Кыргызстан-Тажикстан

“Озоди” радиосу 2021-жылы Кыргызстан менен Тажикстандын өз ара соода жүгүртүүсү эки өлкөнүн экономикалык кызматташттык тарыхында эң төмөнкү деңгээлге түшкөнүн жазды.

Согд облусунун Статистика башкармалыгынын директору Накхат Хакимзода Кыргызстан менен соода жүгүртүү былтыр 25,1 млн долларды түзгөнүн, анын ичинен 3,3 млн доллар экспорт, 21,8 млн доллар импорт экенин билдирди. Ал бул сан Кыргызстан менен соода төмөндөп кеткенин айгинелеп турганын белгиледи.

Согд облустук бажы башкармалыгы да өз ара сооданын кыскарганына тынчсызданып, Тажикстандын түндүгүндөгү айыл чарба багытындагы райондор негизинен түшүм сатуу менен акча таап келишкенин белгиледи.

Согд облусунун бажы башкармалыгын башчысы Бахром Исматуллозода жаңжал эки өлкөнүн тең кызыкчылыгына каршы келерин айтты.

“Бул Тажикстан үчүн да, Кыргызстан үчүн да пайдалуу эмес. Экономикалык көз караштан алганда өткөн жылы кандайдыр бир белгилүү көрсөткүчкө ээ болгон жокпуз. Мыйзамсыз ташуу фактылары да белгилүү бир деңгээлде кыскарды. Чек ара жабык кезде бир дагы аткезчи буга даабайт”, – деди ал.

Өткөн жылы Согд облусунда мыйзамсыз чек арадан өткөнү үчүн ондогон кыргызстандык кармалып, жоопко тартылган.

Кыргызстан менен Тажикстандын ортосундагы ымала 2021-жылдын апрель айынын аягындагы кандуу окуядан кийин солгундап кетти. Андагы жаңжалда Кыргызстан тараптан 36 киши каза болуп, 154ү жаракат алган. Тажикстан тараптан 19 адам мерт болуп, 87си жабыркаган. Эки тарапта тең ондогон үйлөр жана башка имараттар, автоунаалар өрттөлгөн.

Кыргыз-тажик чек арасындагы соңку жаңжал быйыл 27-январда болду. Аскерлер аралашкан атышуудан Кыргызстандан 13 адам жараат алса, Тажикстандын “Ховар” маалымат агенттиги эки тажик жараны көз жуумп, 10 киши жарадар болгонун жазган.

Анын жыйынтыгынын негизинде гана иш жүрөрүн Кыргызстандын Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин (УКМК) төрагасы Камчыбек Ташиев 29-январда билдирди. Анын айтуусунда кыргыз-тажик чек арасын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча өкмөттөр аралык комиссия бул маселени жакынкы күндөрү карайт.

“Бүгүн эки тараптуу жумушчу жолугушуу болду. Эки жарым саат бардык маселелерди талкууладык. Негизинен делимитация жана демаркациялоо боюнча өкмөттөр аралык комиссиянын ишин жандантуу, 27-январдагы куралдуу жаңжалдын себебин иликтөө тууралуу сөз болду. Өкмөттөр аралык комиссиянын иши Ворухка жол куруу маселесине келгенде токтоп калган болчу. Эми кайра ошол жерден уланат. Эгер комиссия кайра дагы бир пикирге келе албай, талаштуу суроолор жаралчу болсо, тажик УКМКнын төрагасы Саймумин Ятимов экөөбүз кайра жолугушуп, талкууламак болдук. Бүгүнкү сүйлөшүүдө биз чек арадагы куралдуу жаңжалдар чек ара толугу менен чечилмейинче токтобой турганына толук ынандык. Чечимдерди кабыл алууда эки мамлекеттин элинин кызыкчылыгына ылайык иш болот деп сүйлөштүк”.

Ташиевдин айтуусунда Ворухка карай курулуучу жолдун макамын мамлекеттик келишим менен аныктоо №39 протоколдо жазылган. Макамды аныктоо иштери өкмөттөр аралык комиссия тарабынан жүргүзүлөт.

2021-жылдын 1-майында эки тараптуу сүйлөшүүнүн натыйжасында кол коюлган №39 протоколдо тараптар Тажикстандын Кожалы (Хожаи Аъло) айылы менен Ворух анклавын байланыштырган айланма жолду биргелешип курууну макулдашканын Тажикстан тарап расмий кабарлаган. Капчыгай айылынын чыгыш тарабы аркылуу өтөрү айтылган автожолду тажик тарап колдонот жана анын абалын карап туруу милдетин өзүнө алат.

Тажикстандын “Ховар” улуттук жаңылыктар агенттиги мындай чечим Тажикстандын жарандарынын жана алардын автоунааларынын тоскоолдуксуз кыймылын камсыз кылуу үчүн кабыл алынганын билдирген. Бул жолдун курулушу Кыргызстан менен Тажикстандын мамлекеттик чек арасынын тактоо иштери жыйынтыкталганга чейин башталышы керек.

Ал эми кыргыз бийлиги бул протоколго ылайык, Тажикстандын Кожалы (Хожаи Аъло) айылы менен Ворух анклавын байланыштырган айланма жол куруларын ырастаган. Бирок бул Ворухка коридор берилди дегенди түшүндүрбөй турганын, жер да, жол да кыргыз тараптыкы болорун, болгону тажик жарандарына ал жол менен каттоого уруксат берилерин маалымдаган.

27-январда Баткенде, кыргыз-тажик чек арасындагы Төрт-Көчө аймагында тажик тургундар жолду бууганга аракет кылып, сүйлөшүүлөрдөн кийин абал жайгарылган. Бир аздан соң тажик тараптан башка аймакта – Чыр-Дөбөдө ок атылганын Кыргызстандын Чек ара кызматы билдирген.

Кыргызстан муну тажик чек арачыларынын атайын жасалган чагымы деп атаган, тажик тарап Кыргызстанды айыптаган.

Кыргыз-тажик чек арасындагы атышууда жалпысынан 12 кыргызстандык жаран жабыркаган.

Тажикстандын “Ховар” маалымат агенттиги жаңжалда эки тажик жараны мерт болуп, дагы 10 адам жараат алганын, анын алтоо аскер, төртөө жайкын тургун экенин жазган.

Былтыр апрелдин аягында кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу жаңжалда 36 кыргызстандык курман болуп, 180ден ашууну жараат алган. Тажикстан бийлиги бул жаңжалда 19 адам каза болуп, 87 киши жараат алганын билдирген.

“Чек арадан мыйзамсыз өткөн” деген айып менен эки жылга соттолгон Кудайберди Бекмуратов аттуу жарандын каза тапканы 14-январда маалым болгон.

Президенттин Баткен облусундагы өкүлүнүн орун басары Маруфхан Туллаевдин билдиришинче, тажик абагында каза тапкан жаран тууралуу буга чейин жергилктүү бийлик өкүлдөрү менен тиешелүү органдар кабардар болгон эмес. Маркумдун уулу атасынын сөөгүн алып келүүгө жардам сурап кайрылганда гана ачыкка чыккан.

“Ал тууралуу бизде буга чейин маалыматтар болгон эмес. Анын жакындары дагы тажик тарап кармап алганын айтып кайрылган эмес. Ал былтыр 29-апрелде кармалган дегендей айтып жатышат. Биз анын баарын тактап жатабыз. Ал буга чейин Тажикстандагы Канибадам районунун Маданият айылында үй-бүлөсү менен жашап келген экен. Толук такталбаган жерлерде алардын жарандары бизде, биздин жарандар алардыкында жашай берген көрүнүштөр бар. Ал жаран качан соттолгону тууралуу бизде азырынча так маалымат жок. Тиешелүү органдардан тактап жатабыз. Анын баласы Лейлек районунун акими менен байланышып, атасынын сөөгүн алып келгенге жардам сураптыр. Ошондо гана биздин жарандын каза болгону билинди. Тажикстандын аймагында жашагандыктан бизге кайрылган эмес. Маркум тажик тектүү кыргыз жараны болгон”.

Мунун алдында Кыргызстандын Тажикстандагы элчилиги анын өлүмүн ачык, адилет иликтөө тууралуу коңшу өлкөнүн Тышкы иштер министрлигине нота жөнөткөн. Кудайберди Бекмуратов №6 абакта жатканы айтылган. Буга байланыштуу тажик тарап расмий комментарий бере элек.

Президенттин Баткен облусундагы өкүлү Абдикарим Алимбаев ушул тушта коңшу өлкөдө он жаран кармалып турганын билдирген.

“Биз алардын баарын бошотконго аракет кылып жатабыз. Мен бул боюнча Согд облусунун губернатору менен сүйлөштүм, кат жолдодум. Ал дагы өздөрүнүн жарандарын бошотууну суранып жатат”.

Буга чейин кармалгандардын арасында Жерге-Тал жана Мургабдагы туугандарынан кабар алуу үчүн барган Кыргызстандын жарандары дагы бар экени маалым болгон.

Былтыр сентябрда Лейлек району менен чектеш аймактарда Тажикстандын чек арачылары он чакты кыргызстандыкты кармаган. Баарына “чек араны мыйзамсыз кесип өттү” деген айып коюлган. Алардын айрымдарынын туугандары бийликке бир нече жолу кайрылып, жакындарын бошотууга жардам сураган.

Тажикстандын Хожент облусуна караштуу Гафуров райондук соту былтыр ноябрда “чек арадан мыйзамсыз өткөн” деп айыпталган кыргызстандык үч жаранга өкүм чыгарган.

Ага ылайык, Айдарбек Хайдаров менен дагы бир жаран эки жылга эркинен ажыратылган. Ал эми үчүнчү кыргызстандык 18 жылга кесилген. Буга байланыштуу кыргыз бийлиги да, тажик тарап да маалымат берген эмес.

Талаштуу тилкелердин айынан эки өлкөнүн чек арасында чыр-чатак байма-бай болуп турат. Былтыр жазындагы куралдуу жаңжалда Кыргызстан тараптан 36 киши курман болгон, анын экөө бала. 180ден ашуун киши жараат алган.

Тажикстан тараптан 19 киши каза таап, 87 киши жарадар болгону расмий кабарланган. Эки өлкө тең бул жаңжал үчүн бири-бирин айыптап, кылмыш ишин козгошкон.

Мекеменин маалымат жана коомуникация башкармалыгы кабарлагандай, 14-декабрда соцтармактарда жарыяланган видео жана билдирүү чындыкка дал келбейт. Чек ара кызматынын маалыматына караганда, видеодо көрсөтүлгөн бензовоз «Кыргызнефтегаз» ачык акционердик коомуна таандык жана Баткенден Жалал-Абад облусуна бараткан.

«Чек ара кызматы КР жарандарын коомчулукту бул түрдөгү маалыматтар менен адаштырбай, маалыматтарды тиешелүү органдардан тактоого чакырат», – деп белгилеген мекеме.

Билдирүүдө Министрлер кабинетинин 1-марттагы токтомуна ылайык, мунай жана мунай өнүмдөрүн ЕАЭБ аймагынан тышкары ташууга тыюу салынганы кошумчаланган.

Мындан тышкары аткезчилик менен күрөшүү максатында чек араларда мобилдик топтор иштеп жатканы, ал жерде компетенттүү органдардын кызматкерлери гана эмес элдик кошуундун өкүлдөрү да бар экени айтылды.

Буга чейин Баткен облусунда элдик кошуундун мүчөлөрүнө карата даттануулар болгон. Анда Ош-Исфара трассасында элдик кошуундун өкүлдөрү мыйзамдарды бузуп, жүк ташыган автоунааларды токтотуп, Тажикстандан товарлар аткезчилик жол менен ташылууда деген шылтоо менен товарларды жок кылып жатканы айтылган.

Маалыматка караганда, расмий кат Тышкы иштер министрлигине жана Тажикстандын Омбудсменине 11-ноябрда жөнөтүлгөн, азырынча жооп боло элек.

Тажикстандын Жийделик айылында жашаган Кыргызстандын жараны Сайдахмет Артиков (Саидакмат Артыков) эки ай мурда кармалган. Жакындары аны бошотууга көмөктөшүүнү өтүнүп кыргыз бийлигине кайрылган жана ал абакта кыйноо көрүп, ооруканага жатып чыкканына кабатырлыгын билдирген. 44 жаштагы Артыков ушул жылдын 16-сентябрында “чек арадан мыйзамсыз өттү” деген кине менен кармалып, Тажикстандын Кожент шаарындагы тергөө абагына камакка алынган.

12-ноябрда Бишкекте Артыковду бошотууну суранып акцияга чыккандар менен жолугушууга Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Эдил Байсалов чыгып, маселени тийиштүү органдарга жеткирип, кыргыз жарандарын чыгарууга көмөктөшөрүн айткан.

Шектүү Баткен облусунун Жаштык айылынын аймагында Тажикстан менен чектешкен башкы жолдо баңгизаттарды жеткирүүнү уюштуруп, сатууну көздөгөн. Бул тууралуу аталган министрликтин маалымат кызматы билдирди.

Ыкчам иликтөө иш-чаралары маалында кармалган киши Тажикстандын жараны экени аныкталган. Тинтүү учурунда жанынан 9,5 килограмм салмактагы өзгөчө жыты бар зат табылып алынган. Соттук-химиялык экспертиза жүргүзүлүп, алынган зат Ооганстанда өндүрүлгөн нашаа болуп чыккан.

Кармалган жаран Лейлек райондук ички иштер бөлүмүнүн убактылуу кармоочу жайына киргизилип, сотко чейинки өндүрүш уланууда.

Кыргызстан маңзат ташылган жолдун боюндагы мамлекет экени айтылып жүрөт.

Адистер бул жолду “Түндүк маршрут” деп атап, Ооганстандын героини Тажикстандан Кыргызстан аркылуу тонналап, Орусия менен Европа өлкөлөрүнө жашыруун каналдар аркылуу тарай турганын белгилешет.

Маалыматта айтылгандай, 26-сентябрь күнү түштөн кийин Лейлек районунун Жаңы-Жер айыл аймагынын 26 жаштагы тургуну келинчеги менен Тажикстандын этникалык кыргыздар жашаган Жийделик айылына бараткан учурда жүргүнчү ташыган автобустан Тажикстандын күч кызматтары кармап кетишкен. Бул маселе боюнча Баткен облусунун жана Тажикстандын Согди облус жетекчилиги да телефондон сүйлөшкөнү маалым болду.

Бул окуя боюнча тажик тарап расмий билдирүү бере элек.

23-сентябрда Лейлек районунун Жаштык айылынын 16 жаштагы эки тургунун жана Mercedes-Benz Sprinter автоунаасын Тажикстан тараптан келген белгисиз кишилер алып кеткен. Эки тараптуу сүйлөшүүдөн кийин тургундар бошотулган.

Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасында чыр-чатактар байма-бай катталып турат. Быйыл 28-апрелден 1-майга чейин уланган куралдуу жаңжалда Кыргызстан тараптан 36 киши курман болгон, анын экөө жаш бала. 180ден ашуун киши жараат алган, жүздөгөн имараттар кыйраган. Тажик тараптан 19 киши каза болуп, 87 киши жарадар болгону расмий кабарланган.

Эки тараптуу сүйлөшүүлөргө Баткен жана Согди облусунун башчылары, чек ара кызматтарынын аймактагы башчылары катышты.

Лейлек районунун Жаштык айылынын 16 жаштагы эки тургунун жана Mercedes-Benz Sprinter автоунаасын Тажикстан тараптан келген белгисиз кишилер 23-сентябрда алып кетишкен.

УКМКнын баштапкы маалыматына ылайык, өспүрүмдөр шарттуу чек ара тилкесинде аткезчилердин жүгүн автоунаага жүктөөгө жардам берип жатышкан.

УКМК өспүрүмдөрдү кармап кетүүгө Тажикстандын күч органдарынын катышы бар-жогу такталып жатканын билдирди.

Бул окуя боюнча Тажикстан тарап расмий маалымат бере элек.

Чыр-чатактын күчөшүнө жол бербөө максатында Лейлек районунда жайгашкан чек ара бөлүктөрү күчөтүлгөн тартипке өттү.

23-сентябрда Кыргызстан менен Тажикстан чектешкен башка бир аймакта (Баткен районунда) мектеп окуучулары чырдаша кетип, кыргызстандык төрт окуучу, тажик тараптан эки бала менен бир чоң киши жабыр тарткан.

Чек арада быйыл 28-апрелден 1-майга чейин уланган куралдуу жаңжалда эки тараптан ондогон адам курман болуп, жүздөгөн имараттар кыйраган.

Студенттер буга чейин окууларын тажик ЖОЖдорунда улантуу тууралуу Тажикстандын Билим берүү министрлигинин сунушуна макул болбой, өлкөгө киргизүү өтүнүчү менен кыргыз тарапка бир нече жолу кайрылышкан.

Бишкектеги Кыргыз-орус славян университетинде окуп жаткан Мухаммадюсуф аттуу тажикстандык студент Бишкекке келе алган жок. Жаңы окуу жылы башталарда ал кыргыз-тажик чек арасына келип, бирок кыргыз чек арачылары аны өткөрүшкөн эмес.

Анын айтымында, ага окуусун Тажикстандагы университетте улантуу сунушу болгон, бирок ал буга макул болгон эмес. “Мага жаңы ачылган атайын университетте окууну сунушташты. Мен Кыргызстанда стоматология факультетинде окучумун, а бул жерден мага таптакыр башка адистикке окууну сунушташты. Эгер мени Душанбедеги медициналык университетке кабыл алса макул болмокмун”, – деди Мухаммадюсуф.

Ал Кыргызстанда медицина тармагында билим алып жаткан 62 тажик студенти Абуали Сино атындагы медициналык университетке которула алышканын, бирок мындай мүмкүнчүлүк баарына эле берилбегенин кошумчалады.

Абубакр Кыргызстанга кире албай калган дагы бир студент. Ал Бишкек медициналык университетинен чакыруу алганына карабастан, чек арадан өтө алган эмес.

Ошол эле маалда өз коопсуздугун ойлоп, Кыргызстанга келүүнү каалабаган студенттер да жок эмес.

Тажик бийлиги чек ара бир тараптуу жабылганын, студенттерди өткөрүү өтүнүчү менен кыргыз бийлигине бир нече жолу кайрылганын билдирүүдө. Тажикстандын Билим берүү министрлигиндеги өз булактар алар Кыргызстандын бийлиги менен Тышкы иштер министрлиги аркылуу байланышканын, бирок жооп болбогонун айтышты.

Кыргызстан быйыл апрель-май айларында болгон чек арадагы куралдуу жаңжалдан кийин кыргыз-тажик чек арасын бир тараптуу жапкан. Анда кыргыз бийлиги чек ара Тажикстан менен чек ара маселеси чечилмейинче жабык болорун билдирген.

Быйыл кыргыз-тажик чек арасында 28-апрелден 1-майга чейин уланган куралдуу жаңжалда Кыргызстан тараптан 36 киши курман болгон, анын экөө жаш бала. Мындан тышкары дагы 180ден ашуун киши жаракат алган. Тажик тараптан 19 киши өлүп, 87 киши жарадар болгону расмий кабарланган. Тараптар бири-бирин айыптап, кылмыш иштерин козгошкон.

Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасынын узундугу 970 чакырымдай болсо, анын 519 чакырымы гана такталган. Чек араларды тактоодо эки тараптын негизги талашы кайсы карта менен, кайсы юридикалык документке негизделип иштөө керектиги боюнча орток пикирге келе албай, көп жолугушууларда иш жылбай жатканы айтылып келген.