Кыргызстан-Тажикстан

Анын айтымында, тажик абактарында 13 кыргызстандык жазасын өтөп жатат, алардын экөө өмүр бою эркинен ажыратылгандар.

Абакта отургандардын маселеси жакын арада пландалып жаткан Тажикстандын баш прокурору менен жолугушууда талкууланышы мүмкүн.

Коңшу мамлекетте камакта отурган жарандардын маселесин депутат Шайырбек Ташиев көтөрдү. Ал тажик укук коргоо органдары кармап кеткен Баткен облусунун тургуну Саидакмат Артыков кыйноого кабылганын, аны “тыңчылыкка” айыптап, өмүр бою соттошконун, кийин ал жаза 18 жыл абак мөөнөтүнө алмашканын айтты. Аны экстрадициялоо мүмкүнчүлүгүн башкы прокурордон сурады.

Зулушев Саидакмат Артыковдун тагдырынан кабардар экенин маалымдады.

Артыков былтыр сентябрда Тажикстандын күч кызматтары тарабынан “чек араны мыйзамсыз кесип өттү” деген кине менен кармалган.

Жакындары аны бошотууга жардам берүүнү өтүнүп акцияга чыгышкан, бийликке кайрылышкан.

Тажикстан тараптан буга байланыштуу расмий комментарий боло элек.

Өткөн жылы сентябрда тажик күч кызматтары чек аралаш аймактан төрт кыргызстандык жаранды кармап кетишкен, алар сүйлөшүүлөрдөн кийин бошотулган.

Баткен облусу менен Тажикстандын Согд облусунун чек ара кызматкерлери сүйлөшүүнүн жыйынтыгында төмөндөгүдөй чечимге келишкен:

– Ар бир тарап курал колдонулган окуя боюнча иликтөө жүргүзөт. Алдын ала жыйынтык эки өлкөнүн Чек ара кызматтарынын башчыларынын 12-мартка пландалган жолугушуусунда айтылат.

– Ар бир тарап чек арага жакын аймактагы калкка түшүндүрүү иштерин жүргүзөт.

Сүйлөшүүнүн жүрүшүндө чек арачылар тарабынан кыргыз-тажик чек арасындагы чекти сактоо маселеси каралган. Эки өлкөнүн чек арачылары аскердик техникасын окуя болгон жерден кайра ордуна кайтарууну макулдашкан.

10-мартта кыргыз-тажик чек арасында курал колдонулган окуя катталганын Кыргызстандын Чек ара кызматы билдирген. Мекеменин маалыматына караганда, болжол менен саат 10:50дө Тажикстандын чек арачылары Баткен районунун Тескей деп аталган жергесиндеги чек аранын тактала элек тилкесинде кызматын өтөп жатып, буга чейинки багытын өзгөртүшкөн жана кыргызстандык чек арачылардан ал жерден кетүүнү талап кылышкан.

Тажик чек арачыларына башка да аскерлер жардамга келгени, натыйжада алар көбөйүп, жаңы чектен өтүүгө аракет кылганы, бирок кыргыз тарап андайга жол бербегени айтылды.

Кыргыз тараптын маалыматы боюнча, атышуу 10 мүнөттөй уланган. Кыргыз тараптан жабыркагандар болгон жок.

“Азаттыктын” тажик кызматы өз булактарына таянуу менен ок атышууда чек арачы каза таап, дагы бир киши жабыр тартканын жазды.

Кыргыз тарап Тескей деген жер чек аранын тактала элек тилкесине кирерин, бирок ал жакты кыргыз жарандары пайдаланып келгенин билдирди.

Тажикстандын расмий органдары бүгүнкү окуя тууралуу маалымат бере элек.

Мекеменин маалыматына караганда, болжол менен саат 10:50дө Тажикстандын чек арачылары Баткен районунун Тескей деп аталган жергесиндеги чек аранын тактала элек тилкесинде кызматын өтөп жатып буга чейинки багытын өзгөртүшкөн жана кыргызстандык чек арачылардан ал жерден кетүүнү талап кылышкан.

Окуя болгон жерге тажик чек арачыларына башка да аскерлери жардамга келгени, натыйжада алар көбөйүп, жаңы чектен өтүүгө аракет кылышканы, бирок кыргыз тарап андайга жол бербегени маалым болду.

Кыргыз тараптын маалыматы боюнча, атышуу башталып, 10 мүнөттөй уланган. Кыргыз тараптан жабыркагандар болгон жок.

Эки өлкөнүн чек ара өкүлдөрү дароо телефон аркылуу сүйлөшүү жүргүзүп, аскерлерди окуя болгон жерден алууну жана кошумча күч-каражат тартпоону макулдашышты. Сүйлөшүү уланууда.

Кыргыз тарап Тескей деген жер чек аранын тактала элек тилкесине кирерин, бирок ал жакты кыргыз жарандары пайдаланып келерин билдирди.

Ал ортодо “Озоди” радиосу Исфарадагы өз булактарына таянып, чек ара окуясынан курман болгондор бар экенин кабарлады. “Окуя нөөмөттөгү тажик чек арачылары алмашып жаткан учурда болду. Нөөмөткө жаңылар келгенде кыргыз чек арачылары аларды кемсинтип, эскертүүсүз эле биз тарапты көздөй ок атышты. Жыйынтыгында бир тажик чек арачысы каза болуп, бир дыйкан жаракат алды”, — деп билдирген булак.

“Озодинин” билдирүүсүндө бул маалыматты Исфара шаардык ооруканасынын дарыгерлери да ырастаганы айтылган. Азырынча Тажикстандын расмий бийлиги чек арадагы курал колдонулган бул окуя боюнча эч кандай билдирүү жасай элек.

Тажикстан менен чек ара сүйлөшүүлөрү 2002-жылы башталган, ортодогу чек ара сызыгынын 60 пайызга жакыны такталган.

2021-жылдын жазында Баткенде, кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу кагылышта 36 кыргызстандык курман болгон, үйлөр, социалдык объектилер жарактан чыккан. Тажикстан 19 жараны каза болгонун билдирген. Эки өлкө бирин бири айыптап, кылмыш иштерин козгошкон.

Кийин сүйлөшүүлөр уланып, эки тараптуу жыйындарды пландуу негизде өткөрүп туруу макулдашылган.

Быйыл 27-январда Баткендеги кыргыз-тажик чек арасында кайрадан чыр чыгып, ок атышууга чейин жеткен. Кыргызстандан жалпысынан 12 жаран жараат алса, тажик тарап эки жараны набыт болуп, дагы 10 адам жараат алганын билдирген. Бул жолу да тараптар бири-бирин айыптаган билдирүүлөрдү жасаган.

Эсиңиздерге сала кетсек, кечээ 9-мартта КР Президенти Садыр Жапаров Жогорку Кеңеште сүйлөгөн сөзүндө “бүгүнкү күндө Россия менен Украинанын ортосунда болуп жаткан окуялардын кесепети дээрлик бардык мамлекеттерге терс таасир этип атканын көрүп жатабыз…  Албетте биз кичинекей эле өлкөбүз. Биздин согушту токтотуп коюуга таасирибиз деле жетпейт. Ошондуктан биз калыс өлкө болушубуз керек”, – деп билдирген.

Анын жыйынтыгынын негизинде гана иш жүрөрүн Кыргызстандын Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин (УКМК) төрагасы Камчыбек Ташиев 29-январда билдирди. Анын айтуусунда кыргыз-тажик чек арасын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча өкмөттөр аралык комиссия бул маселени жакынкы күндөрү карайт.

“Бүгүн эки тараптуу жумушчу жолугушуу болду. Эки жарым саат бардык маселелерди талкууладык. Негизинен делимитация жана демаркациялоо боюнча өкмөттөр аралык комиссиянын ишин жандантуу, 27-январдагы куралдуу жаңжалдын себебин иликтөө тууралуу сөз болду. Өкмөттөр аралык комиссиянын иши Ворухка жол куруу маселесине келгенде токтоп калган болчу. Эми кайра ошол жерден уланат. Эгер комиссия кайра дагы бир пикирге келе албай, талаштуу суроолор жаралчу болсо, тажик УКМКнын төрагасы Саймумин Ятимов экөөбүз кайра жолугушуп, талкууламак болдук. Бүгүнкү сүйлөшүүдө биз чек арадагы куралдуу жаңжалдар чек ара толугу менен чечилмейинче токтобой турганына толук ынандык. Чечимдерди кабыл алууда эки мамлекеттин элинин кызыкчылыгына ылайык иш болот деп сүйлөштүк”.

Ташиевдин айтуусунда Ворухка карай курулуучу жолдун макамын мамлекеттик келишим менен аныктоо №39 протоколдо жазылган. Макамды аныктоо иштери өкмөттөр аралык комиссия тарабынан жүргүзүлөт.

2021-жылдын 1-майында эки тараптуу сүйлөшүүнүн натыйжасында кол коюлган №39 протоколдо тараптар Тажикстандын Кожалы (Хожаи Аъло) айылы менен Ворух анклавын байланыштырган айланма жолду биргелешип курууну макулдашканын Тажикстан тарап расмий кабарлаган. Капчыгай айылынын чыгыш тарабы аркылуу өтөрү айтылган автожолду тажик тарап колдонот жана анын абалын карап туруу милдетин өзүнө алат.

Тажикстандын “Ховар” улуттук жаңылыктар агенттиги мындай чечим Тажикстандын жарандарынын жана алардын автоунааларынын тоскоолдуксуз кыймылын камсыз кылуу үчүн кабыл алынганын билдирген. Бул жолдун курулушу Кыргызстан менен Тажикстандын мамлекеттик чек арасынын тактоо иштери жыйынтыкталганга чейин башталышы керек.

Ал эми кыргыз бийлиги бул протоколго ылайык, Тажикстандын Кожалы (Хожаи Аъло) айылы менен Ворух анклавын байланыштырган айланма жол куруларын ырастаган. Бирок бул Ворухка коридор берилди дегенди түшүндүрбөй турганын, жер да, жол да кыргыз тараптыкы болорун, болгону тажик жарандарына ал жол менен каттоого уруксат берилерин маалымдаган.

27-январда Баткенде, кыргыз-тажик чек арасындагы Төрт-Көчө аймагында тажик тургундар жолду бууганга аракет кылып, сүйлөшүүлөрдөн кийин абал жайгарылган. Бир аздан соң тажик тараптан башка аймакта – Чыр-Дөбөдө ок атылганын Кыргызстандын Чек ара кызматы билдирген.

Кыргызстан муну тажик чек арачыларынын атайын жасалган чагымы деп атаган, тажик тарап Кыргызстанды айыптаган.

Кыргыз-тажик чек арасындагы атышууда жалпысынан 12 кыргызстандык жаран жабыркаган.

Тажикстандын “Ховар” маалымат агенттиги жаңжалда эки тажик жараны мерт болуп, дагы 10 адам жараат алганын, анын алтоо аскер, төртөө жайкын тургун экенин жазган.

Былтыр апрелдин аягында кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу жаңжалда 36 кыргызстандык курман болуп, 180ден ашууну жараат алган. Тажикстан бийлиги бул жаңжалда 19 адам каза болуп, 87 киши жараат алганын билдирген.

“Чек арадан мыйзамсыз өткөн” деген айып менен эки жылга соттолгон Кудайберди Бекмуратов аттуу жарандын каза тапканы 14-январда маалым болгон.

Президенттин Баткен облусундагы өкүлүнүн орун басары Маруфхан Туллаевдин билдиришинче, тажик абагында каза тапкан жаран тууралуу буга чейин жергилктүү бийлик өкүлдөрү менен тиешелүү органдар кабардар болгон эмес. Маркумдун уулу атасынын сөөгүн алып келүүгө жардам сурап кайрылганда гана ачыкка чыккан.

“Ал тууралуу бизде буга чейин маалыматтар болгон эмес. Анын жакындары дагы тажик тарап кармап алганын айтып кайрылган эмес. Ал былтыр 29-апрелде кармалган дегендей айтып жатышат. Биз анын баарын тактап жатабыз. Ал буга чейин Тажикстандагы Канибадам районунун Маданият айылында үй-бүлөсү менен жашап келген экен. Толук такталбаган жерлерде алардын жарандары бизде, биздин жарандар алардыкында жашай берген көрүнүштөр бар. Ал жаран качан соттолгону тууралуу бизде азырынча так маалымат жок. Тиешелүү органдардан тактап жатабыз. Анын баласы Лейлек районунун акими менен байланышып, атасынын сөөгүн алып келгенге жардам сураптыр. Ошондо гана биздин жарандын каза болгону билинди. Тажикстандын аймагында жашагандыктан бизге кайрылган эмес. Маркум тажик тектүү кыргыз жараны болгон”.

Мунун алдында Кыргызстандын Тажикстандагы элчилиги анын өлүмүн ачык, адилет иликтөө тууралуу коңшу өлкөнүн Тышкы иштер министрлигине нота жөнөткөн. Кудайберди Бекмуратов №6 абакта жатканы айтылган. Буга байланыштуу тажик тарап расмий комментарий бере элек.

Президенттин Баткен облусундагы өкүлү Абдикарим Алимбаев ушул тушта коңшу өлкөдө он жаран кармалып турганын билдирген.

“Биз алардын баарын бошотконго аракет кылып жатабыз. Мен бул боюнча Согд облусунун губернатору менен сүйлөштүм, кат жолдодум. Ал дагы өздөрүнүн жарандарын бошотууну суранып жатат”.

Буга чейин кармалгандардын арасында Жерге-Тал жана Мургабдагы туугандарынан кабар алуу үчүн барган Кыргызстандын жарандары дагы бар экени маалым болгон.

Былтыр сентябрда Лейлек району менен чектеш аймактарда Тажикстандын чек арачылары он чакты кыргызстандыкты кармаган. Баарына “чек араны мыйзамсыз кесип өттү” деген айып коюлган. Алардын айрымдарынын туугандары бийликке бир нече жолу кайрылып, жакындарын бошотууга жардам сураган.

Тажикстандын Хожент облусуна караштуу Гафуров райондук соту былтыр ноябрда “чек арадан мыйзамсыз өткөн” деп айыпталган кыргызстандык үч жаранга өкүм чыгарган.

Ага ылайык, Айдарбек Хайдаров менен дагы бир жаран эки жылга эркинен ажыратылган. Ал эми үчүнчү кыргызстандык 18 жылга кесилген. Буга байланыштуу кыргыз бийлиги да, тажик тарап да маалымат берген эмес.

Талаштуу тилкелердин айынан эки өлкөнүн чек арасында чыр-чатак байма-бай болуп турат. Былтыр жазындагы куралдуу жаңжалда Кыргызстан тараптан 36 киши курман болгон, анын экөө бала. 180ден ашуун киши жараат алган.

Тажикстан тараптан 19 киши каза таап, 87 киши жарадар болгону расмий кабарланган. Эки өлкө тең бул жаңжал үчүн бири-бирин айыптап, кылмыш ишин козгошкон.

Маалыматка караганда, расмий кат Тышкы иштер министрлигине жана Тажикстандын Омбудсменине 11-ноябрда жөнөтүлгөн, азырынча жооп боло элек.

Тажикстандын Жийделик айылында жашаган Кыргызстандын жараны Сайдахмет Артиков (Саидакмат Артыков) эки ай мурда кармалган. Жакындары аны бошотууга көмөктөшүүнү өтүнүп кыргыз бийлигине кайрылган жана ал абакта кыйноо көрүп, ооруканага жатып чыкканына кабатырлыгын билдирген. 44 жаштагы Артыков ушул жылдын 16-сентябрында “чек арадан мыйзамсыз өттү” деген кине менен кармалып, Тажикстандын Кожент шаарындагы тергөө абагына камакка алынган.

12-ноябрда Бишкекте Артыковду бошотууну суранып акцияга чыккандар менен жолугушууга Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Эдил Байсалов чыгып, маселени тийиштүү органдарга жеткирип, кыргыз жарандарын чыгарууга көмөктөшөрүн айткан.