгарып койгонго Атамбаевдин эрки жетпей жатпайбы. Эгер калп сүйлөсөм анда айт! Анан кайдагы өзгөрүү тууралуу сөздү козгойсуң? Мурун президенттик-авторитардык, үй-бүлөөлүк башкаруу режими орногон болсо, азыр андан ашып түшкөн жарым криминалдык партиялык-кландык башкаруу орноп, анын башында ажо өзү турбайбы. Парламенттик-президенттик башкаруу системасына өттүк деп айтыптырсың. Жогорку Кеңештин төрагасынан барып “Парламенттик башкаруу системасына өтө алдыкпы?” деп бир ооз сурап койсоң жакшы болмок экен. Мен уккандан Асылбек Жээнбеков да бир нече ирет парламенттик башкарууга өтө элекпиз деп айтып келет. Президент өзү да эми “Парламенттик башкарууга өтүшүбүз керек” деп сөз кылууда. Анан сен кайдагы парламенттик башкарууну айтып жатасың? Сен деги кандай башкаруу формасы өкүм сүрүп жаткан өлкөдө жашап жатканыңды терең далилдесеңчи.

Өткөн жылы октябрь айында болуп өткөн шайлоону кеп кылып, “бийликке жакын деп саналган партия маарага биринчи болуп келгени менен калган партиялардан пайыздык жактан анчалык айырма албаганын тана албайбыз” деген экенсиң. КСДП бийликке жакын деп саналган партия эмей эле, өлкөнү башкарып жаткан партия экенин неге так айта алган эмес? Шайлоодо ал партия үчүн президент өзү баш болуп үгүт иштерин жүргүзүп жүрбөдүбү. Ал тургай шайлоодо жеңишке жетишкен партиялардын арасындагы партияларга “Бул тизмеге кирет, муну киргизбейсиң” деген тескеме жогор жактан түшкөнү азыр эл арасында айтылып жүрөт. Бул сөз куру болбосун үчүн Жогорку Кеңештин мурунку депутаты Улукбек Кочкоровдун маегинен үзүндү берейин:

“ошол маалда кээ бир партиялар талапкерлердин тизмесин бийлик менен макулдашып, керек болсо болочокто депутаттыкка өз талапкерлигин койгондордун тизмелерине президент өзү “добро” берип жатканы боюнча маалыматтарым бар эле” “Жаңы Ордо” гезити № 37 (500) 20-ноябрь 2015-жыл.

Мунун өзү эле парламентке президент каалаган партиялар келди дегенди түшүндүрөт да. Партиялардын тизмесине чейин президент өзү “добро” берип жатса, кайдагы ачык шайлоо тууралуу кеп койгойсуң? Бакиев учурунда “Ак Жол” партиясы парламенттен көпчүлүк добушка ээ болсо, азыр деле бийликтин шинелинен чыккан партия Жогорку Кеңеште олтурушат. “Кыргызстан” партиясын эл арасында бийликтин “бакма баласы” деп атап алышканын угуп эле жүрөбүз. Ал тургай бул партия үч депутатын Конституцияны уруп ойнобой мандатынан ажыратты эле, сот алардын пайдасына өкүм чыгарып берди. Ошондой эле жагдай менен “Республика-Ата Журт” партиясы депутатын мандатынан ажыратты эле, Ак үйдүн көзүн караган сот башкача чечим чыгарып бербедиби. Ушул мисалдын өзү эле КСДП менен “Кыргызстан” киндиктеш, ажонун эгиздин түгөйүндөй партиялары экенинен кабар берет да. Бакиевдин түбүнө сен айтып жаткан “Ак Жол” партиясы, аны тегеректеп жүргөндөр жеткен. Бүгүн да Атамбаевдин түбүнө КСДП жана анын шинелинен чыккандар жеткени турат. “Ак Жолдун” арыгын чаап жүргөндөр бүгүн КСДПда депутат болуп жүрүшөт. 7-апрель күнү аянтта балдар өлүп жатканда Ак үйдүн ичинде Бакиев менен чогуу олтургандар азыр деле Атамбаевдин жанында ар кандай кызматтарда чогуу олтурушат. Керек болсо Атамбаев аларды кызматтан-кызматка көтөрүп, мурункудан дагы эрке-талтаң кылып койду. Кыргызстандагы 6 жылдан берки кадрдык өзгөрүү ушул гана.

“Өткөн бийликтин учурунда журналисттер бычакталып, журналист Геннадий Павлюк өмүрү менен кош айтышкан” деп азыр сөз эркиндиги абактан чыккандай болду дептирсиң. Журналист чөйрөсү кайсыл бийлик болбосун сөз эркиндиги үчүн күрөшүп келет. Мактоосун да угат, ошол эле учурда муштумун да жейт. Атамбаевдин тушунда сөз эркиндиги азаттыкка чыкпастан, кайра ар кандай кысымдарга туш болуп жатканын Чырпыков сен, сенин ушул макалаңды жарыялаган “ПолитКлиника” гезити эле көрбөй жаткан болсо, калгандарыбыз көрүп-билип эле жүрөбүз. “Вечерний Бишкек”, “Жаңы Агым” гезиттери кандай жол менен тартып алынды? Андагы журналисттерге эмне деген сөздөр айтылды? Муну сөз эркиндиги деп баалайсыңарбы? Дайырбек Орунбековду президент өзү сотко берип 2 млн сом доолаганынчы? “Керек болсо тепкилеп урмакмын” таризде журналисттер менен жолукканда сөз айткан президенттин сөзү да сөз эркиндигинин азаттыкка чыкканыбы? Уран Ботобековдун үстүнөн президенттин азыркы кеңешчиси Илмиянов сотко кайрылып, биздин “адилеттүү” соттор 1 млн 800 миң сомду Илмияновдун пайдасына чечип берип, Ботобеков ал акчаны төлөй албай, аргасыздан өлкөдөн сыртка чыгып кеткени да балким силер үчүн сөз эркиндигидир? Мен Бакиевге да, Атамбаевге да жагалданган эмесмин, мындан кийин да жагалданбайм. Атамбаев кайра эле мурунку абалды алып келип жатканын айтып сындагам. Ошол сын көз карашыма сенин жообуң чыкканына сүйүнүп, бийликтин сөөгүн сыздаткан экен деп олтурам. Билген кишиге ал макала – президентти, тегерегиңизди жакшылап караңыз, элдин жашоосу кыйын, өлкөдө абал күндөн-күнгө оорлоп баратат, бул жакшы жакка алып барбайт, кеч боло электе ойлонуңуз деген коңгуроо. Президент Илмиянов, Ниязов жана башкалардын жомогун угуп Бакиев салдырып койгон жылуу үйдө олтура бербей, элдин азыркы жашоосун өзү көзү менен көрүп, Чайчи айылында жабыр тарткандардан кабар алып келсин деген ойдомун. Ушундай да жатып ичер президент болобу?- деп эл бекер сөз кылбай жатат.

Интернеттеги “Атамбаев Түркиянын чалгындоо кызматынын агенти” деген тасмага сен эмес, президент өзү жооп бериш керек. Ал жоопту бүтүндөй кыргыз эли күтүүдө. Эгемен өлкөнүн президенти болгондон кийин бул жерде ким кожоюн экенин көрсөтүү зарыл. Ал тасмада айтылган Атамбаевдин Түркиядагы бизнестери тууралуу да сен жооп берүүгө далалаттаныптырсың. Же сен президенттин кайсыл жерде бизнеси бар экенин тизмектеп жүрөсүңбү? Алмазбек Шаршеновичте саясий эрк болсо, өзүбүздүн, чет элдин маалымат каражаттарын Ак үйгө, ал жакка келе албаса резиденцияга чакырып билдирүү жасашы керек болчу. Дүйнө эли эмес, кыргыздар өзүбүз президентибиз чын эле агентпи деген ойдо турабыз. Президенттин маалымат бөлүмү да андай билдирүүнү жасаганга дарамети жетпегенсип олтурат. Баса, мени Бакиевчил деп күнөөлөгөндөй болупсуң, Атамбаевдин маалымат бөлүмүнүн башчысы Алмаз мурун Бакиевдин маалымат бөлүмүндө чуркап иштеп, ак кызмат кылган жигит. Азыр бакиевчилер кимдин жанында жүргөнүн жакшылап билип ал.

Президентибиз Алмазбек Атамбаевдин Түркиядагы бизнестери боюнча Жогорку Кеңештин мурунку депутаты, азыр саясий качкын болуп Түркияда жүргөн Садыр Жапаров “Кыргызстан бүгүн” сайтына маек куруп, жакшынакай болуп иштеп атканын айтат. Сен “Эгерде дүйнөнүн кайсы бир чалгындоосу Түркияда мага катталган мүлктөрдү таба алса, анда өзүнө алып алса болот” деген президенттин жообун жазыптырсың. Биз дагы кимде-ким президенттин Түркиядагы бизнестеринин сүрөтүн, далилдеген фактылары менен алып келсе чоң байге берерибизди жарыялаганбыз. Эгер далилденип калса, ошол далилди биринчилерден болуп сага жөнөтөм. Президентке кирип ошол адамга мүлктөрүн каттатып бересиң.

Түркия менен Россиянын ортосундагы талашка биздин президент качан конкреттүү пикирин билдирди? Президенттин саясатына көз салып жүрсөң аны жакшы билмексиң. Башка өлкөлөрдүн президенттери өз пикирин билдирип жатса, биздин ажобуз эмес, тышкы саясат боюнча бөлүмдүн башчысы Сапар Исаков билдирүү жасабады беле. Өз учурунда өлкө башчысы катары билдирүү жасай албаган президентибизде саясий эрк жок экенин ошол учурда анык көрбөдүкпү. Россияга барып келгенден кийин “Түркия Россиядан кечирим сураш керек” дегенге жарабадыбы. Андан кийин түрктөр биздин президентти эмне деп жазганын журналист болсоң ММКдан окуган чыгаарсың. Окубасаң азыр да бир көз чаптырып кой, менин жообумду окугандан кийин жазасың.

Электр энергиясын “Электр энергиясынын баасы кымбаттап кетти, Бакиевдин убагында мындан арзан эле” дегендей ойду кыйытат” деп жазыпсың. Мен сен айткандай кыйытпай эле арзан болчу деп так эле айткам. Нарынга барып элдин арманын, электр энергиясына канча төлөп жатканын угуп келсең абал кандай экенин жакшы билмексиң. “Жарыкка болгон баа көтөрүлбөш керек, көтөрүү күнөө” деп мен айтпагам. Сен мактап жаткан Алмазбек Атамбаев өзү оппозицияда жүргөндө электр энергиясы арзан болушун эсептеп “Учур” деген гезитке кенен интервью берген. 7-апрель окуясынын эртеси, элдин көзүнчө далай нерсени жобураган. Ошол сөзүн дагы бир жолу аргумент катары келтирейин, балким сен президентке ушинтип айткан экенсиз деп гезитти көтөрүп кирип, эсине салаарсың.

“Эч качан бааларды көтөрбөш керек. Бул деген күнөө. Сен базардан 8 рублге бир нерсе сатып алып, аны 70 рублга кайра сатсаң аздык кылабы? Туура, ТЭЦтин электр энергиясы кымбат. Аны биз Казакстан менен Россияга сатабыз. Элге жалаң гана арзан электр энергиясын беребиз.”

Бул азыркы президенттин электр энергиясынын баасы боюнча айткан сөзү. Кана ошол сөздүн ишке ашканы? Бакиев да тарифти көтөрүп жатып, тарифти көтөрүү менен биз өзүбүздүн эртеңки келечегибизди, жарыкты камсыз кылабыз деген. Азыр Атамбаев да ошол сөздү айтып жатат. Бакиев менен Атамбаевдин айырмасы кана? Кочкордо мындан бир аз убакыт мурун эле 1000 сомго жетпеген электр энергиясынын карызын төлөй албай калган адам, жүрөгү кармап бул жарыктык менен коштошту. Бул дагы электр энергиясынын кымбатташына байланыштуу. Кана Атамбаевдин арзан электр энергиясы? 70 тыйындан 2 сом 16 тыйынга кымбаттады го…

Макалаңдын аягында биздин баш редактор Бекен Назаралиевди Бакиевдин жакын адамы катары көрсөтүп, Бакиевдер менен майлуу-сүттүү күндөрдү чогуу өткөрүп калган деп жазып, анын Минскиге барып интервью алып келгенин сындаптырсың. Бекен Назаралиев эгер азыркы президент Атамбаев да өлкөдөн качып кетсе, ага да барып интервью алып келерине шегим жок. Үч ирет гезиттерин жаптырган Аскар Акаевден да кенен маек алып келип, бир сөзүн өзгөртпөй гезитке жарыялады. Убагында Акаевдин белекке берген үйлөрүн, алтын калемин алган журналисттер көп болгон. Акаевдин башына иш түшкөндө бирөө колдоп койгонго жарабады. Кокус, Атамбаев да Түркия же эс алып келген Индияга кача турган болсо, ага да сен барбайсың, Назаралиев барат. Буга бөркүңдөй эле ишене бер. Бул анын чыныгы профессионал журналист экенин билдирет. Ал сага окшоп борборго жатып, “Чырпыктын” арасына жашынып алып ар нерсени жаза бербестен, согуш оту күйүп жаткан Чеченстанга, Тажикстанга барып, журналисттик иликтөөлөрдү жүргүзүп келген өлкөдөгү бирден-бир журналист. Баткенге террорчулар кирип келгенде дагы журналисттерден Зардалыга боевиктер менен жолукканы жалгыз гана биздин редактор барган. Бакиевге “Балаңыз Максимди токтотуңуз. Болбосо Акаевдей болуп өлкөдөн качып кетесиз” деп ачуу чындыкты гезит бетинен айта алган журналист да биздин редактор. Анын жазган макаласын чаң жугузбай мактап жаткан Атамбаевиң окуп алып, азыркы Кадр кызматынын башчысы болуп дайындалган Сооронбой Жээнбековго телефон чалып “Бекендин макаласын окудуңбу? Бакиевге оппозицияда жүргөн биз айта албаган сөздөрдү айтыптыр” дегенин Жээнбеков да жокко чыгарбайт. “Данакер” ордени менен сыйланып жатып “Көрсө, Бакиев алтын киши экен. Мен Өкмөт башында иштери турганда бардык убакта президент бардык маселелер боюнча мага жардам гана берди, колдоо гана көрсөттү. Мен бул үчүн Курманбек Салиевичке терең ыраазымын” деп айткан Атамбаев болбоду беле. Ачуу чындыкты айткандарды элге жек көрсөтүүгө аракет кылган “Полит–Клиника” гезити, бийликке жагынам деп жүрүп “БалитКлиникага” айланып калбагыла…

Наралы Асанбаев

“Жаңы Ордо” гезити

Кыргыздын “Ишенген кожом сен болсоң” деген жакшы кеби бар. Бүгүн көртирилигин араң өткөрүп жаткан карапайым калк “Кыргызстанды өнүктүрөбүз, элдик бийликти орнотобуз, электр энергиясынын баасын арзандатабыз, сатылып кеткен жерлерди, ишканаларды мамлекеттин эсебине алабыз” дешип жыргал жошоону куруп берүүгө ант бергендерге ошол сөздү айтып, тфү-тфү деп түкүрүп, тишин кычыратып турган кези. Ант бергендер да “Ата-Бейитте” кыргыздын жыргал жашоосу деп жан бергендердин сөөгүн жерге берип жатканда көздөрүнө жаш алып ант беришкендери элдин эсинде. Көрсө, алардын көздөрүнөн жаш агыза ант бергени саясат театрындагы аткарган ролу, артисттик бийик чеберчилиги экени бүгүн даана билинбедиби…

Андан бери 6 жыл өттү. Бул мезгилде төштү кагып, ооз көптүрө мактана турган алгылыктуу алты иш жасалбады. Мурунку бийлик эл аралык финансы уюмдары менен бирге түптөп, фундаментин куюп кеткен иштердин ишке киришүү учуру гана азыркы бийликтин маңдайына туш келип калды. Ошол ишканалардын гана лентасын кыркып алты жыл абийирин жабып келет.  Ушул кезге чейин азыркы кыргыз бийлигинин мамлекетти өнүктүрүү боюнча иштеп чыккан программасы бар экени да күмөндүү. Болбосо, саясат айдыңы менен экономика тармагына көз салып жүргөн кыйындар жөн жерден “Максимдин программасы азыр да иштеп жатат” деген жыйынтыкка келе бербесе керек. Максим салган чыйыр жол кыргыз элинин жыргалчылыгы үчүн иштебей турганын, бийлик демократиялык башкаруудан чыгып, монархиялык башкарууга өтүп, баары бир адамдын көзүн карап, тур десе туруп, жат десе жата турган абал түзүлөөрүн, камчы менен башкарууга жол бербеген, эркиндикти сүйгөн кыргыз эли андай бийликти бир күндө кулатып, тыптыйпылын чыгарып коёрун көрбөдүкпү. Бул кургурлар андан да сабак алышпады. Тарых кайталанат деп коёт. Алты жылдын ичинде эле мурунку абал кайра кайталанып, андан да күч алып турганы өкүнүчтүү. Биздеги тал түбүнөн чыга калып, саясий серепчимин деп адамды коркуткан серепчилердин эмес, кыргыз саясатына көз салып турган орустун, батыштын аналитиктери, белгилүү институттар биздеги абал кайрадан бийлик алмашууга алып келиши мүмкүн экенин айтып жатканы бул бийликти ойго салбаганы менен Кыргыз Мамлекетинин келечеги үчүн күйгөн кыраандарды бир топ түйшөлтүп жатат. Ошондон улам эл арасында жаз келгенде революция болот экен деген сөз жайылууда. Бул да бекер жеринен эместир.

Параша жыттаган президент менен келечегибиз кенен болмок беле?

Кыргыз эли ажону тандаганда үчүнчү ирет жаңылышканын кеч билип олтурат. Ал эми Роза Отунбаеваны кыргыз эли шайлаган президент деп айтууга ооз барбайт. Аны эл президент кылып шайламак турсун, Конституцияда көрсөтүлгөн “Президенттикке талапкер болуп кеминде 50 миң шайлоочунун колтамгасын топтогон адам каттала алат” деген норма аткарылган эмес, 50 миң киши турмак 500 киши Отунбаева президенттикке талапкер болсун деген колтамгасын чогултушкан эмес. Анан кантип ал адамды президент деп санайсың?. Бирок, уялбастан экс-президент макамы менен айлык алып, жыргал жашоону кечирип жатат.

2013-жылы 12-июнь күнү Алмазбек Атамбаев орус тарап менен Жогорку-Нарын каскадынын фундаментин куюп жатканда  СИЗОдо олтурган ошол кездеги депутаттар Садыр Жапаров, Камчыбек Ташиев, Талант Мамытовдорду “Алар түрмө эмне экенин билишпейт. Параша жыттаган да эмес” деп элдин көзүнчө балп эттирбеди беле. Демек, парашаны азыркы ажобуз өзү жыттаганбы? Парашаны түрмөдө жаткандар гана жыттайт эмеспи. Бул сөздү Атамбаев эмес, Феликс Кулов айтса башка кеп болмок. Президентибиз Алмазбек Шаршенович качан параша жыттап жүрөт? Кайсыл жылы түрмөдө олтуруп чыкты эле?  УКМКнын тергөөчүлөрүнүн кабинетинде гана олтуруп чыкканын уккан жайыбыз бар. Эгер президент параша жыттаган болсо канча бир жылга кесилмек да. Атамбаев соттон акталды деген маалыматты уккан жан жок. Элдин көзүнчө балп эттирерде эмне жөнүндө сөз айтаарын ойлонуу кажет да. Түштүк Африка Республикасынын сегизинчи президенти болгон Мандела Нельсон 27 жыл түрмөдө олтуруп чыккан болсо да эч качан параша деген сөздү эл арасында айткан эмес экен. Ал адам укугу үчүн ошончо жыл түрмөнүн муздак дубалында олтурса да күрөшүп улуттун лидери болууга жетишти. Биздин президентчи? Акыйкаттык издеп аргасыздан жол тосууга чейин барышкан Баатыр-Энелерди ОБОН аялдарга теңегени улуттун лидери болом деген адамдын айта турган сөзүбү? Атамбаев да Мандела негрлердин укугун кандай талашса, кыргыз жаранынын укугун ошондой коргогонго жан үрөгөндө кыргыздан чыккан же болбосо Орто Азиядан чыккан Манделага айланмак.

 Мурунку президенттин баласы кыргыздарды кой десе, азыркы президент өз элин койго теңеген замана…

Өткөн жума Нарында иш сапар менен болуп кайттым. Бир киши арактан бир аз серпип алган экен, колумдагы фотоаппаратты көрдүбү, жаныма келип “Журналистсиңби? Кайсыл жактан келдиң?” деп сурап калды. Бишкектен келгенимди, гезитте иштеген журналист экенимди айттым. Баягы киши “Биз Нарындыктар койбузбу? Мал болуп калдыкпы? Биз шайлаган президент бизди койго теңебедиби!” деп ыйлап кирсе болобу. Атамдай болгон киши жаныңда күйгөнүнөн ыйлап атса эч нерсе деп айта албайт экенсиң. Мурун президенттин баласы Максим Бакиев “5 млн коюм бар” деп 5 млн кыргыз элин койго теңеди деп күйчү элек. Азыр нарындыктар президент өзү койго теңеди деп ыйлап олтурушат.

70 тыйындын ордуна 2,5 сом төлөп калдык

2010-жылдагы кандуу төңкөрүштүн негизги себептеринин бири электр энергиясына тарифтин көтөрүлүшү болгон. Бааны көтөрө коём деп Бакиев балээге кабылбады беле. Атамбаевдин бийлиги келген күндөн баштап бааны арзандатуунун үстүндө иш алып барган жок. Баалар көтөрүлгөндөн көтөрүлүп жатат. Азыр айыл жеринде жашаган бир үй-бүлөө электр энергиясы үчүн жок эле дегенде ай сайын 3000-5000 сомдон жогору төлөйт. Бирине тапса экинчисине жетпей жаткан жашоону баштан кечирген калк үчүн бир гана электр энергиясына 3000 сомдон ашык акчаны ай сайын төлөө жеңил эмес да. 2010-жылы апрель айында Алмазбек Атамбаев азыркы Өкмөт үйүнүн алдында “Эч качан бааларды көтөрбөш керек. Бул деген күнөө. Сен базардан 8 рублге бир нерсе сатып алып, 70 рубльге сатсаң аздык кылабы? Туура ТЭЦтин электр энергиясы кымбат. Аны биз Казакстан менен Россияга сатабыз. Элге жалаң гана арзан электр энергиясын беребиз” деп кыйкырып, элге кол чаптырбады беле. Бүгүн өзү айткандай бааларды көтөрүп күнөө кылып жатат. Базардан 8 рублга бир нерсе алып, аны 70 рублга кайра сатпастан, 250 рублга сатып жатпайбы. Кана ошондогу Россия менен Казакстанга сатабыз деп айткан сөзү? Тескерисинче, өзү казактардан кымбат баада электр энергиясын сатып албадыбы. Элге арзан электр энергиясын беребиз деп айтканы аткарылдыбы? Албетте жок.

Алты жыл аралыгында бул бийлик айлык акыны, пенсия менен жөлөк пулду көтөрүү боюнча жарытылуу жаңылык айта алдыбы? Пенсияны көбөйттүк дегенде араң эле 100-200 сом кошулган болот. Элдин жашоосу жакшы жакка бурулду, көчөлөргө машина батпай кетти деп оозунан көк түтүндү буркуратып мактанса, булардан кыйын иштеген адам жоктой сезилет. Кыргызстанда айлык менен үй салган, машина минген жумушчу табылаар бекен? Табылышына да көз жетпейт. 7-8 миң  сом айлык акы менен бүгүнкүдөй кымбатчылыкта үй салып, машина минмек турсун ич кийим сатып ала албайсың. Көчөгө батпай калган машиналар кара жанын карч уруп, бөлөк жерде тыйын үчүн иштеп жаткан мигрант мекендештердин маңдай тери экенин бул бийлик жокко чыгарып, өздөрү гүл заманды элге тартуу кылгандай айтып жатканына не дейсиң, бурадар? Мурунку бийликтин буларга караганда бир аз напсиси бар экен. Бааларды мындай тездик менен көтөргөн эмес. Кыргыз элине 2,5 сом аздык кылат, мындан да жогорулатыш керек деген таризде электр энергиясынын баасы дагы көтөрүлө турганын азыртадан баштап акырындык менен айтып жатышпайбы. Бул деген азыркы баалар акыркы чекит эмес дегенди түшүндүргөн ишаарат. Акаевдин учурунда баласы Айдардын, Бакиевдин тушунда Максимдин аттары баанын көтөрүлүшү тууралуу кеңири айтыла турган болсо, азыр Атамбаевдин баласы Сеид Атамбаев жетектеген “Автомаш-Энерго” компаниясы электр энергиясынын үстүндө олтургандыгы эл арасында көп айтылып, кыжырданууну жаратып жатканын кайда катабыз? Ажо өзү болсо балдары эч кандай ишке аралашпай турганын , эгер кандайдыр бир мыйзам бузууга аралашкан болсо мыйзам чегинде жоопко тартылаарын, өзү бут басып барбай турганын шардана кылып айтып келет. Президент минтип айтканы менен эл арасында “Максимдин ордуна Сеид менен Сейтек келди” деген сөз пайда болду. Бул “Айран жокто Айдар бар, Максым жокто Максим бар” деген ылакаптын эле уландысы болуп жатат. Алмазбек Шаршенович балдарын сүттөн ак деп мактанса, “kabarlar.org” интернет сайтына 2014-жылдын 10-ноябрында “Ажонун балдары бизнестерин бөлүштүрүп киришти” деген макала мындан үч жыл мурун жарык көргөн. Ошол макаланы төкпөй-чачпай, бөлүп-жарбай мисал келтирейин.

Ажонун балдары бизнестерин бөлүштүрүп киришти

Эсиңиздерде болсо, 28-октябрда “Башат” Маалымат агенттиги “Атамбаевдердин “Автомаш-Энергосу” өзгөртүлүп кайра түзүлдү” деп жазган.

Маалыматтар боюнча “Автомаш-Энергонун” жаңы кожоюндары “Автомаш-Радиатор” ЖЧКсы, Сеид Атамбаев жана Иван Васильев экендиги айтылат. Ал эми ажонун кийинки уулу Сейтек Атамбаев болсо түзүүчүлөрдүн катарынан чыгып калганы маалым болгон.

Маалым болгондой, ошол эле дата менен, тагыраагы 24-октябрда, Атамбаевдерге тиешелүү дагы бир фирма “Автомаш-Экол” ЖЧКсы да кайра каттоодон өтүп, эми анын жаңы кожоюну болуп Сейтек Атамбаев жеке ээлик кылып калган. Буга чейин Сеид жана Сейтек Атамбаевдер орток ээлик кылып келишкен болчу. Ишмердигинин багыты – электротехника жабдууларын (аккумулятор, батареи) чыгаруу. Негизинен Россиянын рыногунда иштейт. Жетекчиси – Норсеев Виктор Сергеевич. “Автомаш-Экол” да башка “автомаштардай” эле “Корпорация “Кыргызавтомаш” ассоциациясынын кожоюндарынын бири. Бул компания деле адаттагыдай болуп Бишкек шаарынын Матросов, 1а дарегиндеги Атамбаевдерге тиешелүү имаратта жайгашкан. Алгачкы жолу 1997-жылы негизделип, “Форум” кыргыз-түрк биргелешкен өндүрүштүк ишканасынын курамында болгон.

Буга чейин Алмазбек Атамбаевдин жогорку бийлик тактысын кармаганына карабай бардык “автомаштардын” жетекчиси катары көрсөтүлүп келгени боюнча ызы-чуу чыкканда, ажо “мен 2007-жылы эле “Кыргызавтомаштагы” жана ага кирген бардык фирмалардагы үлүштөрүмдү сатып жибергем, андыктан “автомаштардын” мага эч кандай тиешеси жок” деп актанып чыккан. Бирок, сатпай-этпей эле балдары аркылуу иштетип келатканы минтип дайын болуп келет. Өзү мамлекеттин башында турганына карабай балдары калчаган “автомаштар” мыйзамдарды одоно бузуу менен мамлекеттик сатып алуулар боюнча тендерлерде “ийгиликтүү” катышып, утуп келатканы айрым “ушакчылар” тарабынан айтылып кетип, бир канча кылмыш иштери козголгону да маалым. Алардын акырындап барып суутулуп кеткени да жашыруун эмес.

Ошентип, Сеид Атамбаев “Автомаш-Эколун” Сейтекке берип, ордуна “Автомаш-Энергону” алды. Орун алмаштыруунун максаты эмне экендиги азырынча белгисиз. Жөн эле ханзадалардын мүлк бөлүштүрүүсүбү же кандайдыр бир быкы-чыкынын айынан келип чыккан талашыбы?

Эсибизде болсо, мурунку президент К.Бакиевдин учурунда да ханзада Максим менен ажонун иниси Жаныш Бакиевдер бизнестеги таасир талашуунун айынан айыгышкан күрөш жүргүзүп келген жана алардын кармашы Бакиев бийлигинин алсызданышына алып келген жана саясий оппоненттерине болуп көрбөгөндөй ыңгайлуу шарт түзүп берген.

Базарчыбы, соттолосуңбу баарысына макул, болгону бийликке жаксаң болду

Кыргызстандагы кадр саясаты ушул абалга жетти. Колго суу куйганды жакшы билсең эле сенин эч нерсеңе карабай кызмат бере беришет. Кызматка барганыңдан кийин жогор жактан кандай үн чыгат экен деп күтүп олтурасың. Өзүң каалагандай иштеп баштасаң бир саат да сени кармап турушпайт. Заматта кызматың менен кош айтышып кете бересиң. Союз учурундагы райком менен азыркы акимдерди салыштыруу мүмкүн эмес. Бүгүн аким болуп соттолгон адамдар деле олтурат. Кечээ эле Кочкор районунун акими мурун соттолгону билинип калып жумуштан кетпедиби. Анан биздеги кайдагы кадр саясаты. Ош облусунда Өкмөттүн өкүлү же элдин тили менен айтканда губернатор болуп дайындалган адам соодада жүргөн азамат экен. Анын да аки-чүкүсүн иликтесең толтура нерсе чыкчудай. Ысык-Көл облусуна дайындалган губернатору “Аврора” санаториясын гана башкарып келиптир. Бир күн да мамлекеттик кызматта иштебеген адам экен. Ошол адам азыр бир облусту башкарып калды. Буларды сындайын десең президентибиз деле аким же губернатор болуп эл башкарган эмес. Премье-министр, президент болгондо да эки ирет элдик толкундоо, кандуу төңкөрүш жолу менен келди. Мейли, жаңы дайындалгандарды Өкмөттүн облустагы өкүлү дейли. Бир күн прокурор болуп иштебеген Аида Салянова менен Индира Жолдубаева  өлкөнүн башкы прокурору болуп дайындалбадыбы. Бул кадрдык башаламан эмей эмине урматтуу президент? Ушундай кадрдык саясат менен Кыргызстанды өнүктүрүүгө көзүңүз жетеби? Айланаңызда кимдер чөөгө окшоп тегеренип жүргөнүн жакшылап аңдасаңыз өзүңүзгө эле жакшы болмок. Бир эмес эки президентти жардан алыс түрткөн шылуундар өлкөдө кайрадан революциялык жол менен бийлик алмашууга шарт түзүп берип жатканын ажо өзү  байкабай жатса, карапайым калк эбак эле анализдеп койгон.

Конституциядан эки барак арыз күчтүү болгон өлкө

Эки революциянын тутанышына биздеги шайлоолор себеп катары каралып келет. Өткөн жылы болгон парламенттик шайлоо дагы кийинки революцияга себеп болуп берчү жагдайга чейин келип жетти. Рыскелди Момбеков болгондо дагы президенттин партиясынан келген депутат “Добуштардын баарын сатып алдык” деп парламенттен айтып жатпайбы. Анан кантип шайлоо таза өттү дегенге ишенебиз? БШК менен партия лидерлери өздөрүнө жакпаган депутаттардын мандатынан мыйзамды уруп-ойнобой эле ажыратып жатпайбы. Мыйзамды сыйлаган өлкө боло турган болсок, БШК башчысы менен депутаттын арызын оңдой койгон фракция өкүлү эбак кылмыш жоопкерчилигине тартылмак. Бул алты жылда Кыргызстан мыйзамдын үстөмдүгү эмес, акчанын үстөмдүгү бийлеген өлкөгө айландык. Бул бийликтин өзгөрүүгө алып барган бирден-бир жетишкендиги ушул болду. Депутаттын БШКга жазган “Менин катышуумсуз мандатымдан ажыратууну карабагыла” жана фракция лидерине жазган “Мени фракцияга мүчө кылып алышыңызды өтүнөм” деген эки барак арызы Конституциядан жогору туруп калды. Өлкөнү башаламан башкаруунун кесепети ушундай шартка алып келип такады. Бул үчүн кимди күнөөлөйбүз? Жооп бирөө гана. Ал өлкө башчысы Атамбаев Алмазбек Шаршенович.

2010-жылды элестеткен митингдер

Данияр Үсөнов Өкмөт башчы эмес беле мурунку бийлик кулаган мезгилде. Нарында митингдер башталган учурда ал жакка барып “Баары тынч, бир ууч адамдар эле ызы-чуу салышыптыр” деп айтып келген. Өткөн жумада дагы Нарында бийик тоолуу коэфицентти алып салабыз деген Өкмөттүн чечимине каршы митинг болгондо эл менен жолугушууга барган депутаттар “баары жайында” деп келишти. Миңден ашык эл чогулган митингди уялбастан 150-200 киши чыкты деп айтышты. Нарын гана эмес башка райондор дагы азыр бийликке талаптарын коюп жатышат. Эгер ошол талаптар аткарылбаса мөөнөтсүз митингдер башталаарын коңгуроо кылып кагышты. Бул бийлик үчүн жакшы жышаан эмес.  Мурун кызматтан четтетилип калгандар оппозиция болсо, бул жолу эл  бул бийликке оппозиция болуп кыр көрсөтүп жатат. Көтөрүлгөнгө  бийлик өзү шарт түзүп берип жатпайбы, кыйналган кыргыздын жонунан кайыш тилип. Казынаны толтура албай элдин эсебинен толтурууну эңсешип, камсыздандыруу дегенди ойлоп таап, социалдык төлөмдөрдү көтөрүп. Шордуу элдин да чыдамы түгөнөт да.

Сат, сат деген саясат

Атамбаев оппозицияда жүргөндө “Бийлик баарын сатып бүтмөй болду” деп сат, сат деген саясатка каршы чыккан. Бирок, өзү бийликке келгенден кийин баягы позиция жокко чыгып, сат деген саясатка өтүп кетпедиби. “Бизге “КыргызГаз” эмес, газ керек” деп “КыргызГазды” орустардын “Газпромуна” бир долларга сатып жиберди. Азыр бир эле компания бүтүндөй мамлекеттин газ тармагын калчап жатат. Бизге окшоп өлкөнүн негизги рычагы болгон тармакты бир компанияга бир долларга сатып жиберген өлкө болбосо керек. Эми газды кайра өзүбүзгө алабыз деп орустарга кыр көрсөтүп көрсүн эр болсо, орустар Үч-Коргондон таанытып коёт. Бүгүн Өкмөт болсо алтын жумуртка тууп жаткан “Мегакомду” сатыкка коюп жатат. Өздөрү убада кылган завод-фабрикаларды куруу, жыргал жашоо колго урунгандын баарын сатуу менен келип калбайт. Сат деген саясат айласы кеткендин гана иши.

Тумандуу Кыргызстан

Англияны “Тумандуу Альбион” деп коюшат. Мындай аталыш Лондондогу коюу тумандан келип чыккан. Лондонду туман басканда көчөлөрдөгү кыймылдардын баары токтоп, адамдар бара жаткан багытынан жаңылып калбашы үчүн жыла албай калышат экен. Биздин мамлекетибиздин да алган багыты түшүнүксүз, келечеги жок сыяктуу Тумандуу Кыргызстан болуп турат. Тышкы саясатта ким менен экенибизди так чече албай, ар кимдин колун кармап жүрөбүз. Россия менен биздин келечек деп ага боор тарттык эле, акыркы күндөрү талак алган аялдай болуп андан алыстай баштадык. Атамбаев Путин менен жолукканда протоколду уруп ойнобой, көчөдөгү балдар жолуккан ыкмага салып, орус президентин  кучактап, өпкүлөп жүрдү эле, кийинки мезгилде башкача нукка бурулгандай. Нарын дарыясына курула турган ГЭСтердин келишимине кол коюп жатып мактанганын азыр ал киши унуткан болуш керек. Ошол келишимди жокко чыгарып жатып башкача сүйлөдү. “Путин менен жолукканда дагы мен алар “Капа болбогула, биз башка инвестор издейбиз деп ачык эле айттым” деди эле, жарым саат өтпөй жатып Кремлдин башкы маалымат катчысы Песков “Андай сүйлөшүү болгон эмес” деп ажобуздун абийирин төгүп койду. Президентибиздин маалымат кызматы үн ката алган жок. Бизде ал кызматтын бар экени деле билинбейт. Болсо дагы үн чыгарууга дарамети да жетпейт болчу. Жылдын аягында ажобуз маалымат жыйынын өткөргөндө, президенттин аркасына бадырайтып “Кыргыз Республикасынын президенти Алмазбек Атамбаевдин басма сөз жыйыны” деп жазган, басма сөз жыйыны менен маалымат жыйыны деген эмне экенин ажырата албаган  маалымат кызматынын тышкы саясат жөнүндө сүйлөгөнгө кудурети жетмек беле.  Түркияда орустардын учагы түрктөр тарабынан атылып түшүрүлгөндө дагы Атамбаев дипломат эмес экенин көрсөттү.  Журналисттерге маалымат жыйынын өткөрүп жатып кеч болсо да “Түркия атып түшүрүлгөн учак боюнча Россиядан кечирим сураш керек” деп айтты эле, түрк басылмалары Атамбаевдин Түркияга барып  эмне деп айткандарын президентибиздин эсине салып, “аркадан бычак сайган” адамга теңеп салбадыбы. Кечээ жакында эле кайрадан бул бийлик Түркияны стратегиялык өнөктөшүбүз деп атады. Курманбек Бакиев да Москвага барып “Манас” аэропортундагы АКШнын аскер базасын чыгарам деп айтып алып, бул жакка келгенде башкача ойной коём деп орустардын каарына калган. Атамбаев да ошол көрүнүштү кайталап жатат. Араб дүйнөсүнө барып, колдоо издегендей болду.  Тышкы саясатты мыкты билгендер президенттин бул сапарын кызматтан кетээрде эки жакка чыгып алайын деген аракети катары сыпатташты. Кээ бир маалыматтарга караганда биздин бийлик башындагылар Кыргызстанды НАТОго мүчө кылууга аракет көрүп жатыптыр. Бул ОДКБга кирген мамлекеттерге эгерим жакпайт. Орустар үчүн кечирбей турган иш. “Орус менен дос болсоң айбалтаңды ала жүр” деп бекер айтпаган кыргыз. Атамбаев да айбалтасы жок эле орус менен ойноп жаткандай элес калтырууда. Чакан мамлекет дөө-шаалар менен алака түзгөндө эки жакты карап, жети өлчөш керек. Болбосо кара чымынды ушалаган сыяктуу эле ушалап коёт эмеспи. Кыргыз эли түшкөн кемени башкарып бараткан капитаныбыз коюу туманга туш болуп, багытын билбей турган көрүнүшкө туш келдик. Капитандын тандап алган багыты туура болбой, тоого урунуп, кемебиз чөкпөсө эле болду. Атамбаев президент болгондон бери Ак үйдөгү президентке таандык кабинетте эмес, резиденцияда жатып алып Кыргызстанды башкарып жатканы абдан өкүнүчтүү. Ала-Тоо аянтындагы каза болгон кырчындай болгон жаш жигиттер Атамбаев жоопкерчиликсиз өлкөнү башкарсын деп окко учту беле!

Наралы Асанбаев

“Жаңы Ордо” гезити

Кыргызстандагы бүгүнкү жаштардын абалы, жашоого болгон көз карашы  коомубузда улам талкууланып, асыл баалуулуктардын кандай нукка өзгөрүп баратканы, элдин эртеӊки тагдыры кимдердин колуна өтөрү келечекке кайдигер карабаган адамды тереӊ ойго салат. Ошондуктан “Диалог Евразия” коомдук фонду  “Бүгүнкү жаштардын баалуулуктары – эртеңки өлкөнүн абалы” деген темада тегерек стол уюштуруп, коомдун күрөө тамыр маселесин талкуулады. Талкууга мурдагы Билим берүү жана илим министри, педагогика илимдеринин доктору, профессор Ишенгүл Болжурова,  И. Арабаев атындагы КМУнун проректору, психология илимдеринин кандидаты Тууганбай Коңурбаев, мурдагы Жаштар, эмгек жана миграция министри, К. Карасаев атындагы БГУнун Социология кафедрасынын доцентинин м.а , социология илимдеринин кандидаты Алиясбек Алымкулов,  КР Жогорку Кеңешинин депутаты Лунара Мамытова, КР Өкмөтүнө караштуу Жаштар иштери, дене тарбия жана спорт боюнча мамлекеттик агенттигинин директорунун орун басары Бакыт Эгембердиев, Кыргыз билим берүү академиясынын кызматкерлери Гүлайым Жумабаева, Дамира Жумабаева, Х. Карасаев атындагы БГУнун Социология кафедрасынын башчысы, Кыргызстан социологиялык ассоциациясынын (SAK) вице-президенти социология илимдеринин кандидаты Бакыт Малтабаров, “Ыйык Ата-Журт” коомдук жаштар фондунун төрагасы Актилек Зарипбеков, теле алпаруучу Нурзат Токтосуновалар катышты. Талкууну «Кут билим» гезитинин башкы редактору, “Диалог Евразия” коомдук фондунун Улуттук кеӊешинин мүчөсү Кубат Чекиров алып барды.  

К. Чекиров: Саламатсыздарбы урматтуу катышуучулар, жаштарыбыздын бир бөлүгү батышташып, экинчи бөлүгү арапташып, үчүнчү бөлүгү советтик түшүнүк боюнча калса, кээ бирлери өзүнүн казанында кайнап эчтекени көрбөй калган деп айтып жүрөбүз. Жалпы теорияда кайсы өлкөнүн жаштары болбосун, эки асыл багыттын булагында сугарылып чоңоюш керек. Бир жагынан жалпы адамзаттын даңктап, экинчи жагынан улуттук асыл нарктарды сактап, мына ушул нарктар менен чоңойгон жаштарга келечекте ишенсе болот. Бүгүн заман өзгөрдү. Заманга жараша жаштардын баалуулуктары да өзгөрүп жатат. Эгерде жаштардын баалуулуктары өзгөрүп жатса, демек ошого ылайык мамиле жасап, ошондой тарбия чараларын көрүш керек. Бирок бул маселеде жалпы педагогика, жалпы коомдук мамиле замандын талабынан артта калып, кечигип бараткандай сезилет.

И. Болжурова: Бул темада биздин аксап жатканыбыздын себеби, биринчиден, улуттук идеологиянын жоктугу болуп жатат. Жаштарды демократия жараянында “Эмне кылсаңар ошо кылгыла” деп жөн койдук. Экинчиден, бул – социалдык дифференциация. Өтө байлардын, орто жашагандардын жана өтө начар абалда жашагандардын тобу пайда болду. Кыргызстанда бүгүн статистика боюнча 36 % начарчылыкта жашайт. Алардын көпчүлүгү көп балалуулар. Ал эми өтө байлар бир-эки эле балалуу болушат. Үчүнчүдөн, жаштар тигиндей-мындай деп жатабыз, бирок инструменталдык социалдык изилдөөлөрдү аз жүргүзүп жатабыз. Жаштар өзүлөрү жооп берсин! 2000-жылы БГУда “Жаштардын баалуулуктары деген” темада чоң изилдөө жүргүзүлгөн. Ошондо 1970-жылдагы советтик жаштар менен 2000-жылкы жаштардын баалуулуктары каралган. Жалпы 500 киши колго алынып, алардын ичинде базарда, айылда иштеп жүргөндөр да, шаарда окуп жүргөндөр да бар. 1970-жылы Советтер Союзунун бардык жагынан 1400 бала алынып, ошолордун ичинен 80% ата мекенди сүйүү деп чыккан. 2000-жылы болсо ата мекенди сүйүү деген көрсөткүч 28% га түшкөн. Ал эми 2012-жылы Билим берүү жана илим министрлиги ошондой сурамжылоо жүргүзгөндө 8,3 % гана мамлекетти сүйөм деп айткан. 2010-жылы Россияда жаштардын баалуулуктары боюнча эң чоң социологиялык иликтөө жүргүзүлгөн. Мында эӊ чоӊ баалулук бул – материалдык баалуулуктар. Социологияда да бар, материалдык баалуулуктар, инструменталдык баалуулук деп аталат. Ал эми биз айтып жаткан адамды, мамлкетти сүйүү бул терминалдык баалуулук деп аталат. Жогорку, рухий баалуулук. Ушул азыр өтө таӊ калыштуу азайып баратат да. Төртүнчүдөн, баалуулук бул ден-соолук жана үй-бүлө деп айтышат жаштар. Бешинчиден, бул коопсуздук, экстримизмге, диабедаттык жүрүшкө, эреже бузууга, рекетчиликке каршы күрөшүү. Азыр социологдордун айтуусунда ушундай. 3000 жылдык тарыхыбыз болгон менен, биз өтө жаш мамлекетпиз. Себеби, 35 жашка чейинкилер калктын 63% түзөт.

А. Алымкулов: Тактоо иретинде, 2009-жылы кабыл алынып калган ушул чечимде орто жаш 28 жашка чейинки курактагыларды алсак, Кыргызстанда 32 %га чейин жаштар түзөт. Эгерде 35ке чейин камтый турган болсок, анда 50%дан ашат. Бирок 3/2 айыл жергесинде жашайт. Анткени Кыргызстандын 67% элет жеринде жашайт. Ошол жакта көп балалуулар көп. Шаар жеринде эч ким көп балалуу болгусу келбей калган. Ошол жактагы көп төрөлгөн көп балалууларды айта турган болсок, 67 % элет жерин камтыйт.

К. Чекиров: Алиясбек мырза жанагы сөздү улантсаӊыз. Мекенди сүйүү биздин балдарда төмөн болуп баратат. Бул көрсөткүч, транцформация каяктан келип жатат. Жаштар менен сүйлөшүп олтуруп жанагы биздин идеологиянын жоктугу алып келдиби? Же замандын өзү ушуга алып келдиби?

А. Алымкулов: Мурда “50 жылда эл жаңы, 100 жылда жер жаңы” деп айтылчу экен.  Бул азыр актуалдуу болбой калды. Базар экономикасына сүңгүп кирүү менен замандын өзгөрүшү өтө тез өнүктү. Азыр жаштар улуулардын тажрыйбасын алып калууга кайдыгер карап калышты. Тарыхка кайрыла турган болсок, Искак Раззаковдун өзгөчөлүгү ушунда болгон. Искак Раззаковду айтардан мурда бир аз тарыхка сүнгүп кирсек, Жусуп Абдрахманов, Касым Тыныстанов, Төрөкул Айтматовдор болгону 30 жаштын тегерегинде болгон. Ошол мамлекеттин, элдин тагдырын чечүүчү мезгилде иштеген инсандар өтө жаш болгон. Тажрыйбасы аз болгондугуна карабастан, алардын мамлекеттин келечегин көрөгөчтүк менен көрө билгендиги мамлекеттин багытын талдай билгендиги, элди каякка багыттаганда гана ошондо мамлекеттин келечеги болоорун билгендиги таӊ калтырат. Ал эми, И. Раззаковдун өзгөчөлүгү ошол улуу муундардан алган таасири менен тарбиянын багыты бул мамлекетти кантип сактап калуу болгон. Элдин багытын, салттуу баалуулуктарга кайрадан кайтып келиштин кандай жолдору бар деген суроого жооп издеген. Ал мындай жооп берген экен. Эң биринчи кадамы кыргыздардын санын көбөйтүү болгон. Ал кишинин зор эмгеги ушунда жатат. Анткени мектеп окуучуларына акча тапкан, бөлгөн, бекер тамак ойлоп тапкан. Аны менен эле чектелип калбастан кыргыздын жаштарын илимдүү билимдүү болсун деп ошол убактагы Советтер Союзунун учурундагы эң күчтүү ЖОЖна биздин балдарды аябай көп жөнөткөн. Демек бул кандай адамдар болгон? Булар көрөгөч, кеменгер болгон, анткени мамлекеттин келечеги үчүн 20-30-жылдан кийинки абалды эске алган. Республиканы баш аягы 16 жыл башкарган, кылган кызматы ат көтөргүс. Көп жакшы жактарды айтса болот.

Азыркы мезгилде биз өтө оор мезгилге кириптер болдук. Жаштардын иши өтө татаал. Азыркы жаштар эмнени каалайт? Тилекке каршы биз эмнени жоготуп алдык? Идеологиябыз жок. Эмнеге биз батышты ээрчийбиз?! Эмнеге чыгышты туурайбыз?! Биздеги эӊ чоң көйгөйлүү маселе ушул. Экинчиси бул – дин. Дин, ишеним керек. Бирок ал өзү орду менен, “Күчкө сал!” деп, эч жерде жазылган эмес. Бул – Жаратканга болгон сүйүүң менен байланыштуу маселе. Дин азыркы учурда радикалдашып кетти. Биз туура эмес багытка буруп алдык. Себептери эмнеде? Биринчиден, идеологиянын жоктугу. Бош калган вакуумду башка секталар ээлеп алды. Жаштар эмне үчүн аларга берилип кетип жатат? Алар пластилиндей жумшак болот. Кайсыл жакка бурасаң кете берет. Биринчи коркунуч – жумушсуздук. Мисал келтирип кетейин. Биз агрардык мамлекетбиз деп келебиз. Сиздер билесиздерби? Агроном, зоотехник ошондой эле ушул багытта иштеген адамдардын жашы 50гө чыгып калды. Болгону кыргыз мамлекетинин жаштарынын 4% гана агрардык окуу жайларга тапшырып жатат. Бул эмне деген шумдук. Эгерде агрардык мамлкет болсо, жаштар кимден тажрыйба алат да, кимден үйрөнөт. Бул өзүнчө чоӊ көйгөйлүү маселе. Андан тышкары идеологиядан кийин биздикилер адистикти туура эмес тандашат. Биз ошол кесипти тандап алып мамлекетитин багытын бериш керекпиз. Мамлекет жакынкы 10-20 жылда кайсы багытта өнүгөт? Алар кайсылар? Энергетика, тоо кен, айыл чарба, жеңил өнөр жай, кызмат көрсөтүү, жалпы 5 багытта өнүгөт. Германия согуштан кийин кантип көтөрүлдү? Маршалл планы менен көтөрүлдү. Ар бир немец калкы бир кесипке анан жогорку билимге ээ болуш керек! Ден Сяопинди алып көрөлү. Ал: “Урматтуу менин мекендештерим Маркс менен Энгельс Германияда төрөлүп жашап өткөн, алар немецтер. Ленин, Сталин булар орустар, биз орус эмеспиз. Биз кытайбыз, Кытай мамлекетинин келечегин түзүш үчүн бир гана жолу бар: тарыхына таянуу жана кесипке ээ болуу. Мен муну ар бир кытай жаранынан талап кылам” деп айткан.

И. Болжурова: “Билим берүү системасы туура эмес жолго коюлган” деп канча жылдан бери айтып келе жатабыз. Ал эми экономика боюнча өлкөнүн өнүгүшү үчүн орто катмар болуш керек. Аларды даярдай турган колледждер керек. Бизде профессионалдык училищалар, техникумдар 30-40 миңге жакын. Статистика боюнча ар бир миң кишиге 50-70 киши тейлөөчү кызматкер болуш керек. Бизде 400 000 кесиптик-техникалык училищаларда, 50 000 техникумдарда, ал эми ЖОЖдордо көп болсо 30-40 миң студент окуш керек. Ушундай система болгондо коом дагы өнүгөт, стабилдүү система болот.

К. Чекиров: Ишенгүл Садыковна бул билим берүү жагуу аябай чиеленген маселе, буга кирип алсак чыга албай калабыз.

А. Алымкулов: 70-80-жылдары бир үй-бүлөдө 10 бала болсо, ошонун тыңырагын карап 1-2сүн гана окутчу экен. Ал тандалып окутулган бала бир кесипке ээ болуп, техникумду бүтүп анан айылда иштечү экен. Акыркы жылдары кесипке багыт берүү каралбай калды. Ар бир аймактын өзүнүн өзгөчөлүгүн кароо зарыл. Таласта эң негизги айыл чарба маданияты төө бурчак, Баткенде өрүк. Бүгүнкү күндө СНГнын алкагында кесиптик окуу жайдын Кыргызстанда 117 сакталып калды. Азыр биз каалайбызбы, каалабайбызбы эл үч-төрт катмарга бөлүнүп калды. Биз ушуга көз жумгандай болуп жатабыз. Анан өлкөдө радикалдык күчтөр күндөн күнгө күчөп, тамырын жайып бара жатат.

К. Чекиров: Турганбай мырза, жаштар ата-энелеринин сөзүн укпаса, мугалимдердин сөзү сөз болбосо, мамлекеттик идеологиянын эффектиси жокко эсе. Ошонун айынан биздин жаштар жанагындай жолго азгырылып жатат да. Жаштардын психологиясы ушундай борпоӊ болуп калганбы?

Т. Коңурбаев: Эми бул баалуулук жөнүндөгү маселе – өтө жооптуу маселе. Бир адам үчүн баалуу болгон нерсе, экинчи адам үчүн баалуу болбошу мүмкүн. Ошон үчүн баалуулуктун дүйнөдөгү өзгөрүшүнө карап чыгыш керек деп ойлойм. Биринчи 1917-жылы союз түзүлгөндө баалуулуктар алмашкан. Анан 1945-жылдары согуштун жыйынтыгынан баалуулуктар жоголду. Ата-Мекенди сүйүү сезимдеринин чыгышы 70-80-жылкынын бары ушундан келип чыкты. Үчүнчү 1990-жылы СССР тарагандан кийин баалуулуктар дагы өзгөрдү. Баалуулуктардын өзгөрүшүндө, глобалдашуу, жаштарды тарбиялоо маселесинде биз бир нерседен кур калдык. Бир мамлекетте өзгөрүүлөр болуп жатканда мамлекет өзүнүн тарыхына, маданиятына кайрылыш керек эле. Ушул маселеден 25 жыл артта калдык деп ойлойм. Ошол 90-жылкы балдар азыр 25ге чыгып, өзү үй-бүлөлүү болуп калышты, алар баалуулук эмне экенин билбей калгандар. 95-жылдары менин диссертациям да ушул болчу. Белгилүү этнопсихолог Маргаритта Мит деген окумуштуу 1979-жылы минтип айткан болчу: “Эгерде мамлекетте социологиялык тез өзгөрүү болсо, анда ал өлкө өзүнүн каада-салтына, тарыхына таяныш керек. Андай болбогондо улуттун жок болуп кетүү коркунучу бар” деген теориясы бар. Ушунун айланасында көп изилдөөлөр жүрдү. Мисалы Японияда, башка жакта баалуулуктарды изилдешти. Ушул шартта алып караганда, башында сөз кылган баалуулук деген эмне? Баалуулук адамдын өзү жана мамлекети үчүн баалуу нерсе болуш керек. 90-жылдан кийин СНГнын территориясындагы жаштарга тарбиялоонун өзөгү берилбей калды. Бизди тарбиялаганда коммунистик духта, коммунист бол деп тарбиялачу да. Бул маселе азыр таптакыр жок болду. Балдар айланып барып криминалга аралашты, динге кетип калды. Ошентип тарбиялоо процессинде биз балдардын бактысын жоготуп алдык. Тарбиялоо процесси жүргөн жок. Ар бири өзүнүн ишенимине жараша эле тарбиялап келди. Анан албетте кантиш керек эле деген маселе жатат да. Башында Кубат өзүң жакшы айтып кеттиң, улуттун эки нерсесин карманып калыш керек. Окумуштуулар иштеп чыккан улуттук универсалдуулук деген түшүнүк бар. Ар бир улут өзүнүн улуттук өзгөчөлүгүн, тарыхын, ким экенин каяктан экенин билиш керек. А бирок балдарга жалаӊ эле улуттук эле нерселерди бере берсек анда националисттер жетилип чыгат. 25 жыл кыргыз тилин бил, кыргыз бол дей берип, азыр мектептерде орус тилдүү математикадан бере турган адисибиз жок. Ошол эле учурда кыргыз тилин кыйратып үйрөнгөн жокпуз. Ал эми жалаӊ эле универсалдуу баалуулуктарды эле ойлой берсек, анда жаштарыбыз космополит болуп калбайбы. Ошон үчүн “Жаштар эмне кылабыз?” деген суроолор жүрбөйбү. Баалуулуктарды сакташ үчүн универсалдык, улуттук баалуулуктарды бир деӊгээлде бала-бакчадан баштап бериш керек. Азыр ЖОЖго, мектепке күнөө коюп келебиз. Биринчи кезекте адамды тарбиялашыбыз керек. Маркум Сабыр Иптаров айтып жүрчү убагында “Кыргыз бол” деген ураан жок экен да. Эч бир улут орус бол же башка улут бол деп тарбиялабайт экен. Ар бир улут “Адам бол” деп тарбиялайт экен. Ошон үчүн биз кадр маселесинде адамдык сапатты тарбиялап адистикти кошуп кетсек. Эми баалуулуктар “Адам”, “Адис” деген эки түшүнүктү берет. Акыркы мезгилде Кыргызстанда болуп жаткан окуялар, революция бардыгын анализдеп көрдүм да. Карап көрсөм бизде жакшы мугалимдер, адистер сабак берет экен бирок адам эмес. Жакшы адамдар сабак берет адис эмес, предметин билбейт. Биз азыр ЖОЖдо ушул эки маселеге көӊүл бурушубуз керек. Эгер адамдыкты тарбиялап берип койсок, 4 жылда адамды адис кыла алат. Адистиги боюнча Акаевге эч ким шек келтире албайт. Акаев укмуш адис андай адис Кыргызстанда  жок. Бакиев деле жакшы адис, ал деле Россиядан бүтүп келди. 15 жылда Акаев кыла албаган экономиканы оңдоду. Ал деле өзүбүздүн бала жамандабаш керек. Кыргыздын эки баласы тең адамгерчиликтен аксашты. Үй-бүлөсүн, балдарын тарбиялай алган жок. Ошол жагынан аксашты. Адам тарбиялоодо ушул баалуулуктарды эске алуу керек…

К. Чекиров: Мен таң калган нерсе биздин улуттук менталитетибизде “Биринчи байлык ден–соолук” дейбиз, бирок эң жоопкерчилиги жок калкпыз. Баягы өлө турган болгондо анан барабыз да ооруканага. Ошол эле учурда “Билим байлык, билим кенч” дейбиз. Бойго жетип калган кызына адегенде “Окуп билим ал!” дегенден көрө “Эртерээк теңиӊди таап ал, ошол сенин бакытың!” деп айтышат да. Башкача айтканда, айтканыбыз менен жашаганыбыз такыр башка. Кечээ биздин кесиптеш эле, бүгүн парламентте Жогорку Кеңештин депутаты, сөздү Лунарага узатайын.

Л. Мамытова: Азыр жаштар тууралуу кеп кылганда сиздер үчүнчү жак катары сүйлөп жатпайсыздарбы. Мен эми өзүм жаштардын өкүлү катары айтсам. Бир аз кызыктуу болот экен сиздерди уккан. Өзүмө алып атам ошонун баарын. Эми мунун баары салыштырмалуу түрдө экен. Мыйзам түрүндө эмес, табияттан алып караганда ар ким өзүн жаш эсептейт. Тууганбай агайдын айтканы боюнча ойлонуп олтурам. Адаммынбы же мыкты адисминби депчи. Мунун бардыгы тең үй-бүлөдөн башталат деп ойлойм. Эң биринчи идеология жок деп айтып кеттик. Мен окуп жатканда идеология Манас атанын жети осуяты болчу. Мектепте жети осуятты жаттап биринчи осуяты кандай эле, экинчиси кандай эле тынбай эле тарбиялык сааттарда ар бир осуятты класс жетекчи менен талдайт элек. Муну тунгуч президентибиз А. Акаев идеологияга киргизгенге аракет кылды да. Бирок элге жукпай кетти. Чындыгында идеология ылдый тараптан эмес, пирамида менен алганда жогору жактан болуш керек экен. Ылдый жакта түшүнгөнүбүз менен өйдө жакта эч кандай аракеттер болбосо, жөндөн жөн калып кете берет экен. Дегенибиз менен ооба руханий, анан материалдык баалуулук булар да байлыктар. Учурда социологиялык изилдөөсүз эле барыбызга көрүнүп эле турат. Материалдык баалуулуктар биринчи орунда. Алардын ролу дагы өтө чоң жаштардын Ишенгүл эже айткандай, социалдык дифференциясы, ажырымы бар. Билим алууда артта калып кеткен жаштар бар. Анан оозуп кеткен жаштар да бар. Орто ченде да жүргөн жаштар бар. Азыркы күндө озуп кеткен жаштардын алдыңкы үй-бүлөлөрдүн алдыга койгон максаттары мени аябай таң калтырат дагы кубантырат дагы. Себеби, ичпеген, чекпеген, динге фанатизм менен карабаган, куран окуганды билген, намазын окуган, кайрымдуулук иштерди кылган, аны да көргөзбөй кылган жаштар да бар. Ал эми жаш үй-бүлө же жаш ата-эне мамлекеттик орто мектепке бергенден көрө жеке менчик мектепке бергенге умтулушат. Азыркы жаш ата-энелер жаш үй-бүлөлөр балдарынын билимине инвестиция жасап жатышат. Мамлекет кылып бериш керек, мамлекет идеология коюп бериш керек деп көнүп калганбыз . Эӊ оболу үй-бүлөлүк да идеология болуш керек. Үй-бүлөнүн идеологиясы, мектептин өзүнүн идеологиясы, мамлекеттин өзүнүн идеологиясы болуш керек.

К. Чекиров: Үй-бүлөдөгү, мектептеги тарбия адамдын жашоосунда сөзсүз маанилүү ролду ойнойт. Мына бул жерде Кыргыз билим берүү академиясынан келген адистер отурушат. Педагогторго да сөз берели. Эмнеге Манас атанын осуяттары жаштарга жукпай жатат, ага караганда радикализим идеялары көбүрөөк жугуп жатат?

Г. Жумабаева: Дүйнө жүзүндө бардык мектептерге дин таануу сабагы киргизилген. Бирок бардык өлкөлөрдө дин таануу деп аталбайт экен. Ар бир өлкөдө ар башка аталышта. Бир жерде дин таануу, бир жерде дин негиздери, маданиятын таануу, тарыхын таануу ж. б. Бүткүл дүйнө ошол жакка өтүп, өткөн кылымдын башында эл атеизмге оогон болсо, бул кылымдын башында кайра эл динге оогон мезгил болгон экен. Улуу педагог Коменьскийдин сөзү бар, адамды кантип өнүктүрсө болот: Биринчи, өнүктүрүү багыты болуп бул – акыл тарбиясын беришибиз керек. Экинчи, адептик рухий тарбияга көңүл бурушубуз керек. Анан үчүнчү багыты жүрөк тарбиясы деп аталат. Ошол жүрөк тарбиясы деген маселе бул диний билим болуп саналат жана кудайды, ата-энени, ата мекенди, табигатты, эл-жерди сүйүү ж. б. камтыйт. Бул сүйүү маселеси чоң маселе экен. Биз акылга приоритеттерди берип, бирок жүрөк тарбиясынан өксүдүк. Мына биздин чоң өксүгүбүз ушул жерде. Бул ошол эле кезде баалуулукка да байланыштуу. Баалуулугубуз чындыгында биринчи кылымда кандай болсо, онунчу кылымда да ошондой, жүзүнчү кылымда ошондой болуп келиш керек. Баалулук адам үчүн өзгөрбөш керек. Ошондо адам – адам бойдон калат. Ал эми биздин баалуулугубуз өзгөрө берсе бул чоӊ проблема.

К. Чекиров: Жаш педагог, Нур мектебинин жетекчиси Нурзатка сөз берели, өзүнүн жеке чыгармачылыгынан сырткары да мындай жаштарды окутуп тарбиялап келет.

Н. Токтосунова: Чын эле көп жерлерди кыдырып, элди аралап жүрөбүз. Ар бирибиз мен эмне кылдым деп көбүрөөк ойлонуш керек болуп жатат. Мисалы кичинекей кишилер кичине нерсени жасайт дегендей, кичине болсо дагы мугалимдерге, жогорку окуу жайына жардам болсун деп курс уюштуруп жүрөбүз. Бизде азыр көп маселелер билимсиздиктен келип чыгап жатат. Дин деп аябай какшап жатабыз. Дин абдан жакшы нерсе, бирок ошол динди дагы билим, китеп окуу, таануу аркылуу түшүнбөй жатабыз да. Дин десе эле демек жанагы көлөч, жоолук деп эле ойлоп жатабыз. Аны түшүнүп, анализ кылыш үчүн окушубуз керек. Биз ар дайым акчага, ийгиликке, байлыкка бат жетсек деп ойлойбуз. Чын эле баары чет өлкөгө кеткиси келет, чын эле биз азыр келечекти көрө албай калдык. Анан мындан ары деле ошол иштерибизди кыла беребиз. Эми ар кимибиз колубуздан келген ишти жасап, жашатуу үчүн жашашыбыз керек.

К. Чекиров: Мен кечээ бир жыйырмадан өтүп калган 2-3 жаш кыз менен сүйлөшүп олтуруп дагы бир жолу ичим күйдү да. “Болот Шамшиев, Төлөмүш Океев деген чоң залкарыбыз бар силер билесиӊерби?” десем, таптакыр билишпейт экен. Мына улуттун, азыркы жаштардын тагдыры.

Б. Эгембердиев: Бир нерсени айта кетейин, мына бул жерде өкмөттүн 2016-жылкы планындагы жаштар саясаты деген жерде дал ушул 2016-жылга тарбия маселеси кирет. Жаштардын тарбиясы тууралуу айтуу бир жылдары уят, одоно сөз болгон. Анткени баягы батыштын маданиятынын таасири күчтүү болуп турган кезде, көбүнчө эркиндик деген нерсеге басым жасалып, тарбия деген нерсе эскилик сыяктуу кабыл алынган мезгилге тушукканбыз. Анан азыр түшүнүп, ушул багытта мамлекеттик деңгээлде бир аз болсо да көңүл бурула баштады десек болот. Ошондой эле 2016-2020 жылдарга жаштар саясатын өнүктүрүү стратегиясынын долбоору иштелип чыкты. Азыр Билим берүү жана илим министрлигине берилди. Ошол жерде дагы төрт негизги приоритеттүү багыттын биринчиси бул – жаңы муунду тарбиялоо, калыптандыруу. Азыркы ата-энелер 1992-93-жылкы балдар, социологияда “Социальная яма” деген түшүнүк бар. Союз таркаган учурда үй-бүлөдөгү тарбиянын деңгээли түшүп кеткен дагы, ошол  учурдагы балдар-кыздар бүгүн ата-эне. Ошонун айынан ажырашуу маселелери, үй-бүлөдөн тарбиянын жетишсиздиги келип чыгып жатат. Ошон үчүн ар бир аймакта жаштар борборлору ачылып, иштеп, жаш үй-бүлөнү колдоо жана өнүктүрүү иш-аракеттери жүрүш керек. Алар атайын үй-бүлө темасында курстар уюштурулууга тийиш. Китептер жазылышы керек. Бала бакчада дагы бүгүн тарбия системасы жок. Жаш наристелердин азыркы дүйнө таанымы жөнөкөй эле жанагы кыздары жарым-жылаңач Черепашка Ниндзя, Барби, Диснейдин каармандары болгон раскраска менен калыптанып жатат.

Кыргыздын келечектеги жараны мобундай-мобундай сапаттарга, баалуулуктарга ээ болушу керек деген образды түзүп туруп анан берүү механизми жок болгондуктан, азыркы күндө ар ким ар кандай чаржайыт болуп жатат.

Б. Малтабаров: Азыркы күнгө чейин жаштарды изилдөө деген мамлекет тарабынан буйрутма жок. Жогоруда туура айтылды, азыркы күндө 85-87-жылдардан кийин 90-жылдарда союз урап, идеология тирешип, батыш менен чыгыш болуп анан вестернизациясы үстөмдүк кылган. Ошол жаштар азыр ата-эне болуп жатат. Бизде байланыш жок. Мурунку министр жакшы иштерди жасаса, кийинки министрлик ал жакшы нерселерди кабыл албайт. Биз айылдардагы мектептерди изилдесек, кээ бир мектептерде керек эмес китептер бар. Керектүү китептер аз чыккан. Ошолорду сурамжылабайбыз. Анан эми үй-бүлөдөн башташ керек баалуулуктарды. Эми ушул жаштарды тарбиялоо боюнча баарыбыз биригип туруп ушул жумушчу түзүп, ушул жерден баштап матрицасын түзүп туруп, позитивдүү, кийин оппоненттер жактырбаса дагы иштей турган кылышыбыз керек да. Себеби үй-бүлөдөн башташ керек.

А. Зарипбеков: Биз “Ыйык Ата Журт” коомдук жаштар фонду 15 жылдан бери иштеп келатабыз. Ошол 15 жылдык убакыт тилкесинде жаштарга баалуулуктарды жеткирели деп жан үрөдүк. Идиреги бар, илим-билимге умтулган республика боюнча ар кайсы ЖОЖдо окуган 1500дөн ашуун студентке ай сайын стипендия төлөп берип келатабыз. Ар жума сайын алардын руханий дүйнөсүн байыта турган, илимге шыктанткан, мекенге болгон сүйүүсүн арттыра турган семинарларды уюштуруп турабыз. Элибизге эмгеги сиӊген улуу муундун өкүлдөрүн жолугушууга чакырып, жаштар менен баарлашып турабыз. Маселенин баары барып билимге такалат эмеспи. 10 жылдан бери Республикалык деӊгээлде педагог окумуштуулардын, мугалим-тарбиячылардын башын бириктирип конференцияларды уюштуруп турабыз. Бул жаатта мамлекеттик болсун, бейөкмөт болсун бардык мекемелер менен кызматташып, биргеликте иш-чараларды өткөрүп келебиз. Биз бул маселеге башынан бери бөркүбүздөй ишенип келдик, коомдук жашообузда, өлкөбүздө, мамлекетибизде баалуулуктар болмоюнча, сиздер айткандай, эрозияга дуушар болобуз, кайдыгерлик капасына камалабыз, үмүтсүздүк менен жок болуп кетишибиз мүмкүн. Бул үчүн адамзат бул дүйнөгө жаралган күндөн бери эч өзгөрбөгөн адамдык асыл баалулуктарды көздөн өткөрүп, алардын эӊ оболу жеке өзүбүздүн жан дүйнөбүздө орун алып, албаганына карайлы. Сүйүү, ишеним, адамгерчилик, жоопкерчилик, боорукердик, кечиримдүүлүк, айкөлдүк, сабырдуулук, мээнеткечтик, кайрымдуулук ж.б. асыл баалуулуктар бизди адам, коом, улут катары сактап калат. Бул сапаттар коомдун кандай катмарындагы жаран болбосун баарына бирдей тиешелүү сапаттар. Бизде мындай баалуулуктар өнүкпөгөн болсо, анда жаштарга үлгү боло албайбыз, айтылган сөздүн да эч кандай таасири болбойт. Тууганбай агайдын айтканы мен үчүн да таасирдүү болду, улуттук-универсалдык баалуулуктар, жалпы адамзатка тиешелүү баалуулуктардан да кем калбашыбыз керек. Бул негизги маселелерден.

Д. Жумалиева: Менин да кошуп коёюн дегеним, бүгүнкү тема өзү эле абдан жакшы тема болуп атат. Ушул теманын тегерегинде биз бир идеологияны иштеп чыксак, концепция түзсөк, кыскача да. Анан ошону аткарганга аракет жасасак. Себеби ар бирибиздин өзүбүздүн бутубуз бар. Мына жаштар отурат, жаш депутатыбыз, ошону аткарышыбыз керек, болду, үчүнчү маселе анан каражат деген болсо эч нерсе болбойт. Ошол сунушту киргизейин дегенмин да..

Т. Коӊурбаев: Жыйынтыктоочу бир эле ой. Азыр биз айтып жатпайбызбы идеология жок деп. Идеология болуш үчүн элдин бардыгы мамлекеттик деңгээлде указ даярдап, приказ чыгарып, “за новые традиции” деп чыкты 1999-жылдары. Эл болбой жатпайбы. Биз өйдө жактан издеп жатабыз да идеологияны. Идеология жөнөкөй нерсе болушу керек экен. Мисалы мен мындай идеологияны сунуштайт элем да. Бардыгыбыздын уюлдук телефонубуз бар. Уюлдук телефонго комузду же Манасты салып коюшубуз керек. Болду, кыргыздар үчүн. Соткага ар бир кыргызың же орусун Манасты же комузду уга берсе он жылдан кийин комуз уккусу келип калат.

Н. Токтосунова: Жаштарга эмнени берсең ошону алат. Телевидениеден, радиодон тарбиялык мааниси бар жакшы нерселерди көрсөтүш керек. Себеби чын эле жеңил желпи таанышып алалы, анан антели-мынтели дегендердин бардыгы жаштарды ошого алып барып атат.

К. Чекиров: Жалпы адамзатка тиешелүү жакшы маселелер козголуп, кызыктуу өттү. Жыйынтыктай турган мезгил да келип калды. Ушул жерде кайдыгер болбой, келбей калбай, башынан аягына чейин активдүү катышып бергениңиздер үчүн рахмат!

 “Диалог Евразия” коомдук фонду

Биз сөз кылуучу генерал-майор көп жылдардан бери укук коргоо органдарында иштеп келе жатат. Кезегинде аскер прокурору, МЖАК (мамлекеттик жазаларды аткаруу кызматы), Бишкек шаарынын прокурору сындуу күч органдарындагы “көзүрлүк” кызматтарды аркалаган жайы бар. Ток этери, укук коргоо жаатын ичтен билген, бул тармактын “коен жатагына” чейин өздөштүргөн профессионал адис. Тамашалай сүйлөсө, жанына киши чыдай албайт. Чоң куудул. Элдик оозеки чыгармачылыкты жандай көргөн, көркөм сөздү баалай билет. Мындай талантка эгедер инсанды кантип кепке тартпайсың?..

–Айбек мырза, силер эле эмес, учурда коомчулук “Ислам мамлекетине” каршы топ менен күрөшүп жатпайбы? Бул топ алакандай өлкөбүздүн баардык региондоруна канат-бутагын жайса, анын ичинде Ош облусунда да тамырлап кеткендигин жокко чыгарууга болбойт. Алгач, бул жааттагы конкреттүү аткарып жаткан ишиңизге токтолсоңуз?

–“Ислам Мамлекети”, өзүң айтмакчы, балакет топ эл аралык террористтик уюм болуп жатпайбы? Бул уюм биздин гана мамлекетке баш ооруну жаратып жаткан жери жок. Дүйнөгө тынчтык бербей, эл аралык коомчулукту тынчсыздандырууда. Бул топтун ичинен да бөлүкчөлөр бөлүнүп чыккан. Тагыраагы, “Катибат аль Имам аль Бухари”, “Фронтан-Нусра” же “Джабхат-ан-Нусра”, “Жаннат Ошиклары”, “Джамаат ать-Таухид валь-Джихад” деген эл аралык террористтик уюмдар. Мына ушундай террористтик уюмдарды биз жок кылыш үчүн, жалпы Кыргызстан боюнча булардын негизги тутунган идеологиясын, жүргүзгөн ишмердүүлүгүнө жол бербөө максатында жергиликтүү сотко арыз менен кайрылдык. Жогорудагы мен атаган “Ислам мамлекетин” курмакчы болушкандардан бөлүнүп чыгышкан 4 топтун өкүлдөрү Кыргызстандын аймагынан биринчи ирет бизден кармалып жаткандан кийин, алгач өзүбүз жалпы мамлекеттин коопсуздугу үчүн биз сотко бердик. Ошондой эле жогорудагы топтордун өкүлдөрүн мыйзам чегинде, укуктук талаада жоопкерчиликке тартыш үчүн, алардын өздөрүнүн идеологиясын мындан ары жайылтпоо максатын көздөп, фемида өкүлдөрүнө, УКМК менен ИИМге да булар тууралуу кулак кагыш кылып, жалпы комплекстүү иштерди аткаруу максатында биргелешкен аракеттерди көрүп жатабыз. Булардын деле сасык ойлору “Халифатты, теократиялык мамлекетти орнотуу” болуп саналат. Болгондо да куралдуу күчтөр менен конституциялык түзүлүшкө каршы сокку уруп, согуш ачуу. Андыктан, алардын арам максаттарын алдын-алып, биздин облустун аймагындагы эң алгач 16 өкүлүн кармап, аларга кылмыш ишин козгоп, жоопкерчиликке тартканбыз. Булардын алды күчөтүлгөн режимде 12 жылдык жаза мөөнөтүн өтөөгө кириптер болушту. Ушул тапта булар боюнча облустук ИИМ менен УКМК өкүлдөрүндө козголгон кылмыш иштери бар. Өткөндө Кара-Суу районунда бир жараныбызды дал ушул мен атаган экстремисттик топтун өкүлдөрү атып кетишип, кайгылуу окуя катталды. Аталган кылмышка шектүү 14 жаран кармалып (арасында башка мамлекеттердин да жарандары бар), алар тергөө амалдарынын натыйжасында жогоруда мен атаган “Ислам мамлекети” тобунан бөлүнүп чыгышкан топтордун өкүлдөрү экендиги, Кыргызстанга атайын бир арам багыт менен келишип, “таттуу тилектерин” ишке ашыруу максаттары такталды. Биз алардын мындан аркы ишмердүүлүгүнө бөгөт коюу максатында андайларды кармап, жоопко тартканы турабыз. Жогорудагы аталган террористтик уюмдар факт жүзүндө Исламга жамынып алышып, джихадисттердин жана вахабисттердин идеологиясын жүргүзүп жатышат. Белгилүү да, вахабисттердин негизги идеологиясы бул “халифат куруу” болуп саналат. Бул болсо, интифада жолу, башкача айтканда, күч колдонуу аркылуу ишке ашырылат. Ал конституциялык түзүлүштөгү бийликтерди кулатууга багытталган. Булар Исламдын маңызын бурмалашып, өздөрүнүн жеке кызыкчылыктарына пайдаланышат. Андыктан, бул иштерге саясый боек сүртүп, “адам укугу” деген ураан же шылтоо менен аларды коргогон тап-такыр туура эмес. А буларды өз учурунда кармабасак, дагы далайдын убалына калышпаарына ким кепилдик бермек эле? Кыскасы, биздин жергиликтүү укук коргоо органдарындагы бул жааттагы аткарган иш-аракеттерибиз токтогон жок. Алдын-алуу иштери күчөтүлгөн ыргакта жүргүзүлүүдө.

–Сиз убагында мамлекеттик жазаларды аткаруу кызматын да башкарып кетпедиңиз беле? Бүгүн жаза аткаруу системасы ичтен “ирип-чирип” бүткөндүгүн соңку ирет күзүндө катталган ири кайгылуу окуя дагы бир ирет бекемдеди. Ушул күндөрү мамлекет жетекчилигинин жаза аткаруу системасына көрүлүп жаткан “камкордугу” канчалык деңгээлде? Тармакты реформалаш үчүн сөзсүз эле адам өлүмүн күтүш керекпи?

–Мамлекеттик жаза аткаруу тутумундагы акыркы кездеги кадрдык өзгөрүүлөр, аталган тармакты каржылоо маселеси, системаны тыңгылыктуу реформалоо багыттары көтөрүлүп жатат. Эгерде ушул изги иштер ишке ашып кетсе, жаза аткаруу тутумунда буга чейин кайталанып келген кайгылуу окуяларга, кайсы бир жат көрүнүштөргө мындан ары бөгөт коюлат да. Жаза аткаруу тармагына алгачкы реформа аталган кызматты юстиция министрлигинин алдынан өзүнчө бөлүп, өз алдынча кызмат кылып түзгөндө башталган. Бул реформага жол ачкан алгачкы кадам болчу. Экинчи кадам, бул тармакта көптөгөн абройлуу эл аралык уюмдар менен иштешүү жагына жол ачылып, ички чарбаны, өндүрүштү өнүктүрүү сыяктуу жазага кириптер болгон жарандарыбызды эмгек менен камсыз кылуу жолго коюлган. Ар кайсы этаптардагы программа, жол-жоболор аталган тармактын алдына коюлуп, ошолор ишке ашып, шарттар түзүлгөндөн кийин гана иш оң жолго коюлат. Эгерде азыр мүмкүнчүлүк болсо, мамлекет жаза аткаруу тутумунда ички чарбалык өндүрүштү жолго койсо, өндүрүлгөн продукция сыртка базарга сатыкка чыгышы зарыл. Ошондо гана жазага кириптер болгондор эмгек менен алаксып, алардын маяна-пулдары сырттагы үй-бүлөсүнүн бюджетине таканчык болуп, үй-бүлө менен жазасын өтөп жаткан жарандын мындан ары толук кандуу тынччылыкта жашашына жагдай түзүлмөк. Ошондой эле бул системадагы тарбиялык маселелерди жогору көтөрүшүбүз зарыл.

–Сиздин кичи мекениңиз касиеттүү Ысык-Көл аймагы эмеспи. Бүгүн Ысык-Көл кланынан чыккан Байтемир Ибраев, айтылуу Кубанычбек Мамакеев, Нарын облусунун күпүлдөгөн прокурору Жаныбек Салиев, Токмок шаарынын экс-прокурору Марсбек Кыдыкбаевге окшогон жердеш кесиптештериңиз менен мамилеңиз барбы?

–Албетте, бир кемеде, бир кайыкта жүргөндөн кийин бири-бирибизди таанып, билебиз да. Мурдагы башкы прокурор Байтемир Ибраев экөөбүз курсташпыз. Мындан тышкары, жакын достук да мамилебиз бар. Ал эми береги Кубанычбек Мамакеев, Жаныбек Салиев сындуу жердеш-кесиптештерим деле мага жат эмес. Бирок, ортобузда ушул күнгө чейин кызматтык этиканын, ишмердүүлүктүн гана чегинде адамкерчилик мамилебиз бар. Андан бөлөк ашкере деле ынактыгыбыз жок. Ал эми Марсбек Кыдыкбаев жердеш үкам экенин укканым менен жакындан тааныбайт экенмин. Менин угушума караганда, жаш жигит экен. Кийинки жаштарды анчейин деле тааныбай калдык да. Мурда-кийин иштешпеген соң.

–Тар чөйрөдө, саясатчылар арасында сизди чоң куудулдук өнөргө бай сапатыңызды баса белгилеп айтып калышат. Айтыңызчы, мындай өнөр сизге кимден жуккан? Кийин пенсияга чыкканда, элге ушул өнөрүңүздүн чет-бучкагын эле көрсөтсөңүз, жылдызыңыз ой-да бир жанат эле ээ?

–Эми алар мага карата “Айбек куудул” деп өздөрүнчө жөн эле атап алышкан го? Менин андай деле ашкере куудулданып жибермей сапаттарым жок. Кээде гана жакын достор менен кезигише калганда, “бура сүйлөгөн күлгөнгө жакшы” дегендей тамашалашып калабыз. Ара-чолодо “чымчып”, куйкум сөздү сөз арасына кошуп жибергенимден улам айтышса, айтышкандыр. Бул эми көркөм адабиятты көп окуп, элдик оозеки чыгармачылыкка жакындыгымдан улам го. Кудай буюрса, пенсияга чыгышты Жараткан насип этсе, сен айткандай куудулданбай эле абышкалык доорду сүрөбүз го…

Калыгул Бейшекеев

 

Гезиттин өткөн жума тагыраагы 5-февраль күнү чыккан санында “Резиденцияда жатып өлкөнү башкарган президент” деген аталыш менен президент Алмазбек Атамбаевди баш кылып, бүгүнкү башкаруу системасын сындаган макалам жарык көргөн. Ал макалам Ак үйдүн жетинчи кабатындагылар менен “үч тамганын” шефинин талуу жерине тийген экен, ушул жума “ПолитКлиника” деген гезитке “Бакиевдер “маршы” же реванш алууга жасалган аракеттер…” деп аталган макала менен менин жазган макаламдын артында Бакиевдер турат деген “саламын” жарыялашыптыр. Макаланын автору Акбата Чырпыков деп жазылыптыр. Ушундай журналист жигит бар экенин укпаптырмын. Журналисттик чөйрөдө жүргөн агаларым да мындай атты биринчи жолу угушу экен. Эгер ошол Акбата деген жигит бар болсоң, атыңды атаң жакшы ниет менен “Элдин керегине жараган жигит болсун” деп азан чакырып, аксакалдардын берген ак батасынан кийин Акбата деп койгон болсо керек. Эгер бул жашоодо Акбата деген чын эле болсо… Бирөөнү мактап, ага жагалданам деп жүрүп азан чакырылып койгон Акбата атың эл арасында өчүп, Карабата болуп тескери бата деген атка конуп калгандан этият бол. Мен ал макаланы сага окшоп жылуу кабинетте олтуруп алып, оюмдан чыгарып жаза берген эмесмин. Бир ай бою түштүктү түрө кыдырып, бул жагы Нарынга чейин барып, эл менен жолугуп, карапайым калктын жашоосун өз көзүм менен көрүп, далилдүү фактылар менен жазганмын. Мага караганда президент эл менен аз жолугат эмеспи. Ал жерде ачуу чындык болбосо сенин “шефтериң” сага жооп да жаздырмак эмес. Чындык деген ушундай кытайдын ачуу келемпириндей өтө эле ачуу болот.

Менин макаламды “Апрель окуясынан бери карай эч нерсе өзгөргөн жок” дегендей пикир камтылат” деп сындапсың. Бакиев кызматтан кеткенден бери 6 жыл өттү. Өлкөдө жарытылуу, мактана турган кайсыл өзгөрүү болду? Атамбаевдин заманы жыргал жашоону алып келди деп кайсыл жетишкендикти көрсөтө аласыңар сен мактаган шефиң экөөң? Өлкөнүн келечеги үчүн деп окко учкан азаматтардын тилеги 6 жыл өтсө да аткарылбай жатпайбы. Же алар Атамбаевди Шералы хандай чокоюн унуткан президент болсун деген кыял менен курман болушту беле! Ошол жигиттердин жок дегенде арбагы ыраазы болсун деп апрель окуясынын чыныгы күнөөкөрлөрү кимдер экенин далилдеп, Чубактын кунундай чубалган соттук териштирүүнү аягына чыгарып койгонго Атамбаевдин эрки жетпей жатпайбы. Эгер калп сүйлөсөм анда айт! Анан кайдагы өзгөрүү тууралуу сөздү козгойсуң? Мурун президенттик-авторитардык, үй-бүлөөлүк башкаруу режими орногон болсо, азыр андан ашып түшкөн жарым криминалдык партиялык-кландык башкаруу орноп, анын башында ажо өзү турбайбы. Парламенттик-президенттик башкаруу системасына өттүк деп айтыптырсың. Жогорку Кеңештин төрагасынан барып “Парламенттик башкаруу системасына өтө алдыкпы?” деп бир ооз сурап койсоң жакшы болмок экен. Мен уккандан Асылбек Жээнбеков да бир нече ирет парламенттик башкарууга өтө элекпиз деп айтып келет. Президент өзү да эми “Парламенттик башкарууга өтүшүбүз керек” деп сөз кылууда. Анан сен кайдагы парламенттик башкарууну айтып жатасың? Сен деги кандай башкаруу формасы өкүм сүрүп жаткан өлкөдө жашап жатканыңды терең далилдесеңчи.

Өткөн жылы октябрь айында болуп өткөн шайлоону кеп кылып, “бийликке жакын деп саналган партия маарага биринчи болуп келгени менен калган партиялардан пайыздык жактан анчалык айырма албаганын тана албайбыз” деген экенсиң. КСДП бийликке жакын деп саналган партия эмей эле, өлкөнү башкарып жаткан партия экенин неге так айта алган эмес? Шайлоодо ал партия үчүн президент өзү баш болуп үгүт иштерин жүргүзүп жүрбөдүбү. Ал тургай шайлоодо жеңишке жетишкен партиялардын арасындагы партияларга “Бул тизмеге кирет, муну киргизбейсиң” деген тескеме жогор жактан түшкөнү азыр эл арасында айтылып жүрөт. Бул сөз куру болбосун үчүн Жогорку Кеңештин мурунку депутаты Улукбек Кочкоровдун маегинен үзүндү берейин:

“ошол маалда кээ бир партиялар талапкерлердин тизмесин бийлик менен макулдашып, керек болсо болочокто депутаттыкка өз талапкерлигин койгондордун тизмелерине президент өзү “добро” берип жатканы боюнча маалыматтарым бар эле” “Жаңы Ордо” гезити № 37 (500) 20-ноябрь 2015-жыл.

Мунун өзү эле парламентке президент каалаган партиялар келди дегенди түшүндүрөт да. Партиялардын тизмесине чейин президент өзү “добро” берип жатса, кайдагы ачык шайлоо тууралуу кеп койгойсуң? Бакиев учурунда “Ак Жол” партиясы парламенттен көпчүлүк добушка ээ болсо, азыр деле бийликтин шинелинен чыккан партия Жогорку Кеңеште олтурушат. “Кыргызстан” партиясын эл арасында бийликтин “бакма баласы” деп атап алышканын угуп эле жүрөбүз. Ал тургай бул партия үч депутатын Конституцияны уруп ойнобой мандатынан ажыратты эле, сот алардын пайдасына өкүм чыгарып берди. Ошондой эле жагдай менен “Республика-Ата Журт” партиясы депутатын мандатынан ажыратты эле, Ак үйдүн көзүн караган сот башкача чечим чыгарып бербедиби. Ушул мисалдын өзү эле КСДП менен “Кыргызстан” киндиктеш, ажонун эгиздин түгөйүндөй партиялары экенинен кабар берет да. Бакиевдин түбүнө сен айтып жаткан “Ак Жол” партиясы, аны тегеректеп жүргөндөр жеткен. Бүгүн да Атамбаевдин түбүнө КСДП жана анын шинелинен чыккандар жеткени турат. “Ак Жолдун” арыгын чаап жүргөндөр бүгүн КСДПда депутат болуп жүрүшөт. 7-апрель күнү аянтта балдар өлүп жатканда Ак үйдүн ичинде Бакиев менен чогуу олтургандар азыр деле Атамбаевдин жанында ар кандай кызматтарда чогуу олтурушат. Керек болсо Атамбаев аларды кызматтан-кызматка көтөрүп, мурункудан дагы эрке-талтаң кылып койду. Кыргызстандагы 6 жылдан берки кадрдык өзгөрүү ушул гана.

“Өткөн бийликтин учурунда журналисттер бычакталып, журналист Геннадий Павлюк өмүрү менен кош айтышкан” деп азыр сөз эркиндиги абактан чыккандай болду дептирсиң. Журналист чөйрөсү кайсыл бийлик болбосун сөз эркиндиги үчүн күрөшүп келет. Мактоосун да угат, ошол эле учурда муштумун да жейт. Атамбаевдин тушунда сөз эркиндиги азаттыкка чыкпастан, кайра ар кандай кысымдарга туш болуп жатканын Чырпыков сен, сенин ушул макалаңды жарыялаган “ПолитКлиника” гезити эле көрбөй жаткан болсо, калгандарыбыз көрүп-билип эле жүрөбүз. “Вечерний Бишкек”, “Жаңы Агым” гезиттери кандай жол менен тартып алынды? Андагы журналисттерге эмне деген сөздөр айтылды? Муну сөз эркиндиги деп баалайсыңарбы? Дайырбек Орунбековду президент өзү сотко берип 2 млн сом доолаганынчы? “Керек болсо тепкилеп урмакмын” таризде журналисттер менен жолукканда сөз айткан президенттин сөзү да сөз эркиндигинин азаттыкка чыкканыбы? Уран Ботобековдун үстүнөн президенттин азыркы кеңешчиси Илмиянов сотко кайрылып, биздин “адилеттүү” соттор 1 млн 800 миң сомду Илмияновдун пайдасына чечип берип, Ботобеков ал акчаны төлөй албай, аргасыздан өлкөдөн сыртка чыгып кеткени да балким силер үчүн сөз эркиндигидир? Мен Бакиевге да, Атамбаевге да жагалданган эмесмин, мындан кийин да жагалданбайм. Атамбаев кайра эле мурунку абалды алып келип жатканын айтып сындагам. Ошол сын көз карашыма сенин жообуң чыкканына сүйүнүп, бийликтин сөөгүн сыздаткан экен деп олтурам. Билген кишиге ал макала – президентти, тегерегиңизди жакшылап караңыз, элдин жашоосу кыйын, өлкөдө абал күндөн-күнгө оорлоп баратат, бул жакшы жакка алып барбайт, кеч боло электе ойлонуңуз деген коңгуроо. Президент Илмиянов, Ниязов жана башкалардын жомогун угуп Бакиев салдырып койгон жылуу үйдө олтура бербей, элдин азыркы жашоосун өзү көзү менен көрүп, Чайчи айылында жабыр тарткандардан кабар алып келсин деген ойдомун. Ушундай да жатып ичер президент болобу?- деп эл бекер сөз кылбай жатат.

Интернеттеги “Атамбаев Түркиянын чалгындоо кызматынын агенти” деген тасмага сен эмес, президент өзү жооп бериш керек. Ал жоопту бүтүндөй кыргыз эли күтүүдө. Эгемен өлкөнүн президенти болгондон кийин бул жерде ким кожоюн экенин көрсөтүү зарыл. Ал тасмада айтылган Атамбаевдин Түркиядагы бизнестери тууралуу да сен жооп берүүгө далалаттаныптырсың. Же сен президенттин кайсыл жерде бизнеси бар экенин тизмектеп жүрөсүңбү? Алмазбек Шаршеновичте саясий эрк болсо, өзүбүздүн, чет элдин маалымат каражаттарын Ак үйгө, ал жакка келе албаса резиденцияга чакырып билдирүү жасашы керек болчу. Дүйнө эли эмес, кыргыздар өзүбүз президентибиз чын эле агентпи деген ойдо турабыз. Президенттин маалымат бөлүмү да андай билдирүүнү жасаганга дарамети жетпегенсип олтурат. Баса, мени Бакиевчил деп күнөөлөгөндөй болупсуң, Атамбаевдин маалымат бөлүмүнүн башчысы Алмаз мурун Бакиевдин маалымат бөлүмүндө чуркап иштеп, ак кызмат кылган жигит. Азыр бакиевчилер кимдин жанында жүргөнүн жакшылап билип ал.

Президентибиз Алмазбек Атамбаевдин Түркиядагы бизнестери боюнча Жогорку Кеңештин мурунку депутаты, азыр саясий качкын болуп Түркияда жүргөн Садыр Жапаров “Кыргызстан бүгүн” сайтына маек куруп, жакшынакай болуп иштеп атканын айтат. Сен “Эгерде дүйнөнүн кайсы бир чалгындоосу Түркияда мага катталган мүлктөрдү таба алса, анда өзүнө алып алса болот” деген президенттин жообун жазыптырсың. Биз дагы кимде-ким президенттин Түркиядагы бизнестеринин сүрөтүн, далилдеген фактылары менен алып келсе чоң байге берерибизди жарыялаганбыз. Эгер далилденип калса, ошол далилди биринчилерден болуп сага жөнөтөм. Президентке кирип ошол адамга мүлктөрүн каттатып бересиң.

Түркия менен Россиянын ортосундагы талашка биздин президент качан конкреттүү пикирин билдирди? Президенттин саясатына көз салып жүрсөң аны жакшы билмексиң. Башка өлкөлөрдүн президенттери өз пикирин билдирип жатса, биздин ажобуз эмес, тышкы саясат боюнча бөлүмдүн башчысы Сапар Исаков билдирүү жасабады беле. Өз учурунда өлкө башчысы катары билдирүү жасай албаган президентибизде саясий эрк жок экенин ошол учурда анык көрбөдүкпү. Россияга барып келгенден кийин “Түркия Россиядан кечирим сураш керек” дегенге жарабадыбы. Андан кийин түрктөр биздин президентти эмне деп жазганын журналист болсоң ММКдан окуган чыгаарсың. Окубасаң азыр да бир көз чаптырып кой, менин жообумду окугандан кийин жазасың.

Электр энергиясын “Электр энергиясынын баасы кымбаттап кетти, Бакиевдин убагында мындан арзан эле” дегендей ойду кыйытат” деп жазыпсың. Мен сен айткандай кыйытпай эле арзан болчу деп так эле айткам. Нарынга барып элдин арманын, электр энергиясына канча төлөп жатканын угуп келсең абал кандай экенин жакшы билмексиң. “Жарыкка болгон баа көтөрүлбөш керек, көтөрүү күнөө” деп мен айтпагам. Сен мактап жаткан Алмазбек Атамбаев өзү оппозицияда жүргөндө электр энергиясы арзан болушун эсептеп “Учур” деген гезитке кенен интервью берген. 7-апрель окуясынын эртеси, элдин көзүнчө далай нерсени жобураган. Ошол сөзүн дагы бир жолу аргумент катары келтирейин, балким сен президентке ушинтип айткан экенсиз деп гезитти көтөрүп кирип, эсине салаарсың.

“Эч качан бааларды көтөрбөш керек. Бул деген күнөө. Сен базардан 8 рублге бир нерсе сатып алып, аны 70 рублга кайра сатсаң аздык кылабы? Туура, ТЭЦтин электр энергиясы кымбат. Аны биз Казакстан менен Россияга сатабыз. Элге жалаң гана арзан электр энергиясын беребиз.”

Бул азыркы президенттин электр энергиясынын баасы боюнча айткан сөзү. Кана ошол сөздүн ишке ашканы? Бакиев да тарифти көтөрүп жатып, тарифти көтөрүү менен биз өзүбүздүн эртеңки келечегибизди, жарыкты камсыз кылабыз деген. Азыр Атамбаев да ошол сөздү айтып жатат. Бакиев менен Атамбаевдин айырмасы кана? Кочкордо мындан бир аз убакыт мурун эле 1000 сомго жетпеген электр энергиясынын карызын төлөй албай калган адам, жүрөгү кармап бул жарыктык менен коштошту. Бул дагы электр энергиясынын кымбатташына байланыштуу. Кана Атамбаевдин арзан электр энергиясы? 70 тыйындан 2 сом 16 тыйынга кымбаттады го…

Макалаңдын аягында биздин баш редактор Бекен Назаралиевди Бакиевдин жакын адамы катары көрсөтүп, Бакиевдер менен майлуу-сүттүү күндөрдү чогуу өткөрүп калган деп жазып, анын Минскиге барып интервью алып келгенин сындаптырсың. Бекен Назаралиев эгер азыркы президент Атамбаев да өлкөдөн качып кетсе, ага да барып интервью алып келерине шегим жок. Үч ирет гезиттерин жаптырган Аскар Акаевден да кенен маек алып келип, бир сөзүн өзгөртпөй гезитке жарыялады. Убагында Акаевдин белекке берген үйлөрүн, алтын калемин алган журналисттер көп болгон. Акаевдин башына иш түшкөндө бирөө колдоп койгонго жарабады. Кокус, Атамбаев да Түркия же эс алып келген Индияга кача турган болсо, ага да сен барбайсың, Назаралиев барат. Буга бөркүңдөй эле ишене бер. Бул анын чыныгы профессионал журналист экенин билдирет. Ал сага окшоп борборго жатып, “Чырпыктын” арасына жашынып алып ар нерсени жаза бербестен, согуш оту күйүп жаткан Чеченстанга, Тажикстанга барып, журналисттик иликтөөлөрдү жүргүзүп келген өлкөдөгү бирден-бир журналист. Баткенге террорчулар кирип келгенде дагы журналисттерден Зардалыга боевиктер менен жолукканы жалгыз гана биздин редактор барган. Бакиевге “Балаңыз Максимди токтотуңуз. Болбосо Акаевдей болуп өлкөдөн качып кетесиз” деп ачуу чындыкты гезит бетинен айта алган журналист да биздин редактор. Анын жазган макаласын чаң жугузбай мактап жаткан Атамбаевиң окуп алып, азыркы Кадр кызматынын башчысы болуп дайындалган Сооронбой Жээнбековго телефон чалып “Бекендин макаласын окудуңбу? Бакиевге оппозицияда жүргөн биз айта албаган сөздөрдү айтыптыр” дегенин Жээнбеков да жокко чыгарбайт. “Данакер” ордени менен сыйланып жатып “Көрсө, Бакиев алтын киши экен. Мен Өкмөт башында иштери турганда бардык убакта президент бардык маселелер боюнча мага жардам гана берди, колдоо гана көрсөттү. Мен бул үчүн Курманбек Салиевичке терең ыраазымын” деп айткан Атамбаев болбоду беле. Ачуу чындыкты айткандарды элге жек көрсөтүүгө аракет кылган “Полит–Клиника” гезити, бийликке жагынам деп жүрүп “БалитКлиникага” айланып калбагыла…

Наралы Асанбаев

“Жаңы Ордо” гезити