Menu

Кемпир-Абад суу сактагычы

Садыр Жапаров: Кемпир-Абаддын жерин кийин Өзбекстан менен алмашып алсак болот

Президент Садыр Жапаров Кемпир-Абад суу сактагычы жайгашкан (ред: Камчыбек Ташиев 4485 гектар жер экенин айтты) гектар жерди Кыргызстан кийин Өзбекстан менен алмашып алса болорун айтты.

Бул тууралуу ал Жогорку Кеңештин 17-ноябрдагы жыйынында айтты. Өлкө башчы Кыргызстан Өзбекстан менен баш-аягы 1500 чакырымга жакын чек ара тилкесин тактоо алдында турганын айтып, депутаттарды мыйзам долбоорун ратификациядан өткөрүүдө жоопкерчиликтүү болууга чакырды.

“Макул, суу түгөнүп суу сактагыч кургап кетти дейли. Ордуна теңме-тең башка жерден жер берип алмашып алсак болот. “Айланайын” деп алмашат. Анткени аларга суудан бошогон таш, кум баскан сайдын кереги жок. Ал жерге пахта эге албайсың же шалы эге албайсың. Кыйкыргычтар “Өзбекстанга башка жерден жер берип суунун алдындагы жерди алып бергиле” дешет. Өзбек туугандардын башы жакшы иштейт. Ошондуктан 30-40 жыл алдыга кетишти. Биз болсо дагы деле кыйкырыктан башыбыз чыкпай жүрөбүз. Бүгүн ушундай алмашуу кылалы чек аралаш жерден 4000 га айдоо жерди берели суу кургап кетсе суунун алдындагы жер Өзгөнгө калсын десек “айланайын” деп макул болушат. Анткени суу 100-200 жыл, керек болсо дагы бир нече кылым жатарын билишет алар. Ага чейин бул жерди колдоно берели деп макул болушат. Ошондуктан өзгөндүк туугандар шашпай тургула. Ошол суу астындагы жерди бир, 10 же 100 жылдан кийин алмашып алабыз. Ага чейин өзүбүз иштетип туралы”, – деди Жапаров.

Жогорку Кеңеш Кыргызстан менен Өзбекстандын чек арасын тактоо жана Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу тууралуу кыргыз-өзбек өкмөттөр аралык макулдашуусу жөнүндө мыйзам долбоорун ратификациядан өткөрүү маселесин карап жатат.

Мунун алдында Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитеттин төрагасы (УКМК) Камчыбек Ташиев чек араны тактоо боюнча маалымат берип, баяндама жасады.

15-ноябрда Жогорку Кеңештин Эл аралык иштер, коргоо, коопсуздук жана миграция боюнча комитети Өзбекстан менен Кыргызстандын чек арасын тактоо жана Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу тууралуу кыргыз-өзбек өкмөттөр аралык макулдашуусу жөнүндө мыйзам долбоорун дароо үч окууда жактырган. Документти кабыл алууда кворум маселеси талаш жаратты.

“Кемпир-Абадды коргоо комитети” Жогорку Кеңештин депутаттарына кайрылып, мыйзам долбоорун ратификациядан өткөрбөөгө чакырды.

Макулдашууга ылайык, Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун Кыргызстан менен Өзбекстандан 12ден адам (ред: 24 киши) кирген биргелешкен комиссия башкарат. Өзбекстан суу сактагычтын коопсуздугун камсыздайт, техникалык жактан тейлейт жана кыргыз тарап менен макулдашылган көлөмдө сууну агызат. Суунун деңгээлин горизонталь боюнча 900дөн жогору эмес кармап туруу милдетин алат. Бирок буга өзгөчө кырдаалдар мисалы, суу каптоо, жаратылыш кубулуштары жана форс-мажордук жагдайлар кирбей турганы жазылган.

Кыргызстанда Кемпир-Абад суу сактагычынын жеринин Өзбекстанга берилишине каршы болгон 30га жакын саясатчы, активисттер “массалык башаламандык уюштурууга даярданган” деген шек менен камакка алынды. Алар муну саясий куугунтук катары баалап жатышат.

Орозайым Нарматова абакта калтырылды

Бишкек шаардык соту бүгүн 16-ноябрда Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты, активист Орозайым Нарматованын бөгөт чарасын өзгөртүү тууралуу өтүнүчтү карап, канааттандырган жок.

Ошентип, шаардык сот Биринчи Май райондук сотунун Нарматованы эки айга камоо тууралуу чечимин күчүндө калтырды.

Судья соттук отурумду видеого жана сүрөткө тартууга да тыюу салды. Буга Нарматованын жактоочусу каршылыгын айтып, судьяларга ишенбөөчүлүк көрсөткөн, бирок сот адвокаттын мындай өтүнүчүн четке каккан чечимин жарыялады.

Нарматова Кемпир-Абад ишине байланыштуу “жапырт башаламандык уюштурууга даярданды” деген шек менен Москвада кармалып, 27-октябрда Бишкекке алынып келинген.

Биринчи май райондук соту Нарматованы жана аны менен чогуу ушундай эле шек менен Москвадан алынып келинген активист Илгиз Шаменовду эки айга Бишкектин №1 тергөө абагына (СИЗО-1) камаган.

Шаменовдун бөгөт чарасы шаардык сотто кайсы күнү каралары азырынча айтыла элек.

23-24-октябрда Кыргызстанда оппозициялык маанайдагы бир топ саясатчы, укук коргоочу, активист жана блогер, жалпысынан 26 адам жапырт кармалган.

Ички иштер министрлиги алар Жазык кодексинин “Жапырт башаламандык уюштурууга даярдык” беренесинин негизинде кармалганын билдирген.

Кылмыш ишин козгоого алардын Бишкектеги кафелердин биринде Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча 22-октябрда өткөргөн жыйыны негиз болгону айтылган.

Милиция кармалгандар жапырт башаламандык уюштурууга аракет кылганын, айыбы боюнча далилдер жетиштүү экенин билдирүүдө, ал эми камалгандар күнөөсү жок экенин айтып, мунун баарын саясий куугунтук деп атап жатышат.

Кыргыз-өзбек чек арасындагы Кемпир-Абад суу сактагычы Өзбекстанга негизсиз өтүп кетиши ыктымал деген кооптонуусун айрым саясатчылар жана активисттер бул маселе парламенттик комитетте жабык каралганда ачык айта башташкан. Президент Садыр Жапаров кыргыз-өзбек чек арасындагы талаш жерлердин дээрлик 99% Кыргызстанга өткөнүн билдирген.

Кемпир-Абадга байланыштуу мыйзам долбоору Жогорку Кеңештин тийиштүү комитетинде 16-ноябрда колдоо тапты. Каршылыгын билдирген беш депутат добуш берүүгө катышкан жок.

Жогорку Кеңештин комитети кыргыз-өзбек чек арасы боюнча мыйзам долбоорун жактырды

15-ноябрда Жогорку Кеңештин Эл аралык иштер, коргоо, коопсуздук жана миграция боюнча комитети Өзбекстан менен Кыргызстандын чек арасын тактоо жана Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу тууралуу кыргыз-өзбек өкмөттөр аралык макулдашуусу жөнүндө мыйзам долбоорун үч окууда жактырды.

Документ эми парламенттин жалпы жыйынына чыгарылат.

Өзбекстан менен Кыргызстандын чек арасын тактоо боюнча мыйзам долбоорун ратификациядан өткөрүү боюнча документке добуш берер алдында комитеттин жыйынынан төрт депутат – Адахан Мадумаров, Нуржигит Кадырбеков, Чыңгыз Айдарбеков жана Нилуфар Алимжанова чыгып кетишти. Ал эми Эрулан Көкүлов жыйындын башында кетип калган. Депутаттар Айбек Осмонов менен Миргүл Темирбаева отурумга келген жок.

Мадумаров мындай кадам кворум түзүп бербөө үчүн кабыл алынганын айтты.

“Биздин абийирибиз ушуга түртүп атат. Урматтуу кыргызстандыктар, биздин күчүбүз жетпейт. Комитеттин беш мүчөсү добуш берердин алдында кворум кылбай чыгып кетүүнү чечтик”, – деди ал.

Эл аралык иштер, коргоо, коопсуздук жана миграция боюнча комитетинин 14 мүчөсү бар. Комитеттин юристи мыйзам долбооруна добуш берүүдө кворум бар экенин билдирип, натыйжада калган депутаттар аны ратификациялоого макул болушту.

3-ноябрда Бишкекте Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев менен Өзбекстандын тышкы иштер министри Владимир Норов кыргыз-өзбек чек арасынын айрым участоктору жөнүндө келишимге, Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу жөнүндө макулдашууга, суу чарба маселелери боюнча кызматташуу жөнүндө макулдашууга кол коюшкан.

Президент Садыр Жапаров кыргыз-өзбек чек арасындагы Кемпир-Абад суу сактагычын биргелешип башкаруу боюнча макулдашуу тууралуу мамлекеттик “Кабар” агенттигине курган маегинде кош башкарууда “кыргыз тарап эч кандай чыгым көтөрбөй турганын” билдирген.

Макулдашууга ылайык, Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун Кыргызстан менен Өзбекстандан 12ден адам (ред: 24 киши) кирген биргелешкен комиссия башкарат. Өзбекстан суу сактагычтын коопсуздугун камсыздайт, техникалык жактан тейлейт жана кыргыз тарап менен макулдашылган көлөмдө сууну агызат. Суунун деңгээлин горизонталь боюнча 900дөн жогору эмес кармап туруу милдетин алат. Бирок буга өзгөчө кырдаалдар мисалы, суу каптоо, жаратылыш кубулуштары жана форс-мажордук жагдайлар кирбей турганы жазылган.

Кыргызстанда Кемпир-Абад суу сактагычынын жеринин Өзбекстанга берилишине каршы болгон 30га жакын саясатчы, активисттер “массалык башаламандык уюштурууга даярданган” деген шек менен камакка алынды. Алар муну саясий куугунтук катары баалап жатышат.

Бийлик кыргыз-өзбек чек арасына байланыштуу чагымчылдар элге туура эмес маалымат берип жатканын билдирип келет.

Өзбек парламентинин Мыйзам чыгаруу палатасы кыргыз-өзбек чек арасы боюнча мыйзам долбоорун жактырды

14-ноябрда Өзбекстан парламентинин Мыйзам чыгаруу палатасы Өзбекстан менен Кыргызстандын чек арасын тактоо жана Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу жөнүндө мыйзам долбоорун ратификациядан өткөрдү.

Жыйын палатанын “Ютубдагы” каналына жарыяланды. Документти парламенттин 100дөн ашык депутаты дароо үч окууда колдоду. Долбоор тууралуу Өзбекстандын премьер-министри Абдулла Арипов маалымат берип, чек ара боюнча сүйлөшүүлөр оңой болбогонун айтты.

“Кошуна мамлекеттер менен чек ара маселесинде сүйлөшүү оңой болбой жатат. Узакка созулган талаш-тартыш жана машакаттуу жолдор менен чек араны кадамдап өлчөп, бир канча жолу өкмөттөр аралык жолугушууларды өткөрүп, архивдик документтерди карап, ошондон кийин сунуштар даярдалууда. Урматтуу президентибиздин кошуна Кыргыз Республикасы менен өз ара достук алаканы бекемдөө жаатындагы демилгелеринин негизинде чечими табылбай жаткан 35 участканы, жалпы узундугу 302 чакырымды тактоо жараяны акыркы баскычка жетти. Бул келишимге жетүүгө беш жылдан ашуун убакыт короттук. Бүгүн силерге сунушталган мыйзам долбоору менен тастыкталып жаткан келишимге оңой жетишилген жок. Кол коюлган макулдашууда республикабыз үчүн стратегиялык мааниге ээ бир катар зарыл көйгөйлөр чечилүүдө”, – деди Абдулла Арипов.

Эми мыйзам долбоору Сенатка жөнөтүлөт.

3-ноябрда Бишкекте Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев менен Өзбекстандын тышкы иштер министри Владимир Норов кыргыз-өзбек чек арасынын айрым участоктору жөнүндө келишимге, өкмөттөр ортосундагы Кемпир-Абад суу сактагычынын суу ресурстарын биргелешип башкаруу жөнүндө макулдашууга, суу чарба маселелери боюнча кызматташуу жөнүндө макулдашууга кол коюшкан.

Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу тууралуу кыргыз-өзбек өкмөттөр аралык макулдашуусунун долбоорун Жогорку Кеңештин Эл аралык иштер, коргоо, коопсуздук жана миграция комитети 31-октябрда көпчүлүк добуш менен жактырган.

Бул комитет 15-ноябрда кыргыз-өзбек чек арасынын айрым участокторун делимитациялоо боюнча макулдашуунун долбоорун карайт деп күтүлүүдө.

Президент Садыр Жапаров кыргыз-өзбек чек арасындагы Кемпир-Абад суу сактагычын биргелешип башкаруу боюнча макулдашуу тууралуу мамлекеттик “Кабар” агенттигине курган маегинде кош башкарууда “кыргыз тарап эч кандай чыгым көтөрбөй турганын” билдирген.

Макулдашууга ылайык, Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун Кыргызстан менен Өзбекстандан 12ден адам (ред: 24 киши) кирген биргелешкен комиссия башкарат. Өзбекстан суу сактагычтын коопсуздугун камсыздайт, техникалык жактан тейлейт жана кыргыз тарап менен макулдашылган көлөмдө сууну агызат. Суунун деңгээлин горизонталь боюнча 900дөн жогору эмес кармап туруу милдетин алат. Бирок буга өзгөчө кырдаалдар мисалы, суу каптоо, жаратылыш кубулуштары жана форс-мажордук жагдайлар кирбей турганы жазылган.

Кыргызстанда Кемпир-Абад ишине байланыштуу “массалык башаламандык уюштурууга даярданды” деген шек менен камакка алынгандардын саны 26га жетти. Алар муну саясий куугунтук катары баалап жатышат. Буга чейин Кемпир-Абад суу сактагычына жакын жайгашкан Өзгөн районунда нааразылык акциялары өткөн.

Бийлик кыргыз-өзбек чек арасына байланыштуу чагымчылдар элге туура эмес маалымат берип жатканын билдирип келет.

Тарыхчы Табылды Акеровдун Кемпир-Абад көйгөйү боюнча президент Садыр Жапаровго кайрылуусу

Кыргыз Республикасынын Президенти С.Н. Жапаровго

Кыргыз Ресубликасынын Жогорку Кенешинин Төрагасы Н. Шакиевге

КР ЖК депутатарына

  

Урматтуу Садыр Нуркожоевич!

Урматтуу Нурланбек Тургунбекович!

Кадырман кыргыз эл өкүлдөрү -депутаттар!

Кыргызстан менен Өзбекстандын чек араларын тактоо боюнча сүйлөшүүлөр башталгандан бери Кемпир-Абад тилкесиндеги проблемалар элди түйшөлтүп, чоң же кичине дебей жамы журт бул маселени талкууга алуу менен алек болуп калды. Бул маселеге кызыгуу Кемпир-Абад Өзбекстандын карамагына өтөт экен деген маалымат тарары менен эле башталды. Анын себеби да белгилүү. Кыргызстан, Өзбекстан жана Таджикстандын ортосунда дайыма чек арага жакын райондордо жер талаш болуп келген. Бул маселе айрыкча Кыргызстан эгемендүүлүккө чыккандан кийин күчөдү.  Өзбекстан тарап Кемпир-Абадга жакынкы тилкеде бекем позицияда болуп, анын айланысына аскер коюп кайтартып, кыргыздарды ага жакын жолотпой өз менчигиндей коргоп келди. Мунун бирден-бир себеби, Өзбекстан тарап чек ара маселесинде Кыргызстанга уттуруп коюдан чоочуркап, тескерисинче, максималдуу түрдө утуш менен чыгышты  каалаганында.

Бирок, бул маселени талкууда Кыргызстанда саясий элита экиге болүнүп, тил табыша алышпай, талашып жатып, бул өлкөдө карама-каршылыкты күчөттү. Ошентип олтуруп бийлик тарап, берки оппозиция тарапты камап тынды. Эки ортодо күнөөлүүлөр да табылып Н. Хрушев, Т. Усубалиев, Сталин, У. Юсупов (Өзбекстандын ошол кездеги жетекчиси), Т. Кошоевдердин аттары аталып, учурунда жер сатылып кеткендиги айтылып  жатты. Кемпир-Абаддын тегерегинде эл али да чогулуп, бийликтин аракеттерине каршы экендигин билдирип, тынчсызданып жатат.  Ошондуктан, бул материалда биз бардыгын тыкыр териштирип, ошол кездеги окуялардын  картинасын түзүп көрүүнү жана сиздерге атайы кат менен кайрылууну туура деп таптык.

Бийлик менен оппозициянын өз ара кайым айтышы оозэки түрдө документтер бар дегени менен, булардын позицияларын бекемдеген документтер коштолбогонун айта кетүү абзел. Бийлик муну мамлекеттик сырга таяп түшүндүргөндөй болду.  Бирок, википедияда Өкмөттүн чек ара маселелери боюнча атайын өкүлү Назирбек Бөрүбаев (2021-жыл, март)  Кемпир-Абад дамбасынын алдындагы айылдарды көчүрүү үчүн, Өзбекстан  тарап Кыргызстанга компенсация катары 4 127 гектар жер берген деген  маалыматы сакталып турат. Анын (2021-жыл, март) айтымында: «…. кыргыз өкмөтү 1973-жылдары суу сактагычтын курулушу үчүн 5 731 гектар жерди бөлүп берген. Анын ордуна Өзбекстан тарап компенсация катары 4 127 гектар жер берген. Алар Ала-Бука, Аксы, Ноокат, Кадамжай районунда жайгашкан. Ошол келишимде убадаланган 1600 гектар жер 2021-жылкы сүйлөшүүдө алынганы айтылган».

Оппозиция болсо бул маселеде Кыргыз Өкмөтүнүн 1975-жылкы токтомуна таянып, бийлик менен макул эместигин билдирип келди. Мисалы, экс-элчи М. Абылов анда  Кыргыз Өкмөт башчысы А. Сүюмбаевдин 1975 –жылы чыгарган № 74 токтомуна  таянып, анда А. Сүюмбаев Өзбекстан Кемпир-Абад Суу сактагычы боюнча келишимдеги өз милдеттерин аткарбай койгондугуна байланыштуу Кыргызстан менен Өзбекстандын чек аралары Ош областынын чеги менен аныкталат деп бекитип койгон. Кемпир-Абад Кыргызстандын менчиги деген позицияны карманат. Тарыхчы жана чек ара маселелери боюнча эксперт А. Кулматов да Кемпир-Абад маселеси боюнча өзүнүн аналитикалык макаласын жарыялап, Кемпир-Абад Кыргызстанга таандык экендигин белгилеп, аны Өзбекстанга таандык дей тургандай бир дагы документтин жоктугун жазат.

Т. Усубалиевдин «Би-би-си» радиосуна берген илгерки маегинде Кемпир-Абадды кыргыздарга мурастап кеткендей айтып, жогоруда айтылгандарды бышыктап койгон. Анда Т. Усубалиев Кемпир-Абад суу сактагычы маселесин эл аралык деңгээлге алып чыкканын айтып, анын өтөлүнө чыгыш үчүн бул боюнча БУУ менен консультациялар  жүргүзүлгөндүгүн белгилейт. Т. Усубалиев маегинде өз оозу менен Кемпир- Абад кыргыз элинин менчиги, биз бул боюнча БУУдан да сурадык, алар сууну саткыла, сууну сатсаңар болот деп жатышат деп айтып  кетиптир.

Кыязы, Т. Усубалиевдин мындай билдирүүлөрү Өзбекстандын мурдагы лидери И. А. Каримовду чоочуркатпай койгон эмес. Ошого ал учурунда Кемпир-Абад суу сактагычын жана анын айлана тегерегин жылчык калтырбай кайтартып келгенби деген суроо туулбай койбойт. Анткени, Кыргызстан Кемпир-Абад боюнча эл аралык деңгээлде консултацияларды жүргүзүп, сууну сатуу маселесин өздөштүрүп жатышы, анын бул багытта коңшуларды оңтойсуз абалга кабылтып, өз максаттарына жетүүгө умтулуу катары кабылданышы мүмкүн эле.

Бирок, жогудагыдай материалдардын байма-бай чыгышы жана соцтармактарда карапайым эл Т. Усубалиевди  Кемпир-Абадга күнөөлөп, каралоого алууну жактырбай, аны коргоп карама-каршылыктар күчөп жатканынанбы, айтор акыркы жумадан бери мындай коомчулукка жакпаган аракеттер токтотулду. Тескерисинче, Кемпир-Абаддын алдындагы жерлер Өзбекстанга Сталин менен ошол кездеги өзбек лидери У. Юсуповдун учурунда өтүп кеткен деген маалымат тарала баштады. Ошол кездеги Түштүк Кыргызстан тажрыйба чарбасынын жетекчиси К. Мокешов (1968-1975жж.) Сталин менен Юсупов Москвадан Политбюронун чечими менен  биздин жерлерди Өзбекстанга өткөрүп жиберген. Бул учун формалдуу түрдө акты түзүлгөн. Ага Ош областынын ошол кездеги жетекчиси Т. Кошоев жана башка Ош областынын Өзгөн, Кара суу райондорунун жетекчилери кол коюшкан дейт. Т. Усубалиев кызматка кеч келген, ал келгиче эле бул маселени Москвадан чечип коюшкан деп билдирүүдө. Ошол кезде эле компенсациясын алып, орустардын үйлөрүн алып көчүп кетишкен дейт.

Бирок, К. Мокешов, биринчиден, СССР учурунда бир республиканын мүлкү же жери башка бир республикага өтүү тартибин таптаза билбегендигин көрсөтүп, ал айткан формалдуу актынын болгонунан күмөн санатып жатат.  Себеби, СССРдин Конституциясында анын курамына кирген ар бир республика өзүнүн тарыхый калыптанган территориясына ээлик кылууга укуктуу деген жобо бекитилген. Ошондуктан, Политбюро өзү каалагандай эле жерлерди жана мүлктөрдү формалдуу актынын негизинде бир республикадан экинчисине өткөрүп бере алган эмес. Экинчиден, жогудагы конституицялык норма К. Мокешовдун маалыматына күмөн жаратып жатат. Мисалы, 1950-1970 жылдар аралыгында Казакстан менен Өзбекстандын ортосунда бир нече жерлер, кен-байлыктар, бир мамлекеттен экинчи мамлекетке өтүп турган. Бирок, алардын баары СССРдин конституциясына жана бул союздук рсепубликалардын конституцияларына жана мыйзамдарына ылайык жүргүзүлгөн. Бул тууралуу Т. Усубалиев өз маегинде Москва биз менен кеңешип иш кылган. Мисалы, Өзбекстан Чаткал, Соң-Көлдүн суусун пахтага пайдаланабыз дегенде, жетиштүү аргументтерди айтып олтуруп алып калганбыз деп эскерет. Тарыхка кайрылсак, Н. Хрушевдун учурунда Рашидовдун өтүнүчүн канаттандыруу үчүн Казакстандын үч району Өзбекстандын курамына киргизилген.  Н. Хрушев бул маселени чечиш үчүн Д. Кунаевдин алдынан өтүп, аны менен макулдашып, мыйзам жолу менен чечиш үчүн казак лидерин өзүнө чакырган. Бирок, тилекке каршы Д. Кунаев таптаза көнбөй койгон. Ал биз өзүбүз деле пахтаны өндүрө алабыз, мен элге эмне дейм деп болбой койгон. Бирок, Н. Хрушев  бул маселени Түштүк Казакстандын край компартиясынын жетекчиси И.Юсупов менен чечип койгон. И. Юсупов крайкомдун чечимин чыгарып, документтерди Казакстандын Жогорку Кенешине жана Д. Кунаевге жөнөткөн.  Д. Кунаев И. Юсуповдон эмнеге мындай болуп кетти деп териштире баштаганда, Н. Хрушев аны кызматтан алып салганда, анын ордуна тил алчаак И. Юсуповду бекитип койгон. И. Юсупов уйгур улутунан болгон. Ал мындан башка да жерлерди, кендерди башка республикалардын пайдасына өткөрүүгө аракет кылган. Ошого ал өмүрү өткөнчө, мен казак элине эч жамандык кылган эмесмин деп карганып жүрүп өткөн. Б.а. жерлер, мүлктөр бир мамлекеттен экинчисине өткөндө, адеп областтан чечим чыгып, анан ал Жогорку Кенештен бекитилген. Бул боюнча атайы Указ чыгып, өкмөт токтом чыгарган. Андан кийин, СССРдин Политбюросу чечим чыгарып, чек аралардын өзгөргөнүн атайы бекиткен. Анан карта өзгөртүлгөн. Областын чечими Жогорку Кенештен бекибесе, тийиштуу Указ, Өкмөттүн токтому чыпаса, Политбюронун чечимдери болбосо, анда ал аракеттер мыйзамсыз деп эсептелген. Б. а. К. Мокешов айтып жаткан Т. Кошоевдин актысы менен эле кыргыз жерлери Өзбекстанга, ал эми Өзбекстандыкы Кыргызстанга өтүп кете алган эмес. К. Мокешов Сталин менен Юсупов чечип коюшкан деп жатат. Ошондой болгон күндө да Т. Кошоевдин формалдуу актысы жогорудагыдай тартипте мыйзамдаштырылышы керек болчу. Эгерде андай тартипте мыйзамдаштырылбаса, бул аракеттер мыйзамсыз деп эсептелген. К. Мокешовдун айткандарын тастыктаган КР ЖКнин чечимин, Указ, Токтом ж. б. документтерди карап,текшерип көрсө болот. Себеби, бир эле формалдуу акты менен жерлер өтүп кете бербейт да.

К. Мокешов жогорудагы окуялар Сталиндин учурунда болгонун айтат. Сталин 1953-жылы өлгөн. У. Юсупов Өзбекстандын КП (б) биринчи катчылыгын 1937—1950 жж. аркалаган. 1953—1955 жж. Өзбекстандын Министрлер Советинин төргасы болгон. Н. Хрушев 1953-1964 жж. КПнын БКнин биринчи катчысы, ал эми 1958-1964 жж. СССР министрлер Советинин  төргасы болуп эмгектенген. Бирок, Н. Хрушев официалдуу түрдө бийликке 1956-жылы партиянын ХХ- сьездинен кийин келген. Ага чейин 1953-1956-жылдары өлкөнү Берия, Хрушев (март – июнь 1953-жылдын мартынан июньга чейин), Маленков (официалдуу лидер катары 1953-жылдын июнунан 1955-жылдын январына чейин) триумвираты башкарган. Сталин согуштан кийин СССРде  Эл чарбасын калыбына келтирүү программасы менен иш алып барган. Негизги максат согуштан кыйраган экономиканы, шаарларды, мекемелерди ж. б. обьектилерди калыбына келтирүү болгон. Бул саясат Хрушев официалдуу бийликке келгенге чейин уланган.    Хрушев бийликке келгенден кийинки алгачкы жылдардан тартып СССРге кирген союздук республикалардагы Сталиндин кадрларын алмаштыруу менен алек болгон. Андан соң айыл чарба, өнөр жайын өнүктүрүү программасынын алкагында аракеттенген. Ал эми У. Юсупов Сталиндин кадры болгон. Ал Сталиндин репрессия саясатынын камчысын урган кадрларынын бири болгон. Б. а. ал Хрушев менен бир команда болмок тургай, бир кайыкка да олтура алган эмес. 1959-жылдан 1983-жылга чейин Өзбекстан КП биринчи катчылык кызматын Ш. Р. Рашидов аркалаган. Аны Хрушев өзү бийликке алып келген, анын көздөй кадры болгон. Айтмакчы, 1961-жылдан 1985жылга чейин  Кыргызстан КП БКнын 1- катчылык кызматында эмгектенген Т. Усубалиев да Хрушевдун көздөй кадры болгон. Ага чейин Кыргызстанды өтө кадр-барктуу Сталиндин кадры И. Раззаков башкарган. Хрушев толук кандуу бийликке 1956-жылы араң келип жатат. Демек, 1953-жылы өлгөн Сталин да, 1955-жылы кызматын тапшырган У. Юсупов да Кемпир-Абадга тиешеси жок болгон. Ал эми бийликке жаңы келген Ш. Рашидов (1959-ж.) Хрушевду пайдаланып, 1959-1961-жж. аралыгында И. Раззаковго  каршы интригаларды уюштура алмак эмес деп тартынбай эле айтсак туура болот. Хрушев И. Раззаковду бардык союздук республикалардын жетекчилерин алып, өз кадрларын коюп бүткөндөн соң, 1961-жылы алганга батынган. 1961-жылы бийликке келген Т. Усубалиев менен Ш. Рашидовду Хрушев бирдей эле көргөн. Хрушев бул эки кадрынын ортосуна интрига жагууга кызыкдар эмес болчу. Ошондуктан, Ш. Рашидов Кемпир-Абад боюнча Москвага жамынып, чоң интригаларды жасай алган эмес. Бирок, ал суу сактагычты куруп алгандан кийин, кызганычтан улам, карасанатайлык менен Өзбекстан куруп беребиз деп милдеттенген каналды, Сох суу сактагычын ж. б. обьектилерди курбай койгон. Кыргызстан да пахта аянттарын чоңойтуп, бизге конкурент болот деп кызганып, чочулаган.

Ал эми Т. Кошоевге келсек, ал областтык жетекчилик кызматка  1966-жылы келген. Б.а. Брежневдин учурунда. 1966-78-жылдары Ош облаткомунун төрагасы (ага чейин 1-орун басары), 1978–81-жылдары партиянын Ош обкомунун 1-секретары, 1981–87-жылдары Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун төрагасы болуп иштейт. Б. а. жогорудагы К. Мокешов айтып жаткан «формалдуу акты» дал ошол Т. Кошоев Ош облаткомунун төрагасы кызматын аркалаган 1966-78-жылдарга туура келип жатат.  Ал эми 1961-жылы И. Раззаков кызматтан алынса, 1962 –жылы Ш. Рашидов  Кемпир-Абадды көтөргөн, 1964- жылы Н. Хрушев кызматтан жылбышкан. Ортодогу 2 жыл аралыгында Ш. Рашидов Москва аркылуу Т. Усубалиевге басым жасай алган эмес. Т. Кошоев төрага катары актыга эмес, өзүнүн чечимине кол коюш керек эле. Балким, К. Мокешов айтып жаткан акты, Ош облаткомунун төрагасынын элдердин башка жерге  көчкөнүн бекиткен чечими болушу мүмкүн. 1968-жылы директор болуп келген К. Мокешов жаңылып, баарын чаташтырып жатат. К. Мокешовдун «актысынын» дегеле болгону арсар болуп калды. Бирок, болсо да ал акты эч нерсеге жарабашы да ылаазым, эгерде ал Ош областынын жергиликтүү кеңешинин чечими менен, андан соң КР Жогорку Кенеши жана өкмөтунун токтомдору менен бекибесе, Москвадан Политбюро чектердин өзгөргөнү жөнүндө чечим чыгарбаса. Эгерде ал «акты» ушундай тартипте бекитилбесе, анда ал эч нерсеге жарабаган документ болуп эсептелет.

Л. Брежневдин мезгилинде Орто Азияда ага өзүнүн кудасы Д. Кунаев таасирлүү болгон. Л. Брежневдин доорунда СССРде коррупция гүлдөп, Өзбекстан Ш. Рашидовдун жетекчилигинде коррупцияга белчесинен батып кеткен. Ошондуктан, ошол кездеги кыргыз жетекчилиги Ш. Рашидовго ишенген эмес. Ал кезде Өзбекстанга каналга, Сох суу сактагычына деп чегерилген акчалар деле корупциялык схемага кабылып, кымырылып, жок болушу мүмкүн болчу. Ушул өңүттөн алганда, кыргыз тарап Ш. Рашидовдун өзү милдетин алган каналды, Сох суу сактагычын курабы же курбайбы деп күмөн санап, анан курбай тургандыгы анык болгон соң ошого жараша аракеттерди жасоого мажбур болушкан десек туура болот. Буга 1962-жылы КР КП БК жана КР Министрлер Кенешинин № 45/8-Б Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча чыгарган токтому далил боло алат. Ага Т. Усубалиев менен Б. Мамбетов  кол койгон. Бул чечимдер боюнча жер берүү жана чек ара чектерин өзгөртүү жөнүндө бир да сөз айтылган эмес.  Мына ошондуктан 1975-жылы А. Сүюмбаев жогорудагы № 74 Кыргыз Өкмөтүнүн токтомун оңой эле токуп койгон. Токтомдо: «Следует отметить, что в виду не выполнения со стороны Узбекской ССР обязательств по строительству Левобережного Кемпирабатского канала и коллекторно-дренажной сети Совет Министров Киргизской ССР постановлением от 20 февраля 1975 года № 74 постановил земли в границах Ошской области Киргизской ССР от 22 октября 1965 года № 475  под строительство Кемпирабадского (Андижанского) водохранилища, без изменений существующей Республиканской границы между Киргизской ССР и Узбекской ССР» (Токтомдун көчүрмөсү соцтармактарда эркин таралып жатат) деп бакыйып жазылып турат.

Ошентип, жыйынтыктасак, колдо бар материалдардын анализи көрсөткөндөй кыргыз бийлиги Кемпир-Абад суу сактагычын куруу маселесинде жер берүү тууралуу чечим кабыл алган эмес. Жогорудагылардан улам Кыргызстан Өзбекстан менен чек ара маселелерин сүйлөшүүлөрдөн мурда бардык документтерди таап алып, анан сүйлөшүүгө киришсе ал жемиштүү жана алда канча үзүрлүү болмок деп ойлойм. Б.а. Кыргызстан документтер менен Кемпир-Абад суу сактагычын өзүнүн менчиги катары далилдеп бере алса, анда Өзбекстан менен сүйлөшүүлөр ачык жүрүп,  алда канча жеңилдемек. Анда коомдо да пикир келишпестик, карма-каршылыктар пайда болмок эмес.

Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча түзүлгөн Келишимдин проектисинин айрым негативдүү жактарына токтоло кетели. Маалыматтарга караганда Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосунда эки келишимге кол коюу күтүлүп жатат. Бири чек ара боюнча, экинчиси Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча. Бул жерде чек ара боюнча келишим Кемпир-Абад боюнча келишимдин уландысы катары кабылданабы же бул экөө эки башка келишимдерби, ушул маселе маанилүү? Эгер экинчи  келишим биринчинин уландысы катары эсептелсе,  анда бул Кыргызстан үчүн бир аз пайдалуу. Себеби, эгер Өзбекстан бир тараптуу келишимден чыгып кетсе, анда чек ара маселелери да кайрадан каралууга тийиш болуп калат. Эгер булар эки башка келишимдер катары тааныла турган болсо, анда Өзбекстан келишимдерге кол коюлгандан кийин, өзү каалаган мезгилде Кемпир-Абад боюнча келишимден  бир тараптуу чыгып кетүү мүмкүнчүлүгүнө эгедер болуп калат. Өзбекстан келишимден чыккандан кийин, ал Кемпир-Абадга аскер киргизип, зым менен тосмо тосуп, бекитип алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болуп калат.

Келишимде Кыргызстандын экинчи борбору Ош, Өзгөн шаарларынын жана Ош областынын коргонуу жана маалымат коопсуздугу маселелери таптакыр эске алынбай, бул талаптарга  карама-каршы түзүлүп  калгандай.  Дүйнөлүк практикада чек ара маселелери стратегиялык обьект же борбор калаа, шаардын коргонуу жана маалымат копсуздуктарын эске алуу менен чечилет. Казакстан өз борборун Астанага көчүргөнүн, ал эми Кыргызстан Ошту экинчи байтакты катары жарыялаганын эске алсаңыз болот. Келишимде стратегиялык шаарлардын коргоонуу жана коопсуздугу эске алынбай калганы туура эмес. Алсак, Келишим боюнча Кыргызстан тарап дамбанын алдынан сууга басылган 4 485 гектар жерди Өзбекстан тарапка өткөрүп берери айтылат. Суунун деңгээли 900 горизонттук белгиден ашпайт дешет. Бул абалда Өзбекстандын жерлери Өзгөнгө чейин кирип келээри анык болууда. Б.а. Өзбекстан (согуштук абалда) аскерлери суу болгондо катерлер менен Өзгөн жана Ош шаарларына кирип келүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болот. Ал эми суу жок болсо, ал жакка аскер гарнизонун, техникасын, танктарын жайгаштырып алышы мүмкүн. Ошентип, келишим боюнча Кыргызстандын мамлекет катары стратегиялык абалы өтө начарлап, кечирилгис чоң утулушка дуушар болуп жатат.

Айрымдар, Кемпир-Абад стратегиялык обьект эмес дешет. Тескерисинче, Кемпир-Абад Кыргызстан үчүн да, Өзбекстан үчүн да өтө маанилүү стратегиялык обьект. Анткени, биринчиден, эгер дамбанын алдындагы жер жана чогултулган суу бүгүн Кыргызстандыкы болсо, анда  4485 гектарды түзгөн 900 горизонттук белгиге чейин жер жана ал жерге чогултулган суу бул жерлер Өзбекстанга өткөндөн кийин коңшу өлкөнүнкү болуп эсептелип калат. Себеби, бул суу эми Өзбекстандын территорисында чогултулуп жатат.  Экинчиден, СССР учурунан бери өлкөнүн Түштүк региону маалымат коопсуздугу тийиштүү деңгээлде чечилбей келгени белгилүү. Анын айынан Өзбекстанга чектеш район, айылдар өзбек телевидениесин көрүүгө, радиосун угууга аргасыз болуп, маалыматты өзбек тилинде алып, Кыргызстандын Президенти ким экенинен да кабары жок болуп келген. Ошондуктан, эгерде келишим боюнча Өзбекстандын чектери Өзгөнгө чейин созула турган болсо, анда Өзбекстан маалымат коопсуздугу боюнча чоң утушка жетишип жактаны байкалууда. Өзбекстан Ош областы боюнча маалымат коопсуздугу, маалымат согушу маселелери боюнча үстөмдүк кылышы мүмкүн. Б.а. Өзбекстан бир ок менен эки коёнду атып, өз улутташтарынын маалымат коопсузудугун мыкты коргоп жатат. Бүгүнкү парламентте 90 депутаттын 23 гана түндүк областарынан экени айтылат. Б.а. парламенттин дээрлик көпчүлүк депутаттары түштүктө маалымат коопсуздугу проблемалары бар экенин менден да жакшы билишет.

Келишим рынок экономикасынын шарттарына жооп бергидей түзүлбөй калган. Депутаттар келишим боюнча Кыргызстан суу берүүгө милдеттендирилген дешет. Өзбекстан бул пунктту атайы киргиздирип жатат. Муну менен өзбек тарап  Кыргызстанды сууну сатуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратып жатат. Эгерде кийинчирээк, башка өлкөлөрдө да суу сатуу практикаланып калса, кыргыз тарап сата албай калат. Экинчиден, мындай абалда Кыргызстан сууну башка жакка буруп атамекендик дыйкан чарбаларын өнүктүрүү мүмкүнчүлүгүнөн ажырайт же ал тарыйт. Келишимдеги Кыргызстанды суу берүүгө милдеттендирген норманы алып салуу керек.

Келишимдин негизин Кыргызстандын суу ресурстары, дамбанын алдында калган дүйнөдө табылгыс сорттогу күрүч өстүрүүчү 4 485 гектар жери, ал эми Өзбекстандын дамбасы түзүш керек. Сүйлөшүүлөрдүн ушундай багытта жүрүшү туура болмок. Бүгүн 4 485 гектар гектар күрүч талаасынын баасы, Өзбекстан эки миллион гектар жерди суу менен камсыз кылуу үчүн курулган дамбанын баасы менен бирдей деп эсептелиши керек. Келишимде Кыргызстан эки өлкө тарабынан курулуп жаткан ишкага анын 50% эгедер өлкө катары 4 485 гектар жер жана суу ресурсу менен кирет, ал эми Озбекстан ишкананын 50% дамба менен кирет деп жазып койсо эң туура болмок. Бул ойду улай,  келишимге Кыргызстанга эки өлкөнүн дыйкандарын үзгүлтүксүз суу менен камсыздандыруу жүктөлөт, ал эми Өзбекстанга  дамбанын жардамы менен эки өлкөнүн дыйкан чарбаларына суу жеткирип берүү жүктөлөт деп жазып койсо да артыкча болбос деп ойлойм.

Келишимде Кемпир-Абаддын тегерегинде жайгашкан кыргызстандык ГЭСтер, кум чыгарып сатуучу заводдор ж.б. статусу кандай болоору белгисиз болууда. Кыргызстан Кемпир-Абаддан толугу менен кол жууса, анда туризмди өнүктүрүү жаатында утулабыз. Себеби, Кемпир-Абад бизде болсо, Кыргызстан суу сактагычтын тегерегин эс алуучу зона деп жарыялап, жаштар үчүн миңдеген иш орундарын түзүүгө мүмкүнчүлүк алат деп ойлойм.

Бул маселеде Кыргызстан менен Өзбекстан сүйлөшүүлөрү суу, 4 485 гектар күрүч талаасы жана дамбанын тегерегинде болгон болсо, бул  эки өлкөгө бирдей пайда алып келмек деп ойлойм. Төмөндө бул маселени чечүүдө эки өлкө үчүн алда канча ыңгайлуу шарт катары  карап көрүүгө бир-эки вариантты  сунуштап көрөлү:

Кыргызстанда суу ресурсу, күрүч талаасынын орду, ал эми Өзбекстанда дамба бар. Кыргызстан сууну сатпастан, аны эски күрүч талаасынын ордуна чогултат, Өзбекстанды суу менен бекер камсыз кыла алат. Өзбекстан болсо, дамбаны чогуу пайдаланууну камсыз кылат.

  • Кыргызстан курулбай калган канал, Сох суу сактагычын ж.б. обьектилер үчүн өзбек тарапты кечирет. Өзбекстан бардык артылган доолорун токтотот.
  • Кыргызстан курулбай калган канал, Сох суу сактагычын ж.б. обьектилер үчүн өзбек тарапты кечирет. Өзбекстан дамбанын 50% Кыргызстанга өткөрүп берет.
  • Кыргызстан суу жана 4 485 суу толтурулуучу жер менен эки өлкө биргелешип куруп жаткан ишканага кирет. Дамбанын кайсы бир бөлүгүнө ээлик кылат. Өзбекстан дамбанын өзүнө таандык бөлүгү менен кирет. Эки өлкө ишкананы 50% жана 50% кылып бөлүп алып иштетишет.
  • Кыргызстан дамбаны суунун (белгиленген убакыт өлчөмүндө) баасына же гранттын негизинде же жарым-жартылай (50%), же толугу менен сатып алат. Кыргызстан Өзбекстанга сууну бекер берет, дамбаны чогуу пайдаланышат.

Жогорудагылардан улам, Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосундагы Кемпир-Абад келишими каралып жатканда өйдөдө айтылган маселелерди эске алып, тыкыр карап, туура чечип алуу абзел.

Албетте, бул маселе боюнча изилдөөлөр жана тактоолорду жүргүзүүдө КР Президентинин стратегиялык изилдөөлөр институту, КР ЖК спикери жана парламенттин депутаттарынын мүмкүнчүлүктөрү зор. Ошондой болсо да, биз жогоруда Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча Келишимдин оош-кыйыш жактарын бир аз болсо да өз мүмкүнчүлүгүбүзгө жараша анализдеп чыктык. Бул маселе ЖКда каралганда  жогоруда айтылган ой-пикирлер, сунуштар эске алынат го деп үмүттөнөбүз.

Чек ара маселеси дайыма өтө оор чечилүүчүлөрдөн болуп эсептелет. Мисал катары алыс барбай Каркыра үчүн болгон Аксы окуяларын алалы. А. Акаев бул трагедиядан кийин Каркыра маселесинин ЖКдан ратификация мөөнөтүн кийинкиге калтырганы менен, ал 2005 –жылкы революцияга детонатор болуп берип, бийлик кулаган. Мындан башка Югославия жана андан бөлүнүп чыккан өлкөлөрдүн тажрыйбасын алсак болот. Бул өлкөлөр ортосундагы чек ара маселелерин чечүүнү өз мойнуна алган президенттердин баарынын коомдогу рейтинги жана таасири түшүп,   элдин ишениминен ажыраган. Айрымдары бүгүнкү күнгө чейин тиги же бул жердин башка өлкөнүн пайдасына өтүп кеткени үчүн өзүнүн күнөөлүү эмес экендигин далилдей албай убара болуп келет.

Кыргызстанда саясий температура жана абал чагылгандай тез өзгөрүп тураарын эске алсак, анда биз чек ара маселесин шашпай кылдат чечип алуубуз абзел деп ойлойм. Келечекте Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча келишим КР Президенти, Жогорку Кенеши ж. б. өлкөнүн саясий институттарынын деңгээлин түшүргөн келишимдердин бири болуп калбаш үчүн, анын алдын алып, бардык  аракеттерди жумшап, маселени тыкыр карап, так жана туура чечип алуу ар бирибиздин парзыбыз.

Табылды Акеров, саясат таануучу, доцент, тарых илимдеринин кандаидаты

Кемпир-Абад: ЖК депутаттары камалган аялдар боюнча президентке кайрылды

Жогорку Кеңештин 20 чакты депутаты президент Садыр Жапаровго кайрылып, Кемпир-Абад иши боюнча камалган аялдарды бошотууну өтүнүштү. Бул маалыматты эл өкүлү Дастан Бекешев “Азаттыкка” ырастады.

Кайрылууда аялдар Кыргызстандын маданиятында тарыхый роль ойной турганы белгиленип, камактагы активисттер өлкөнүн өнүгүүсүнө салым кошкону айтылган.

“Сизден жеке катышууңуз менен гумандуулукту көрсөтүп, тиешелүү жетекчилерден мурда кабыл алынган чечимдерди кайра карап чыгууну жана башка адамдардын арасында камакка алынган аялдардын баш коргоо чарасын өзгөртүүнү суранабыз”, – деп жазгылган кайрылууда.

Кайрылууга Дастан Бекешев, Сеид Атамбаев, Исхак Масалиев, Эмил Токтошев, Венера Раимбачаева, Гуля Кожокулова, Жанар Акаев жана башкалар кол койгон.

Кыргызстанда Кемпир-Абад ишине байланыштуу “массалык башаламандык уюштурууга даярданды “деген шек менен камакка алынгандардын жалпы саны 26га жетти. Буга чейин ондогон активисттер, укук коргоочулар Кемпир-Абад иши боюнча кармалган аялдарды бошотуу өтүнүчү менен бийликке кайрылган.

Ички иштер министрлиги алар Кылмыш кодексинин 36-278-беренеси (“Массалык башаламандык уюштурууга даярдык”) менен кылмыш ишинин алкагында кармалганын билдирген. Арасында алты аял бар. Алар: Асия Сасыкбаева, Гүлнара Журабаева, Клара Сооронкулова, Рита Карасартова, Перизат Суранова жана Орозайым Нарматова.

Кармалгандар башаламандык уюштурууга камынганы тууралуу аудио интернетке тараган. “Азаттык” бул аудиотасманын чын-төгүнүн азырынча тастыктай алган жок.

Шаардык сот Кемпир-Абад иши боюнча кармоолорду мыйзамдуу деп тапты

Бишкек шаардык соту массалык башаламандык уюштурууга даярдык көрүүгө шек саналгандардын бөгөт чарасын жана алардын кармалышынын мыйзамдуулугун карап жатат.

Ага ылайык “Ата Мекен” партиясынын мүчөсү Перизат Суранованын, Борбордук шайлоо комиссиясынын мурдагы мүчөсү Гүлнара Журабаеванын, Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитеттин мурдагы төрагасы Кеңешбек Дүйшөбаевдин жана жарандык активисттер Али Шабдан, Атай Бейшенбек жана Таалай Мадеминовдун кармалышын мыйзамдуу деп тапты. Ушул эле күнү аты аталгандардын бөгөт чарасы дагы каралары кабарланды.

Буга чейин сот Журабаева менен Мадеминовдун бөгөт чарасын карап, райондук соттун чечимин күчүндө калтырган. Алар Биринчи май райондук сотунун чечими менен 20-декабрга чейин Бишкектеги №1 тергөө абагына (СИЗО-1) камалган.

Мындан сырткары 9-ноябрда активист Айбек Бузурманкуловдун, саясатчылар Клара Сооронкулова, Кубанычбек Кадыров, Нурлан Асанбековдун бөгөт чарасы каралары айтылган.

23-24-октябрда жыйырмадан ашуун оппозициялык маанайдагы саясатчылар, укук коргоочулар, активисттер жана блогерлер Кемпир-Абад ишине байланыштуу жапырт кармалган.

Ички иштер министрлиги аларды жапырт башаламандык уюштурууга аракет кылган деп айыптоодо.

Бир катар укук коргоочулар тынч жыйындар мыйзамга каршы келбей турганын айтып, камоолорду оппозицияга кысым катары баалады.

Бир катар эл аралык жана жергиликтүү уюмдар буга байланыштуу тынчсыздануусун билдирип, кыргыз бийлигин жапырт камалгандарды тез арада бошотууга чакырды.

Табылды Акеров, саясат таанучу: "Кыргыз-өзбек чек арасын мыкты чечип, көз карандысыздыгыбызды бекемдеп, Туран союзуна киришибиз керек"

-Табылды мырза, жакында эле соцтармактарда түндүк Калифорниялык америкалык эсселен уруусунун индеецтери тээ илгери испаниялык келгиндерге тарттырып жиберген жерлерин “Western Rivers Conservancy” экоологиялык тобунун жардамы менен 250 жылдын кийин 4,5 млн. долларга сатып алганы кабарланды. Бизде Кемпир-Абад суу сактагычы Өзбекстанга өткөрүлүп берилгени жатат. Балким, биз өз жерибизди баалабай жаткан чыгаарбыз?

-Жер маселеси дайыма оңой чечүүлүүчүлөрдөн болгон эмес. Жер өтө кымбат маселелердин бири. Жер үчүн адамдар канын, жанын берген. Илгери хуннулардын жетекчиси Модэ шаньюйга моңгол тилиндеги коншу уруусу дунхулардын башчысы элчи жиберип адеп күлүгүн суратат. Модэ аксакалдар кеңешинен кеңеш сураса, бир бөлүгү бербеш керек, себеби ал уруу башчыбыздын күлүгү дейт. Бир бөлүгү коңшулар менен ынтымакта бололу, бериш керек дейт. Модэ коңшулар үчүн бир күлүк эмне болуптур, бергиле деп, “бербеш керек” деген аксакалдардын башын алдырат. Экинчи жолу анын эң сулуу аялын суратат. Анда да Модэ кеңеш сурап, коңшулар менен ынтымак жашаш үчүн бир аял эмне экен деген чечим чыгарат да, “бербеш керек” деген аксакалдардын башын алып, аялын берип коёт. Үчүнчү ирет хуннулар менен дунхулардын ортосунда эч кимге тиешелүү эмес жерди бизге өткөрүп бергиле деп талап кылат. Аксакалдар кеңешинин теңи “ал жерге эч нерсе өспөйт, мал оттобойт, иштетилбейт, андан көрө бере берели” дейт. Айрымдары жерди берсе болбойт дешет. Ошондо ачуусу келген Модэ жер мамлекеттин негизи деп, жерди берели деген аксакалдардын башын алдырып, жигиттерине аттангыла, кеттик деп буйрук берип, дунхуларга каптап барып, аларды орду түбү менен жок кылат. Ошондон кийин дунхулар тарыхый булактарда эскерилбей калат.

-Хуннуларды кыргыз болгон деп айтышат. Мунун канчалык чындыгы бар?

-Тан династиясынын мезгилиндеги булактарда пугэ-бугу уруусу хуннулардын курамына киргендиги айтылат. Бугэ уруусу шаньюйлар чыккан аристократиялык урууларынын бири болгон. VIII-X кылымдардагы булактарда Ысык-Көлду жердеген чигилдер менен байыркы бугэлерди бир эле аристократиялык сабак уругу башкарган. Б.а. булар азыркы бугу уруусунун ата бабалары болгон десек туура болот.

-Кечээки тарыхка келсек, 1920-30-жылдарда Кыргыз мамлекеттүүлүгү кантип куралган, кимдер башында турду эле. Кыргыз мамлекети эмнеге РСФСРдин курамына кирип калган? СССР мезгилинде жер талаш меселелери курч болгондугун айтып келишет? Эмнелерди айта аласыз?

-1917-жылы февраль буржуазиялык революциясынын жыйынтыгы менен ак падышанын бийлиги кулайт. Керенский башында турган өкмөт кашаң болуп, өлкөдөгү бардык социалдык маселелерди так жана туура чече албай, кылчактап жатканда, эл Ленин башында турган социал-демократиялык партияны колдоп, бийлик большевиктердин колуна өтөт. Буга Ленин жана большевиктер жарыя кылган «Жер» жана «Тынчтык» жөнүндөгү декреттер жана «Орусияда жашап жаткан элдердин укуктарынын декларациясы» документери чоң жардам берген. Бийликке келген большевиктер жерди дыйкандарга таратып берсе, өлкөгө тынчтык алып келүү үчүн Орусияны дүйнөлүк биринчи согуштан чыгарып, Германия менен тынчтык келишимин түзүүгө жетишкен. Орусия империясынын курамындагы элдерге өз тагдырларын өздөрү тандап алуу сунушталган. Эгерде алар Орусия менен бирге болгусу келсе, анын курамында кала берген. Жок, бөлүнүп кетебиз дегендер, бөлүнүп алып, өзүнчө түтүн булатууга мүмкүнчүлүк алган. Ушул жобону пайдаланып, Орусиянын курамынан Финляндия, ж.б. өлкөлөр чыгып кеткен.

1918-жылы бул документке таянып Орто Азияда да Кокон автономиясы пайда болгон. Бирок, бул мамлекеттин бийлик структураларына большевиктер чакырылбагандыктан Кокон автономиясы М.В.Фрунзе башында турган кызыл армиянын күчү менен бир күндө тыптыйпыл кылынып жок кылынган. Борбордук Азияда казактар биринчилерден болуп өз мамлекеттүүлүгүн орнотууга жетишишкен. 1918-жылы казактар өздөрүнүн мамлекетин Кыргыз Республикасы деп жарыялап, азыркы Казакстан 1925-жылга чейин Кыргыз Республикасы деп аталып келген. Ордосу Оренбург шаары болгон. Бирок, кыргыздар ак падыша кулаары менен өз мамлекеттүүлүгүн жарыялай алган эмес. Себеби, Орус империясы Орто Азияны басып алгандан кийин, бул чөлкөмдү Самарканд, Сырдарья, Фергана, Жети-Суу деп төрт облуска бөлүп, Жети-Суу губернаторлугуна баш ийдирип койгон. Бул төрт облуста тең кыргыздар этникалык азчылыкты түзүшкөн. Өз идеяларын, сунуштарын реализациялоо мүмкүнчүлүгү аз эле.

Ошентсе да 1918-1920-жылдары кыргыздардын арасында да өз мамлекетин куруу идеясы пайда болуп, изденүүлөр жүрүп келген. Биринчилерден болуп А.Сыдыков Тоолу областты куруу идеясын көтөрүп чыккан. Ал кыргыздар компактуу жашаган уезддерди Жети-Суу, Фергана ж.б. областтардан бөлүп, Тоолуу областты куруу идеясын айтып чыккан. Аны И.Арабаев жана Ю.Абдырахманов колдогон. Алар Алматы да, Ташкентте да бул проблеманы көтөрө беришкен. Ошентип, 1922-жылы 25-мартта Түркстан Борбордук комитенин компартиясы Тоолуу Кыргыз областын түзүү боюнча чечим кабыл алат. Турк ЦИКтин токтомунун негизинде ал Пишпек, Каракол, Нарын жана Олуя-Ата уездиинин тоолуу райондорунан куралган. Бирок, Жети-Суу обком партиясынын 1922-жылдын 4-июнуна областты уюуштуруу сьездине Пишпекке чакырылган 425 делегат Сталиндин буйругу менен, башталбай жатып таратылган. Ал эми Кыргыз областын түзгөн мурдагы чечимдерди баары мыйзамсыз деп таанылган. Себеби, Сталинге 400 бай-манаптын тукумдары Кыргыз мамлекетин түптөп жатышат деп жалган маалымат берип коюшкан. Анткен менен Кыргыз мамлекетин түзүү аракети улана берген. Бирок, ошол кезде Пишпекте Ташкентке жан тарткан кадрлар бул жакта эмне болуп жатканын акырын жеткирип турган. Ал эми улуту казак Худайкулов башында турган кадрлар Пишпекте эмне болуп жатканын Алматыга жеткирип турган. Ошондой эле маалымат Ташкентке да жеткирилип турган. Себеби, Түркстан менен Казакстан жаңы түзүлүп жаткан областты өз курамына киргизип алууга кызыкдар болушкан.

-1924-жылга токтолуп, 30 кыргыз көтөргөн демилге боюнча айтсаңыз?

-1924-жылы Кыргыз обалстын түзүү идеясы кайрадан жанданган. А.Сыдыковдун демилгеси менен 30 кыргыз интеллигенциясынын өкүлдөрү чогулуп, Сталинге кат жазышат. Катта алар кыргыз мамлекеттүүлүгү жөнүндө сөз кылышпаганы менен кыйыр түрдө Сталинге бул проблеманын бар экендигин жеткиликтүү түшүндүрө алышкан. Отузчулар катына биз кыргыдар Орто Азиянын элдиринен болгон өзбек, түркмөн, казак, тажиктердей эле өз тарыхыбыз, маданиятыбыз, тилибиз бар элдерденбиз. Ошого компартиянын жетекчилиги кыргыздардын балдарына мектепте өз тилинде билим алууга, соттордо өз кызыкчылыктарны эне тилинде коргоого мүмкүнчүлүк алуусун камсыздап берүүсүн жана мамлекетти башкарууга кыргыз кадарларын тартуу маселелерин чечип берүүнү өтүнүшөт. Отузчулар  Кыргыз мамлекетин куруу маселесин ачык суроодон коркушкан. Себеби, Кокон автономиясы жана Тоолу Кыргыз облусун куруу аракеттери эмне менен бүткөнүн алар жакшы билишкен. Бирок, ошондон кийин Сталин жана компартиянын жетекчилиги бул маселени биротоло чечип берүү туура деп тапкан. 1924-жылдын 1-октябрында Москвада Кара-Кыргыз автономиялуу областын куруу максатында 17 кишиден турган Революциялык комитет түзүлөт. Анын башына И.Айдарбеков бекиген. 1925-жылдын 27-мартында өткөн Учредителдик сьезди Кара-Кыргыз автоном областынын түзүлгөндүгү расмий бекиткен. Сьездде  А.Сыдыков, Худайкулов ж.б. лидерлердин группаларынын ортосунда чоң карама-каршылыктар жаралган. Кыргыз областы РСФРдин курамына кирген. Бирок, жаңы түзүлгөн областтын жетекчилигин бекитүүдө негизги ролду партиянын обкомунун катчысы М.Каменский негизги ролду ойногон. Ал А.Сыдыков жана Худайкуловдун группаларынын каршылашынан пайдаланып, билим дарамети күчтүү, А.Сыдыковдун санаалашы И.Айдарбековдун кандидатурасын аткаруу комитететинин төрагалыгына өткөрбөй коюуга жетишкен. М.Каменский бул кызматка нейтралдуу кандидатты карап көрүүнү туура деп эсептеген. Ошентип, саясий оюндардын негизинде А.Орозбеков аткаруу комитеттин төрагасы болуп бекиген. И.Айдарбеков жана А.Сыдыковдун башка саанаалаштары бийликте таасирин жоготушкан. Кийинчирээк, алардын баары социал-туранчылар, эл душманы деп репрессияга кабылып, атылып кетишкен.

СССРде саясий жана экономикалык маселелердин баары Москвадан чечилген. СССР бир чоң мамлекет катары эсептелген. Ошого Москва Советтик республикалардын жетекчилигинен сурап да койгон эмес. Н.Хрушев өз убагында чөлкөмдү каалагандай калчай берген. 1962-жылы Ш.Рашидов анын колтугуна кирип алып, Казакстандын пахта эккен үч областын Өзбекстандын курамына киргизип алган. Бул тууралуу казак лидери Д.Кунаев  жана Казакстандын Жогору Кеңеши билген да эмес. Бул маселени Москва Түштүк Казакстандын край компартиясынын жетекчиси И.Юсупов менен чечип койгон. Д.Кунаев муну териштире баштаганда аны кызматтан алып ташташкан.

-Эми Кемпир-Абадка кайрылсак…

-Кемпир Абад суу сактагычынын тарыхы да дал ошол 1962-жылы башталган. 1962-жылы Ш.Рашидов Моксквага таянып, Кыргызстандын жетекчилигине кайрылып, Кемпир-Абад суу сактагычын куруу маселесин көтөрөт. Суу сактагычты куруу үчүн суу топтолуучу жайдагы кыргыз айылдар көчүрүлүш керек болгон. Бул үчүн компенсация катары Өзбекстан Кыргызстанга 5 миң гектардай жер берүүнү жана кыргыз дыйкандары үчүн канал, Сох суу сактагычын ж.б. обьектилерди куруп берүүнү моюнга алган. 1965-жылы Өзбекстан суу сактагычка бериле турган 5 миң гектарды берген дешет. Википедияда бул тууралуу төмөндөгүдөй маалымат жазылган. «Өкмөттүн чек ара маселелери боюнча атайын өкүлү Назирбек Бөрүбаевдин (2021-жыл, март) айтымында, кыргыз өкмөтү 1973-жылдары суу сактагычтын курулушу үчүн 5 731 гектар жерди бөлүп берген. Анын ордуна Өзбекстан тарап компенсация катары 4 127 гектар жер берген. Алар Ала-Бука, Аксы, Ноокат, Кадамжай районунда жайгашкан. Ошол келишимде убадаланган 1600 гектар жер 2021-жылкы сүйлөшүүдө алынганы айтылган». Кемпир-Абад суу сактагычы 1983-жылы курулуп бүткөн жана Кыргызстандын 5 миң гектар дыйканчылыкка жарамдуу, Өзгөн күрүчүн өстүрүүгө ыңгайлуу жери суу астында калган. Бирок, өзбек тарап Кыргызстандын алдындагы канал жана Сох суу сактагычын куруп беребиз деген милдеттемелерин аткарбай койгон. Ш.Рашидов муну атайылап эле, карасанатайлык менен курбай койгон десек болот. Себеби, канал менен суу сактагыч курулса, ал жерге пахта эгилип, Кыргызстандын пахта аянттары көбөйүп, өлкөнүн конкуренттик мүмкүнчүлүгү кеңейет деп корккон. Экс-элчи М.Абыловдун билдириши боюнча 1975-жылы Кыргыз өкмөт башчысы А.Сүйүмбаев Өзбекстан тарап өз милдеттерин аткарбаганы үчүн Кыргызстандын чектери Ош областынын чектери менен аныкталат деген токтомун токуп койгон. «Би-Би-Си» радиосу да Т. Усубалиевдин эски маегин тартуулап, анын өз оозу менен Кемпир-Абад кыргыз элинин менчиги деген сөзүн соцтармактарда берди.   Бирок, менимче документалдуу түрдө да Кемпир-Абаддын кыргыздын менчиги экенин көрсөткөн документтерди  коомчулукка көрсөтүшсө жакшы болмок.

-Кемпир-Абад Өзбекстанга өтүп кетти дейли. Кудай анын бетин ары кылсын, бирок, эки өлкө ортосунда пикир келишпестик, тирешүү болуп кетсе, абал кандай болот?

-Чек ара маселелери өтө дыкат чечилиш керек. Алдыда эмне болоорун айтып болбойт. Ошого келишимдерди дагы бир жолу карап чыгып, так чечишип алуу зарыл деп ойлом. Бул маселе комитетте каралып, ЖКда ратификациядан өтөт. Аябай тыкыр каралыш керек. Өзбекстандын чеги суу сактагыч аркылуу Өзгөнгө чейин кирип келет деп жатышат. Ошого биз көп нерселерден уттуруп коюшубуз мүмкүн деген кабатырлануу бар. Келишим боюнча суу сактагычта аскерлер болбой тургандыгы макулдашылган дешет. Бул жакшы жана өтө маанилүү маселе. Бирок, баары бир коркунуч туулуп калышы мүмкүн. Биринчиден, суу турганда аскерлер суунун үстү менен катерлер аркылуу Өзгөнгө жана Ош шаарына кирип келүү мүмкүнчүлүгүнө эгедер болуп калып жатат. Суу жок болсо ал жерге аскер жана техника, танктарды жайгаштырып деле коюшу мүмкүн. Бирок, ошол эле маалда  эгер Кемпир-Абад бизде болсо, анда ал жакты эс алуучу зона деп жарыялап, жаштар учун миндеген иш орундарын түзүүгө мүмкүнчүлүгүбүз болмокпу деп ойлойм. Балким, бул да каралган чыгаар.

-Коопсуздукту бекемдеш үчүн эмне кылуу керек эле? Соцтармактарда бул Өзгон, Ошко да коркунуч туудурат деп жазып жатышат?

–Мен ал жакты жакшы билбейм. Бирок, менимче, Өзбекстан берип жаткан жерлердин кайсы бир бөлүгүн, мисалы, 10 гектарын, Кемпир-Абад суу сактагычынын дамбасынын Өзбекстан жак бетинен алсак туура болмок деп ойлойм. Ошондо, Кемпир-Абаддын суу баскан жери анклав болуп калып, ал жакка аскерлерди киргизүүгө мүмкүнчүлүк болбой калмак. Өзгөн жана Ош шаарларынын коопсуздугу камсыз болмок.

-Жакында камалган саясатчылар жана активисттер алар үчүн атайын операция жүргөндүгүн айтып жатышат. Булар президент менен 2 жолу жолугушуп, анан  Кемпир-Абадды коргоо комитети түзүлгөндөн кийин дароо камалды. Бир күндө күч органдары материалдарды анализдегенге жетише алабы?

-Кыргызстанда мурдадан бери атайы операциялар жүрүп келген. Мисалы, Бакиевдер оппозициядан биротоло кутулабыз деп анын 14 мүчөсун бир күндө камай коюп, бийликтен жылбышпады беле. Атамбаевдин тушунда «Юпигейт» операциясы жүргөн. Ошол күнгө жакын бизди эксперттерди резиденцияга чакырышкан. Коопсуздук катчысы, УКМКнын башчысы өтө кызыктуу окуялар болгону жатыптыр деген сөздөрдү тарап жатты. Мен бир нерсе болгону жаткан окшойт, үн катпагыла деп милдеттендирип коюшпасын деп барбай койгом. Эртеси эле оппозиция А.Жекшенкулов, С.Жапаров, Т.Мамытов ж.б. Нарын суусундагы балыктарды уулап, өлкөгө тополоң уюштурганы жатыптыр деп, камоолор башталып кетти. Мен биринчилерден болуп бул атайы операция деп айтып чыктым. Оппозицияны каралатабыз деп болжогон жигитке убактылуу 3-4 жылга өлкөдөн чыгып туруу сунушу айтылган.

С.Жээнбековдун учурунда «Кой-Таш» операциясы жүрүп, А.Атамбаев жана анын санаалаштары камалды. Бирок, А.Атамбаев ошол кезде коомдун тынчтыгына, өлкөнүн стабилдүүлүгүнө чын эле коркунуч туудуруп жаткан. Бирок, бүгүн абал таптаза өзгөрдү. Ал эч кимге кокунуч туудура албайт. Ошого аны чыгарып койсо болот. Жаңы эле түзүлгөн Кемпир-Абадды сактоо комитети коомго коркунуч туудургудай өтө деле чоң күч катары кабылдана элек болчу. Аларды элдин колдоп кетээри деле, али белгилүү эмес болчу. Бийлик шашылып кетти көрүнөт.

-Чек ара маселесинин чечилиши безге эмне берет?

-Чек араны мыкты чечип алуу менен биз өлкөнүн көз карандысыздыгын мындан да  бекемдей алмакпыз. Экинчиден, геосаясий аракеттерибиз алда канча жакшырмак. Мисалы, Туран союзуна кирүү жана ж.б.у.с. маселелерди чечүүдө чечкиндүүрөөк болмокпуз. Менимче, Туран союзу Туркия, Азербайжан, Өзбекстан, Кыргызстандын негизинде түзүлүп калышы мүмкүн.

Булак: “Жаңы ордо”

Кыргыз-өзбек ТИМ башчылары чек ара жана Кемпир-Абад суу сактагычы боюнча келишимге кол коюшту

Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев менен Өзбекстандын тышкы иштер министри Владимир Норов 3-ноябрдагы жолугушуу учурунда бир нече документтерге кол коюшту. Бул тууралуу ТИМдин маалымат кызматы билдирди.

Министрлер Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосундагы кыргыз-өзбек мамлекеттик чек арасынын айрым участоктору жөнүндө келишимге, өкмөттөр ортосундагы Кемпир-Абад суу сактагычынын суу ресурстарын биргелешип башкаруу жөнүндө макулдашууга, суу чарба маселелери боюнча кызматташуу жөнүндө макулдашууга кол коюшту. Мындан сырткары Кыргызстандын Санариптик өнүктүрүү министрлиги менен Өзбекстандын “Узархив” агенттигинин ортосундагы кызматташуу меморандумуна, ТИМдердин кызматташтыгы боюнча программага кол коюлду. Соңунда биргелешкен билдирүү кабыл алынды.

Ушул эле күнү Президент Садыр Жапаров Өзбекстандын тышкы иштер министрин кабыл алды. Владимир Норов Садыр Жапаровго эки өлкөнүн министрлеринин деңгээлинде эки тараптуу жолугушуу өткөнүн, анын ичинде Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёевдин Кыргызстанга боло турган мамлекеттик сапарын уюштуруу жана башка маселелер талкууланганы тууралуу маалымат берди.

Кемпир-Абад суу сактагычынын суусун биргелешип башкаруу тууралуу кыргыз-өзбек өкмөттөр аралык макулдашуусунун долбоорун Жогорку Кеңештин Эл аралык иштер, коргоо, коопсуздук жана миграция комитети 31-октябрда көпчүлүк добуш менен жактырган.

Президент Садыр Жапаров кыргыз-өзбек чек арасындагы Кемпир-Абад суу сактагычын биргелешип башкаруу боюнча макулдашуу тууралуу мамлекеттик “Кабар” маалымат агенттигине маек куруп, кош башкарууда “кыргыз тарап эч кандай чыгым көтөрбөй турганын” белгилеген.

Кыргызстанда Кемпир-Абад ишине байланыштуу “массалык башаламандык уюштурууга даярданды “деген шек менен камакка алынгандардын жалпы саны 26га жетти. Буга чейин Кемпир-Абад суу сактагычына жакын жайгашкан Өзгөн районунда нааразылык акциялары өткөн.

Садыр Жапаров: "Мадумаров өмүр бою парламенттен чыкпай олтура берип, теоретик болуп калган. Практикалык иш жасап көргөн эмес"

– Кемпир-Абад боюнча Жогорку Кеңештин тармактык комитети эки тараптуу макулдашууну жактырды. Бирок ошол эле учурда айрым депутаттар, тагыраагы Адахан Мадумаров «Сууну кыргыз тарап тазалайт экен, форс-мажор болсо горизонталь белгиси өзгөрө берет экен» деген маанайда ЖМКга билдирүү жасады. Бул жагы кандай болот?

– Мадумаров өмүр бою парламенттен чыкпай олтура берип, теоретик болуп калган. Практикалык иш жасап көргөн эмес. Ошол үчүн практика жүзүндө кандай иштер болуп калаарын билбейт. Бул жердеги форс-мажор деген сөз боюнча, өткөндө – ушул жылдын жай айында нөшөрлөп жааган жамгырда Сузак районунда канча деген биздин айылдарыбызды сел алып кетти. Ошол күнү биз өзбек тарапка чыгып, сууну жаба тургула деп жаптырдык. Албетте, сууну жапканда горизонт бир аз көтөрүлөт. Көп болсо 20-30 см көтөрүлөт. Эгер жаппаганда андан да көп айылдарыбызды сел агызып кетет эле. Жаан токтогондон кийин кайра ачтырдык. Мына ушундай учурларды форс-мажор деп коет. Ушундай учурларды гана.

Азыр эми биз дагы плотинаны башкарууга кирип атабыз да. Мындан ары мындай учурларда маселе жаралса, эки тарап чогуу эле маселени жеринде чечип кете беришет. Суу азайышы мүмкүн, бирок 900дөн өйдө көтөрүлбөйт.

Ал эми “сууну биз тазалап берет экенбиз” дегени акылга сыйбайт. Андай маселе жок. Эмне суунун алдына түшүп алып тумшугу менен таш түртөбү же кум шыпырабы? Кыргыз тарап эч кандай чыгым көтөрбөйбүз.

Эптеп эле бир жеринен кыйкым таап, өзбек тарап менен чабыштырып жибергиси келип турган арам ою ишке ашпайт.

Булак: Kabar

 

Меню