Эрбол Султанбаев

“Бүгүн жалпыга маалымдоо каражаттары аркылуу АКШнын эки сенатору “Азаттык медиа” айланасындагы кырдаалга байланыштуу президент Жапаровго кайрылуу жолдоп, анда өлкөдө сөз эркиндигине кысым болууда дегендей тынчсыздануусу айтылганы белгилүү болду. Бул сөз эркиндигине жана басма сөзгө өлкөнүн Конституциясы берген кепилдикке каршы келген сыңары белгиленет. “Азаттык Медианын” ишин эки айга хостинг-провайдер менен токтотуу чечимин 2022-жылдын 14-17-сентябрында Баткен облусундагы окуялар тууралуу анык эмес маалымат бергендигине байланыштуу Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлиги кабыл алганын эске салгыбыз келет. Бул чечимди кабыл алганга чейин, иинистрлик “Азаттык медиа” редакциясына бир нече жолу кат жөнөткөн. Өз укугун пайдалануу менен сайттын иши иштеп жаткан мыйзамдарга ылайык токтотулган”, – деп жазылган анда.

20-январда АКШ Сенатынын Эл аралык байланыштар боюнча комитетинин төрагасы Боб Менендес жана комитеттин мүчөсү Жим Риш Кыргызстандагы сөз эркиндигинин абалына жана “Азаттык” радиосу туш болгон чектөөлөргө тынчсыздануусун билдирип, президент Садыр Жапаровго кат жолдошкон.

Америкалык сенаторлор кыргыз өкмөтүн өзүнүн “Анык эмес (жалган) маалыматтан коргоо жөнүндө” мыйзамын көз карандысыз медианы чектөө үчүн, өзгөчө “Азаттык” радиосунун сайттарын жана банк эсебин бөгөттөө үчүн колдонгонун айтышкан.

Алар Кыргызстандын басма сөз эркиндигин камсыз кылуу тууралуу милдеттемеси АКШ менен мамиледеги маанилүү элемент экенин белгилеп, 2022-жылдын октябрь айында “Азаттык” радиосунун имаратынын алдында өткөн митингде журналисттерге зордук-зомбулук көрсөтүүгө үндөгөн чакырыктарга, коркутууларга кабатырланып жатышканын билдиришкен. АКШ сенаторлору Садыр Жапаровдун 2020-жылдагы сөз эркиндигине байланыштуу айткандарын эске салышкан.

Ошол эле кезде алар кыргыз өкмөтүнүн “Талибан” кыймылынан (Кыргызстанда тыюу салынган) улам Бишкекке жер которууга аргасыз болгон “Азаттык” радиосунун ооган кызматынын журналисттерине көрсөткөн колдоосун кубатташкан.

Былтыр 26-октябрда Кыргызстандын Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлиги “Азаттык Медиа” мекемесинин веб-сайтын бөгөттөө чечимин чыгарган. 31-октябрда радионун “Демирбанктагы” эсеби эч кандай эскертүүсүз жана түшүндүрмөсүз бөгөттөлгөн. Биринчи радио техникалык себептерден улам деген жүйө менен “Азаттыктын” берүүлөрүн обого чыгарууну 23-октябрдан баштап токтоткон. 13-ноябрдан тартып НТС каналы “Азаттыктын” телерадио берүүлөрүн эфирден алган.

Бир катар эл аралык уюмдар “Азаттык” радиосуна байланыштуу кыргыз бийлигинин бул чектөөлөрүн сындап, билдирүүлөрдү таркаткан. Кыргызстандын бир катар маданий жана коомдук ишмерлери радиого каршы кысымды токтотуу жана сөз эркиндигин сактоо өтүнүчү менен бийликке кайрылган.

Кыргыз бийлигинин өкүлдөрү өлкөдө эркин медианын иши чектелгени тууралуу маалыматтарды четке кагып келатышат.

“Алар эки тарапты кайраштырууга аракет кылып, социалдык тармакка ар кыл жалган, текстти өз сөзү менен окуган видеоматериалдарды салышууда. Албетте, чек ара маселеси бир эле тараптын кызыкчылыгында чечилбейт. Сөзсүз түрдө эки тараптын тең кызыкчылыктары эске алынышы керек. Ошондо гана биз бул көйгөйдү тынчтык жолу менен чече алабыз. Кыргыз тарап, биз бир пикирге келип жана бардыгын тынчтык жолу менен чечебиз деп ишенет”, – деп белгиледи Султанбаев.

Эске салсак, президент Садыр Жапаров 23-октябрдагы маалымат жыйынында кыргыз-тажик чек арасы тууралуу суроого жооп берген. Анда чек ара маселесин чечүүдө негизги төрт көйгөй бар экенин белгилеп, Тажикстандын Баткен жана Лейлек райондорундагы айрым жерлер боюнча позициясын Кыргызстан эч качан кабыл албай турганын билдирген.

Президент маалымат жыйынында Тажикстандын Мургаб району тууралуу да айтып өткөн.

Мындан кийин буга Тажикстандын демократиялык партиясынын (ТДП) билдирүүсүн коңшу өлкөнүн бир катар басылмалары жарыялады. Партиянын лидери Саиджафар Усмонзода журналисттерге комментарий берип, президент Жапаровдун сөзүн “чек ара маселесин чечүүдөгү басым” катары баалаган.

Быйыл 28-30-апрелден 1-майга чейин уланган кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу кагылышта Кыргызстандан 36, Тажикстандан 19 адам набыт болгон. Эки өлкө бул үчүн бири-бири айыптап, кылмыш ишин козгошкон.

Ал Инандынын жоголгону белгилүү болгондон тартып Садыр Жапаров укук коргоо органдарына тиешелүү тапшырмаларды бергенин белгиледи.

“Буга чейин Орхан Инандыны үч жолу уурдап кетүү аракети көрүлгөнү, акыркы жолу мындай аракетти атайын кызматтын кызматкерлери токтотуп калганы белгилүү болду. Алар ага сакчылардын коштоосунда жана этият болуп жүрүүсүн эскерткен. Анын уурдалышы тууралуу маселе түрк тарапка коюлуп, кечээ Тышкы иштер министрлигинде Түркиянын элчисине нааразычылык нотасы тапшырылды. Учурда түрк тараптан расмий жооп келе элек, бирок алар Орхан Инандынын Түркия жарандыгынан чыкпаганын, түрк жараны экендигин оозеки түрдө билдиришти”, – деп айтылат маалыматта.

Жогорку Кеңеш 7-июлдагы жыйынында Инандынын жоголушу, андан кийин өлкөдөн тымызын алынып кеткенине байланыштуу күч органдарынын маалыматын уккан.

Теги түркиялык кыргыз жараны Орхан Инанды 1-июнга караган түнү жоголгондон бери дайынсыз болчу. Тарапкерлери анын табылышын талап кылып, бир нече ирет акцияга чыгышкан.

5-июлда түрк президенти Режеп Тайып Эрдоган Инанды Түркияга жеткирилгенин жарыялаган.