Байболот Абытов

Биз 75 жылдык мааракесин белгилеп жаткан Жумали Агай бүт өмүрүн, билимин, илимий-педагогикалык табылгаларын жана жандуу тажрыйбаларын, дараметин, күч-кубатын, максаттуу аракеттерин, тээ жаштайынан баштап жогорку билим берүү жаатына жумшап, өз салымын кошуп, ошол тармактын ат көтөргүс түйшүгүн көтөрүп, тарыхчыларга аттын кашкасындай таанымал болуп, болочок мугалимдерди, тарыхчыларды, Чыгыш жана аймак таануучуларды, юристтерди тарбиялоого арнап келген. Агай тынымсыз эмгеги менен турмуштун татаал жолун чаалыкпай баскан, чыгаан педагог, таасын аалым, талыкпас тарбиячы таризинде таанымал. «Калк айтса калп айтпайт» – дейт, Жумали агай  көптөгөн  муундардын устаты экени талашсыз.

Даңазалуу жазуучу Ч.Айтматовдун “Коомдун зор күчү мугалимге жүктөлөт” – деп айтканы, анын терең мааниси, көп жактуу маңызы бар.  Ошол зор күчкө ээ болгон айтылуу агайлардын бири дал ушул Жумали агай.

  1970-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин Тарых факультетин артыкчылык диплому менен аяктап, ошол эле жылдан баштап өзү окуган Тарых факультетинин  “Азия, Африка өлкөлөрүнүн тарыхы” кафедрасында эмгек жолун баштап, бир кафедрада 22 жыл талыкпай эмгектенген.  Педагогикалык эмгек жолу 1970-92-жж. КМУ-КУУда, 1992-2000-жж. ОшМУда, 2000-2006-жж. ОГПИ-ОГПУда, 2007-2023-жж. кайрадан ОшМУда декандык, кафедранын профессору сыяктуу кызматтарды аркалап келүүдө.

Мен Жумали агайдын ишмердүүлүгүн үч жактан карагым келет:

Чыныгы педагог. Жумали Адилбаевич турган турпаты, баардык аракети менен чыныгы педагог. Бүт өмүрүн, Кеңеш доорунда, азыр деле, университеттердеги оор, талыкпаган эмгекти, бийик интелектуалдык деңгээлди, чоң маданиятты, тынымсыз изденүүнү талап кылган, тарыхый  өнүгүүсү катаал жана татаал, табышмактуу, көп тараптуу, Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын окутууга  арнаган.

 Элестетиңиздер, элет жеринде орто мектептен улуттук тилде билим алып, орус тилин толук өздөштүрө элек кезинде, республикабыздын жалгыз университетинин студенти болуп, окууну бүтөөрү менен Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын изилдөөчү, аларды окутуучу кафедрада иштеп калышы, боз жигит болгон Жумали агайга зор педагогикалык, илимий жоопекерчиликти жүктөгөнү анык.

Ачыгын айтканда идеологиялык диктат күчтүү болгон СССР кезиндеги, ошол жааттын корифейлери, тарых илимдеринин докторлору, профессорлор: Н.А.Смирнов, Р.А.Ахрамович, Л.С.Васильев, М.С.Мейер, В.Ф.Васильев, А.А. Маслов ж.б. мектебинин үлгүсүндө, өз табылгаларын кошуп, байытып, жергиликтүү жаштарга жеткиликтүү кылып окутууга жетишкен, сейрек педагог адистердин бири Жумали агай болгону анык. Мен алардын ичинен М.С.Мейер, В.Ф.Васильев менен эл аралык конференцияларда таанышып, баарлашып калдым. Алар Кеңеш доорунда Азия, Африка өлкөлөрүн абдан терең өздөштүргөн, СССР чыныгы Чыгыш таануучулары, чучугуна чейин интеллигент, маданияты жана интеллектуалдык деңгээли өтө жогору болгон окумуштуу, педагогдор экенине ынанган жайым бар.  

Кеңеш доорунда, коммунисттик идеологиянын диктаты күчтүү болуп турган учурда СССРдин жогорку окуу жайларында чет өлкөлөрдүн, айрыкча СССРге каршылаш өлкөлөрдүн тарыхын, ошол кездеги шарттарга ылайык окутуу абдан кыйын болгону талашсыз, аны бул жерде катышып олтурган КУУнун улуу муундагы агай-эжекелери тастыктап беришет. Ошондой жөнөкөй эмес шарттарда Жумали Адилбаевич Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын талыкпай изилдеп, изденип, үйрөнүп, тиешелүү окуу пландарын, жумушчу программаларды иштеп чыгып, кесиптештеринин купулуна толгон, студенттерге жеткиликтүү, түшүнүктүү болгон, окуу-усулдук иштелмелерди даярдап, окуу жараянына киргизгени чоң иш болгону талашсыз.

Ошол кездеги Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын окутууну жакшыртуу багытын-да бир топ алгылыктуу окуу, усулдук иштерди жүргүзүп, окутуунун сапатын жогорулату таризинде көп изденип, бир катар педагогикалык, усулдук жаңы-лыктарды, окутуунун методологиясын, ыкмаларын толуктап, эскирген көз караштарды, ыкмаларды жаңыртып, студенттерге жогорку деңгээлде билим берүү үчүн көп эмгектенген. Тарых жаатында миңдеген студенттерди окутуп, телчиктирип, жүздөгөн  шакирттерди даярдаган.

Ушул багытта алып караганда Жумали агай Бишкекте да, Ошто да, өзүнүн  Чыгыш таануу мектебин түзүп, өз ишмердүүлүгүн бүгүнкү күндө да улантып келе жатканы, анын чыныгы педагог  экендигин тастыктап турат.

Педагогикалык жаатта устаттык өнөрдүн туу чокусун багындырган, билим берүү дегенде ичкен ашын жерге койгон, өрнөктүү педагог, аты кыргыз тарыхчыларынын арасында аттын кашкасындай таанымал,  билим берүү жаатында чоң үлгү, дайыма сүйлөгөн сөзүнө, кылган иши төп келген, бүт өмүрүн жаштарды тарбиялоого, аларды жаркын келечекке, тарыхчы мугалимдик кесипке даярдоого арнаган, өзүнүн терең билими, чыгармачылык жигери менен келечек муунга дем берген, мекенибиздин сыймыктуу уулу, кеменгер окутуучу, агартуу тармагына, тарых илимине, билимине өз салымын кошкон окумуш-туу-педагог агайыбыз Ж.Адилбаев болгонун анын баскан жолу, азыркы ара-кеттери тастыктап турат.

  Таасын  аалым, илимпоз катары Ж.Адилбаевдин калыптануусуна зор таасир эткендер, аны окуткан, кийинчерээк чогуу иштешкен, кыргыз тарыхынын чыгаандары, корифейлери, тарых илимдеринин докторлору, профессорлор: А.Хасанов, А.Чукубаев, Б.Зима, С.Аттокуров, В.Петровец, Х.Мусин, Ж.Бактыгулов, З.Эралиев, М.Федоров, тарых илимдердин кандидаттары, доценттер: А.Рыскулов, К.Мамбеталиева, М.Жамгырчинов, Б.Урстанбеков, М.Оморов, В.Шелике, Т.Мурзабеков Г.Мохова, С.Искенова ж.б. олуттуу таасир эткени талашсыз.

“Жакшы ат кийин чабылат” дегендей, Жумали агайдын илимге баш оту менен ктиришкен мезгили, өз курдаштарына салыштырганда, бир аз кечирээк башталды. Педагог катары абдан такшалып, дасыккан тажрыйба алгандан кийин, 1994-жылы “1975-85-жж. Кыргызстанда улуттук жумушчу адистерди даярдоо жана квалификациясын  жогорулатуу” – аттуу тарых илимдеринин кандидаты илимий даражасын жактап, 1996-ж. доцент илимий наамын алган. Агайдын илимий темасы мага жакындан тааныш тема, анткеним мен ошол эле 1994-жылы “1965-70-жж. Кыргызстанда жумушчу, инженердик-техникалык адистерди даярдоо жана квалификациясын  жогорулатуу” – аттуу темада кандидаттык диссертациямды жактап, мен да улуттук жумушчу жана инженердик-техникалык адистерди даярдоо меслесин козгогонмун.

 Ачыгын айтканда 90-жылдары деле улуттук жумушчу, инженердик-техникалык адистерди даярдоо маселесине этият, тартынуу менен аяр мамиле жасалчу. Мурдагы убактарда улуттук адистерди даярдоо маслеси жабык, үстүртөн, терең талданбаган  маселе болгону талашсыз. 

 Көп жылдык илимий-педагогикалык, окуу-усулдук ишмердүүлүктүн натыйжасы катары бир катар эмгектерди даярдап, басмадан чыгарып, кесиптештеринин, жаш адистердин назарына тартуулады.

Өмүрү өрнөк болгон чыныг педагог катары ар түрдүү багытта, темада жазылган илимий эмгектери, монографиялары аркылуу, болочок адистерди, дүйнөлүк тарыхтын алкагында Чыгыш маселелери боюнча кенен, терең жана оригиналдуу ой жүгүртүүгө, Чыгыштын кайталангыс салттык, нравалык, маданияттык, кайталангыс руханий байлыктарын үйрөнүүгө, гуманизмдин Чыгыш үлгүсүн, баалуулуктарын барктоого үйрөтүп келет.

Агайдын олуттуу эмгектеринин катарында: “Некапиталистический путь развития Востока”, “Методическая пособия по новой истории Азии и Африки”, “Индиянын соңку тарыхы”, “Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхнаамэсинин негизги маселелери”,  “Тарыхый окуялардын, аталыштардын жана түшүнүктөрдүн энциклопедиялык сөздүгү”, “Кытайдын соңку тарыхы”,  “Япониянын соңку тарыхы”,  (1918-2010-жж.), “Дүйнө тарыхы: доорлор жана цивилизациялар, географиялык ачылыштар согуштар жана революциялар мыйзам ченемдүүлүктөр жана келечек” (Дуйшонбаева А.Б. менен биргеликте) ж.б. атоого болот.

 2010-2021-жж. Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Түштүк бөлүмүнүн Тарыхый-Мурас бөлүмүнүн башчысы катары бир топ илимий иштерди, долбоорлорду  аткарганы алкоого татырлык көрүнүш экендиги талашсыз.

 Талыкпас тарбиячы таризинде Жумали Адилбаевич дайыма өзүнүн нускалуу, таасирдүү сөздөрү, чабыты кенен, мааниси терең ойлору, жеке маданияты, интеллектуалдык деңгээли, паам-парасаты, үлгүлүү жүрүшү менен жаштарга таалим-тарбия бергенин, өз замандаштарына, кесиптештерине таасир эткенин көп эле көрүп жүрөбүз. Бир акылдуу инсан “Адамдын бактысы – жакшы мугалимден жакшы насаат угуп, жакшы тарбия алгандыгында” деп айткандай, бул киши да өзүнүн жеткиликтүү, таасирдүү насааттары, олуттуу, орундуу сөздөрү менен көп муундарды тарбиялай алды десек болот.

Көп убакта адамдын аң сезимине туура, таамай айтылган сөз менен таасир этүү, тарбия берүү жөндөмү дал ушул Жумали акада бар. Анын нускалуу бир топ сөздөрүн мен тээ 90-жылдардан бери көп эле угуп келе жатам. Мисалы, Жумали агай көп айткан накыл сөздөр, макал-лакаптар: “Жакшылыкка жакшылык ар адамдын иши, Жамандыкка жакшылык эр адамдын иши. Жамандыкка жамандык кем адамдын иши, Жакшылыкка жамандык көр адамдын иши”; «Жамандын жакшысы болгондон көрө, жакшынын жаманы бол”; «Жакшы сүйлөгөн дурус, жакшылап уккан андан да дурус» – деген таризде улуу-кичүүнү укканда ыраазы кылат.

Чыгыш элдеринин тарбиялык, адептик-руханий баалуулуктарын колдонуу менен жаш муундарга таалим-тарбия берүү Жумали Адилбаевичтин тарбиялык кредосу катары караса болот. Муну менен Жумали ака жаш муундарга жакшылык менен жамандыкты, адамзаттагы баалуулуктарды ажырата билгенди, акыркы мезгилдердеги коомчулукту деградация жолуна салып жаткан жат көрүнүштөр – спирт ичимдиктерин ичүүдөн, баңгиликтен, сойкулуктан, кумар оюндарынан, сүткорлуктан, кылмышкерликтен, ар нерсеге көз карандылыктан алыс болууга чакырып, үндөгөнү алкоого татырлык көрүнүш.

Чыныгы педагог, таасын аалым, талыкпас тарбиячы катары Жумали Адилбаев КУУда, ОшМУда бир катар чыгаан мамлекеттик, саясий ишмерлерди, тарыхчы илимпоздорду тарбиялап чыкканы да биз үчүн чоң сыймык. Башканы коёлу аттуу-баштуу тарых илимдеринин докторлору, профессорлор С.С.Касмамбетовду, А.Асанкановду, Т.А.Абдрахмановду, А.М.Кылычевди, А.Акуновду, Б.Жумабаевди, Т.Чоротегинди, К.Таабалдиевди, Н.Алымкуловду, Т.Шейшекановду, М.Кожобековду, К.Молдокасымовду ж.б. атаса болот.

Менин баамымда бул адам өзү өкүнбөгөндөй байма-бай жана үлгүлүү өмүр сүрүп келе жатат. Бир айылдын, өрөөндүн эле эмес бүткүл кыргыз журтчулугуна таанымал болгон, Жумали агайыбыз табиятынан тубаса окутуучу, чыныгы аалым, таасын окумуштуу, талыкпас тарбиячы, шыгы, жөндөмү жетишкен мыкты усулчу, мыкты жетекчи, бир катар жаңы көз караштардын жана саамалыктардын демилгечиси жана ишке ашыруучусу катары маалым. Жумали аканин мындай асыл касиеттерин мен да жаштайыман көрүп, жакындан билип, көптөгөн жакшы пикирлерди кесиптештеринен, замандаштарынан, абройлуу аксакалдардан угуп, дараметиме жараша көкүрөк сезимим менен туюп келем. Элибиз сыйлап, урматтаган кадырлуу аксакал менен бүгүнкү күндө да ар түрдүү багытта баарлашуу мага  зор ырахат, чоң дем берет. Анын акыл-насаатын, ой пикирин, элибиздин, жерибиздин өткөн тарыхы, маданияты, каада-салты, үрп-адаты, азыркы учурдун көйгөйлүү маселелери, таалим-тарбиясы, учурдагы  жаштардын адеп-ахлагы, абийири жөнүндөгү асылзат сөздөрү, мени эле эмес көптөгөн адамдарды терең ынандырып өзүнө тартат.

Бекеринен касиетүү, накыл сөздүү, кыргыз эли байыртадан «алсызды күчтүү кылган билим, адамды улуу кылган эмгек, билим түгөнбөс казына, кенч, эмгек анын ачкычы» – деген нускалуу сөздөрүн айтпаса керек. Агайыбыз Жумали Адилбай уулу ушул нусканын өтөсүнө чыгып, билим, илим кенчин тереңдетип казып, анын жемиштерин жаштарга тартуулап өмүр сүрүп келүүдө. Ошол эмгегинен баар таап, калайык калкка аттын кашкасындай  белгилүү болду. Ар ким “өз эмгегинин үзүрүн көрөт” – деген ошол эмеспи. 

Абытов Байболот Капарович 

тарых илимдеринин доктору, профессор, Россия табигый илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти, Ош мамлекеттик университети, Чыгыш таануу институту

Кылымдарды карыткан кыргыз элинин, мамлекетинин тарыхынын ар кандай доорлорунда, өзгөчө роль ойноп, омоктуу ойлору, натыйжалуу иштери, келечектүү аракеттери, Ата Журтунун  биримдигин, көз карандысыздыгын бекем сактоо менен кыргыз элинин аброюн жогорулатып, улуттук мамлекетибиздин өсүп-өнүгүүсүнө өзгөчө салымын кошуп, анын келечегине бүт өмүрүн жумшаган чыгаан инсандары көп эле болгон. Алар кадимки  Барс-бег, Мухаммед Кыргыз, Кубат бий, Атаке бий, Алымбек датка, Ормон хан,  Курманжан датка,  Полот хан, Шабдан, А.Сыдыков, Ж.Абдрахманов, И.Айдарбеков, А.Орозбеков, И.Раззаков, Т.Усубалиев, А.Масалиев ж.б. бар.  Ошолордун катарына, бүгүн мааракеси белгиленип жааткан  Н.Исановду кошсо болот.

Алар өз мезгилинин, ар түрдүү кырдаалына жараша элине, мамлекетине эмгеги сиңгени талашсыз. Мындай тарыхый инсандар өздөрүнүн жеке сапаттары: курч акыл-эси, бекем эрки, туруктуу максаты, көрөгөчтүгү, көпчүлүктү өзүнө тарта билүүсү, коомду башкарууга өзгөчө шыгы жана касиети, мамлекеттик деңгээлде саясий, социалдык-экономикалык, маданий маселелерди чечүүдөгү компетенттүүлүгү, ошол маселелерди чечүү жоопкерчилигин өз мойнуна алуу жөндөмү, жол башчылык касиеттери менен өз мамлекетинин баардык социал-дык катмарларын бириктирүү аракети, мамлекеттин кызыкчылыгын ички жана тышкы саясатта коргоп, чоң саясий аренада өздөрүнүн жеке тажрый-басы, артыкча аракети, келечекти көрө билүүсү менен айырмаланышкан. 

Албетте, ошондой элдин, мамлекеттин жоопкерчилигин алууга даяр инсандары-быздын бири Насирдин Исанов. Ал кыргыз элинин эки доорунун тарыхында да-сыккан саясатчы, олуттуу мамлекеттик ишмер, компетентүү экономист, өндүрүш маселелерин ичинен билген, жетекчилик кызматты курулуш масте-ринен курулуш министрине чейин, эгемендүү, көз карандысыз кыргыз мамле-кетинин тарыхындагы – биринчи Вице-президент, Премьер-министри сыяктуу кызматтарды аркалаган, СССР Жогорку Кеңешинин элдик депутаты болгон.

 Насирдин Исанов өзүнүн өрнөктүү, байсалдуу эмгек жолунда: ак эмгекти барк-таган, акыйкатты жактаган, калыстыктан кайтпаган, журт ишенимин актаган,  адамгерчиликти даңктаган, ата наркын, салтын сактаган, улуттун таалим-тарбиясын урматтаган, дүйнө таанымы кенен, акыл  чабыты терең, бир топ өгөчө касиеттерге бай, омоктуу ойлору, олуттуу кадамдары, натый-жалуу иштери, көпчүлүктүн оюна келбеген  максаттары,  көрөгөчтүгү менен элге кадыры сиңип, кызматы өтүп, нускалуу өмүр сүрдү.

 Кезинде Нельсон Манделла “Башкалардын колунан келгенди жасаган адам – ​​жөнөкөй адам. Башкалар жасай албаган ишти жасаган адам – ​​көрүнүктүү, чыгаан инсан. Ал эми башкалар такыр жасай албаганды жасаган адам – ​​улуттун сыймыгы, баа жеткис байлыгы, генийи, Жараткандын белеги” – деп айткан жайы бар. Кыргыз тарыхында ошондой инсандардын бири Н.Исанов  болду 

   Тарых жана саясат таанууда чыгаан инсандардын төмөнкүдөй түрлөрү бар:

1. Салттуу тарыхый инсандар – булар уруу башчылары, падышалар, монархтар, императорлор, алардын абалы, конкреттүү элдердин, мамлекеттин калыптанган салттарына жана адаттарына негизделет. Кыргызда мындай инсандар  Барс-бег, Мухаммед Кыргыз, Кубат бий, Атаке бий, Алымбек датка, Ормон хан ж.б.
2. Рационалдуу–легалдуу тарыхый инсандар – алар саясий аренага, элдин эрки, колдоосу  менен жетишкендер. Буларга Курманжан-датка, Полот хан, Шабдан, А.Сыдыков, А.Орозбеков, Ж.Абдрахманов, Т.Усубалиев, А.Масалиев,  Н.Исанов ж.б.
3. Харизматикалык инсандар – өзгөчө касиеттерге, сапаттарга, жол башчылык жөндөмгө ээ инсандар. Кыргызда мындай инсан Исхак Раззаков болгон. 

   Демек, Н.Исанов рационалдык-легалдык чыгаан инсандардын катарына кирет. 

   Кеңеш доорунун соңунда, эгемендүүлүктүн, көз карандысыздыктын башатында, өзүнүн өзгөчөлүгү – креативдүүлүгү, табиятынан башкачалыгы – оригиналдуулугу менен айырмаланган инсан дал ушул  Насирдин Исанов болгон.

   Н.Исановдун  өзгөчөлүгү – креативдүүлүгү эмнеде? Анын коммунисттик пар-тиянын катуу, туруктуу саясий, идеологиялык системасынын шартында калыптан-ганына карабай, башкалардан айырмаланып, жеке эркин ой жүгүртүүсүндө,  идеоло-гияга сугарылган буйруктар, бекитилген туруктуу система, догмалар, бюрократия-лык чечимдер менен дайыма эле макул боло бербей, көп учурда өз көз карашын сунуштап, көпчүлүктү ынандырып, пландарды, аткарыла турган иш аракеттерди өз позициясында, көз карашында чечип, көп маселелерди чечүүдө өзгөчө, башкалардан айырмаланган  аракеттери менен ишке ашыргандыгында. Мындай кадамдарга  анын күчтүү эрки, руху, чечкиндүүлүгү, башкаларды ынандыра билүүсү, башкара билүү жөндөмү, компеиенттүүлүгү, натыйжалуу аракеттери күбө. Мисалы, Кеңеш доору-нун 70 жылында болбогон, ири архитектуралык комплекстер борбор калаабызда, Ысык-Көл, Нарын областы бириккенде, Н.Исанов демилгечи, куруучу болуп, Ысык-Көлгө кире бериште тургузган Экологиялык пост азыркыга чейин мамлекетке, элибизге кызмат кылып келе жатат. Көл жээгиндеги көптөгөн пляждарды курдуруп, туризмди, эмгекчилердин эс алуусун жакшыртуу максатында реконструкциялаган, тазалап, жакшы шарттарды түздүргөн. Эки башка доор, саясий, социалдык-эконо-микалык система  алмашып жатканда, өлкөнүн келечегин таасын баамдап, базар-рынок экономикасына өтүүнү, келечектеги экономиканын өнүгүүсүнүн туура багыттарын аныктай алган, стандарттуу эмес чечимдери күбө.  Дагы бири, ошол эле Кум-Төр алтын кенин улуттубуздун, кыргыз мамлекетинин кызматына, келечегине пайдаланууга, өмүрүнүн акырына чейин жасаган аракеттери.

    Н.Исановдун дагы бир өзгөчөлүгү – креативдүүлүгү,  жетекчи катары дайыма эле жогору жактан келген, калыптанып, катып калган күнүмдүк, стандарттык идея-ларга туруштук берип, өзгөчө пикирге ээ, расмий тартип, эреже менен иштебеген, стереотиптерге, стандарттуу эрежелерге каршы турган касиеттери болгондунда. Ал маселенин түп-тамырын көрө билгендиги, көптөгөн саясий, экономикалык маселелерди чечүүдө күтүүсүз чечим чыгарып, салттуу эмес ыкмаларды колдоно билгендиги менен айырмалангандыгында.

   Насирдин Исанов эки системанын, башка замандын чыгаан-оригиналдуу адамы болгон. Чыгаандыгы, оригиналдуулугу – биротоло «башкаларга окшоп калбоо» жөндөмү, артыкча интуициясы менен өзгөчө акыл-эси, табигый таланты жана инсан болуп калыптануу жараянындагы жеке сапаттарында болгон. Өзү жашаган коомдо, туруктуу системада болуп, бирок дайыма эле алардын эрежелери менен жашоого батынбаган, өзгөрүүгө аракет кылган, өзүнүн жеке принциптери, көз карашы бар, оригиналдуу ой жүгүртүүсү, жүрүм-туруму, аракети менен айырмаланган инсан. 

     Ошентип ал өзүнүн жеке жөндөмү, кесиптик потенциалы менен табиятынан өз элинин, мамлекетинин лидерлеринин бири экендигин далилдей алды. Талашсыз нерсе, ал кеңеш доорунун партиялык, мамлекеттик адистерди даярдоо мектебинин баардык тепкичтерин басып өтүп, ал мектептин бийик, катаал талаптарна дал келгенин тастыктады. Эмгек жолунда адамгерчилик сапатты бекем тутуу  менен  иш учурунда өзүнө жана кол алдындагыларга катуу тартипти, кынтыксыз аткаруучулук милдетти коё билген инсан болду. Н.Исановду башка замандаштарынан  темирдей бекем эрки, түгөнбөс кубаты, ар түрдүү кырдаалдарда өзүн-өзү кармоосу, феноме-налдык эс тутуму, тынымсыз ишке жөндөмдүүлүгү, аны уникалдуу, өзгөчө – креа-тивдүү, чыгаан – оригиналдуу инсан, көрүнүктүү мамлекеттик ишмер катары эл, мамлекет тарыхында ташка тамга баскандай из калтырууга жеткизди.  Ал кыска мөөнөттө тарыхый окуяларга, саясий, социалдык-экономикалык өзгөрүүлөргө бай, оор сыноолорду алып келген система, заман өзгөрүүсүн, өткөөл мезгилди  баштан кечирген,  өз элинин, улуттук мамлекетинин келечеги үчүн баш-оту менен кириш-кен, үлгүлүү өмүр сүргөнү талашсыз. 

    Дал ушундай мыкты касиеттери менен Н.Исанов өзгөчө из калтырып кетти десек жаңылышпайбыз.  Мындай касиеттер анын баскан эмгек жолунда баамдалып турат.

   Эми бир эки тактоо иретиндаги маалыматтарды айта кетейин:

1. Кээ бир ММК, эл арасында, 1988-жылы анын министрдик кызматтан Ыссык-Көл областык аткаруу комитетинин төрагасы катары дайындалышын, анын кайсыдыр бир олдоксон иши, сөзү үчүн  кызматтан төмөндөткөн, “жумшак саясий сүргүн” болгон деген кыяздагы кээ бир маалыматтар бар. Бул туура эмес пикир. Ошол кездеги партиялык-мамлекеттик жетекчи адистерди даярдоо практикасында, келечектүү жетекчилерди бир тармактуу министрликктен, көп тармактуу, сыноосу, кыйынчылыгы, жопкерчилиги көп, облусттук жетекчиликке такшалтуу максатында жиберишчү. Кыргыз тарыхында областтык жетекчиликтен республикалык жетекчиликке көтөрүлгөн А.Дуйшеев, С.Ибраимов, А.Масалиев, Н.Исанов сыяктуу инсандарыбызды эл билет. Мындай практика болгонун бул жерде катышып олтурган, элибиздин кадырлуу аксакалдары да тастыктаары бышык.
2. Кээ бир ММК Н.Исанов республиканын Жогорку Кеңешинин 12-чакырылышынын депутаты болгон деп жазып жүрүшөт. Мен атайын изилдеп көрдүм, тийиштүү расмий документтерде ал кишинини аты жок. Негедир, ошол шайлоого элибиздин көптөгөн партиялык, мамлекеттик атка минерлери аттанса да, Н.Исанов ал шайлоого катышкан эмес экен. 

   Эске алчу жагдай, 1991-жылы 29-сентябрда Премьер-министр Насирдин Исанов Республика Кыргызстандын №325 Алай округу боюнча – 98,5%  добуш менен  СССР Жогорку Кеңешинин “элдик депутаты” болуп шайланганы кашкайган чындык.  Бирок, депутаттык ишмердүүлүккө жетишпей калган, аткени СССР БШК анын депутаттык мандатын беките электе, 29 ноябрында автокырсыктан каза болгон.  

1. Кээ бирлер аны экономика илимдеринин доктору болгон деп жиберишти, бул да туура эмес маалымат. Н.Исанов 1990-жылы экономика боюнча кандидаттык диссертацисын жактап,  1991-жылы  СССР Инженердик академиясынын академиги болгону чын.

    Калган акыркы учурлардагы Н.Исановдун дарегине, бейнесине айтылган эпитеттер, штихтер кашкайган чындык экени талашсыз.

Абытов Байболот Капарович

тарых илимдеринин доктору, профессор, Россия табигый илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти, ОшМУ

Кыргыз элинин алгачкы жазма акыны Молдо Нияз “Санат дигарстарында” бир үй-бүлөнүн мүчөлөрүн эң көп эстегени, ыр кылып баяндаганы, өзү айткандай “Алимбек датка аблади” болгону талашсыз (жааты, үй-бүлөсү деген мааниде – автор, 103-б.). Байкасаңыз Молдо Нияз Алымбек датканы, Курманжан датканы (ага арнап өзүнчө дастан жазган – авт. 101-105-бб.), уулдары Абдылдабек, Баатырбек, Маамытбек, Асанбек, Камчыбек, неберелери Мырзапаяз, Арстанбекти эстеп, Алымбек датканын абладинин тагдырын кыска чагылдырып, аларга арнап ыр саптарын калтырган.  Бул деген, өзү Кадамжайда жашаганы менен эл кыдырып, эл арасында болуп, көп убакта аттуу-баштуу адамдардын, алардын ичинде Алымбек датка, Курманжан датканын  тагдырынан кабардар болуп, ал үй-бүлөнүн трагедиясын тең бөлүшүп, алардын тарыхый тагдыры тууралуу башкаларга жеткиргени баамдалып турат. Молдо Нияздын “Санат дигарстарында” мындай саптар бар: 

“… Камчыбек деп кан жутуп,  Курбанжан датка жойулду,  Баланын дагын көрбөсүн…” “.. Күлүшөдө күл болду, Күйүт менен чок болду, Сибирге кетип жок болду. Мурзапаяз, Баатырбек, Булардын дарди бир жактан, Мамытбек деп мас болду, Камчыбек деп гаш болду…”   “Карып болдуң бу чакта, Абдуллабектен айрылып,  Дүйнөң кетти шо чакта… …Алайдай жакшы жер кана,

Алымбектин баш уулу, Абдыллабектей эр кана… Алымбек датка балдары, Абдылдабек, Асанбек… Баатырбек менен Махмутбек (Маамытбек – авт.),  Карчыга сындуу Камчыбек… Камчыбекке кабыр кыл, Мырзапаяз, Маамытбек,  Баатырбекке сабыр кыл! Алымбектей дарман кыл!  Абдылдабекти арман кыл! Асанбекке шүгүр кыл!”  (Молдо Нияз Санат дигарстар.  –Б., 1993. 101-106-бб.)

   Молдо Нияздын “Дигарстарында” аталган бул инсандар кадимки Алымбек датка, Курманжан датканын балдары жана неберелери. Мен окумуштуу тарыхчы катары, ошол Молдо Нияздын каармандары болгон атактуу даткалардын балдарынын, неберелеринин тагдырына саресеп салдым. Алар кандай болуп калыптанышты, ким болуп, эмнеси менен эл эсинде калышкан?  Алардын Молдо Нияз айткандан кийинки тагдырлары кандай болгону кызыктырды. Албетте мен булардын көбү тууралуу мурдатан эле изилдөө жүргүзүп келгеним да кашкайган чындык.[1] 

    Маалым болуп, тарых  барактары тастыктагандай, атактуу Алымбек датка жана Курманжан  датка беш уулду жарык дүйнөгө алып келип, татыктуу тарбия беришкен. Белгилей кетели, аларга чейин Курманжан датка бир нече жыл төрөбөй калып, бир жолу жаш балалуу болгон кайын эжеси келгенде ырым кылып, аттан түшүрбөстөн өңөрүп келген баласын колуна алып үйүнө кирип, баланы таштап тай туягындай болгон алтынды кайын эжесинин ээр кашына илип коёт. Баланы ырым кылып алганын билип, кайын эжеси менен жездеси таштап кетет. Баланын аты Жаркынбай болгон, тарбиясы жакшы, Алымбек, Курманжандын чоң уулу катары өскөн Жаркынбай Алымбек датка каза болгондон кийин Ошко бек, саркер болгон. 1865-жылкы Ташкендин алдындагы кадимки Алымкул аталык менен полковник Черняевдин  салгылашуусунда баатырларча курман болгон. Анын ордун, эрезеге жетип, калыптанып калган Абдылдабек ээлеген. 

   Эми сөз кезеги Алымбек датканын балдары тууралуу болсун: Абдылдабек (1837-1876-жж.), Баатырбек (1939-1985-жж.), Маамытбек (1843-1913-жж.), Асанбек (1849-1909-жж.) Камчыбек (1852-1895-жж.). Баарына татыктуу тарбия, эл, мамлекети үчүн талыкпай кызмат кылуу вазыйпасын, жоопкерчиликти тарта билүүнү, саясий оюндун ыкмаларын, чыгыш дипломатиясынын наркында тарбиялашкан. Аларда акыл-эс, нарк-насил, ар-намыс жана кадыр-барк күчтүү болгон. 

   Абдылдабек Алымбек уулу 1837-1876-жж. өмүр сүргөн. агасы Жаркынбай Ташкендин алдындагы салгылашууда курман болгондон кийин анын ордуна 1865-75-жылдары Кокон хандыгынын  эгедери тарабынан Ош вилайетинин беги, акими  болуп дайындалган. Ошол эле убакта Кокон ханынын пайдасына жергиликтүү элдерден салык топтоочу саркер да болгон. Абдылдабек Кокон хандыгынын акыркы жылдары жана Орус империясынын колониялдык баскынчылык жылдарында өзгөчө белгилүү инсан болгон. Абдылдабек атасы Алымбектин көп касиеттерине ээ болуп, элине, жерине кызмат кылган, атасы салдырган Ак Медресени өз эсебинен каржылаган ата уулу.  Көпчүлүк биле бербеген дагы бир жаңылык, Абдылдабек да ата-энеси сыяктуу Кокондун ханы Худаяр хан тарыбынан “датка” наамына татыган. Буга, убагында менин доктордук диссертациямды жазууда табылган Худаяр хандын инайатнамэси күбө. Сөз чындыгынан бузулбасын үчүн ошол, хандын колу коюлуп, мөөрү басылган расмий документтин, Оштун башкаруучусу Абдылдабекке берилген орус тилиндеги котормосун мисал келтирейин:   

«В настоящее время да знают и ведают все хакимы и амины, и казии, и благородные улемы, и шейхисламы, и (все лица)… чубаризат – пансат Абдуллабек-датка купил на берегу сая вилайета Оша многочисленные лавки с пригодной для застройки землей, превратил в вакф медресе построенного его отцом, покойным Алымбеком-парваначи (и) изготовил вакфную грамоту, украшенную печатями казиев и улемов, которая удостоилась рассмотрения светлым взором нашего величества. …В месяц раджабе почитаемом года 1292 (1875 г.)». Демек, бул документ 1279-х.ж. (1875-ж.) Худояр хандын мөөрү менен бекитилген.[2] Ушул эле документ менен Худояр хан Абдылдабекти баардык салыктардан бошоткон.[3] Эске алчу жагдай дал ошол расмий документте үч жолу хан тагына олтуруп, мамлекет башчысы болгон Худояр хан Абдылдабекке датка наамын бергендигин тастыктап, аныктагандыгында болуп турат. Анткени Худаяр ханга да Анжиян, Ош, Алай тарапта ишенимдүү таяныч, анын эркин аткарган таасирдүү башкаруучу керек болчу. Алымбек даткадан кийин, Курманжандын таянычы болгон мындай адам, анын тун уулу Абдылдабек экенин, андан эч ким тизгин талашпасын туура баамдаган. Бул биринчиден. Экинчи жагы, чоң жер ээлиги – 20дан ашык уламалардын жана казыйлардын, хандын мөөрү басылган документте, Абдылдабекке берилип, ал өз кезегинде атасынын Ак медресесине өткөрүп берген жердин чеги, аянты аныкталган. Үчүнчүсү, ага аскердик паңсат чинин (аскердик даража – 500 аскер башы) берип, Абдалдабекти өзүнө тартып, ал, анын апасы аркылуу Ош, Алай, Кашгар соода, контрабанда жолун көзөмөлгө алуу, андан түшкөн байлыкка туйтунуу максатын да көздөгөн. Ошентип Абдылдабек дээрлик он жыл Худаяр ханга Оштун беги, башкаруучусу, саркери катары кызмат кылган. Бирок, 1875-76-жылдардагы элдик көтөрүлүш аны Худаяр хандан баш тартып, эл тарапка, эл колдогон Полот  хан тарапка өтүүгө мажбур кылган. 

     1875-жылкы элдик көтөрүлүштө Абдалдабек өзүнүн аристократиялык тегине карабастан, эл колдогон молдо Асандын уулу Исхакты – Полот ханды, апасы Курманжандын макулдугу менен колдоп, Худаяр ханга каршы аттанган. Абдылдабек эл арасында абдан абройлуу, таасирддүү  адам катары, Полот хандын эң ишенимдүү, жакын адамдарыны бири болуп калган. Кыска мөөнөттө Коконду, хан сарайын ээлеген көтөрүлүшчүлөрдүн башчысы Полот хан зор ийгиликтерге жетишип, тез эле Коконду, хан тагын ээлешет.  Ошондон кийин, 1975-жылы 10-октябрынан 1876-жылдын 30-январына чейин Абдылдабек Полот хандын дайындоосу менен Кокон шаарынын беги, азыркыча мэри, жаңы хандын эң жакын кеңешчиси болгон.[4] Белгилүү болгондой Полот хандын бийлиги көпкө созулган эмес.

     1876-жылдын февралында Кокон хандыгы жоюлуп, анын ордуна Туркестан крайынын Фергана областы түзүлгөндөн баштап Абдылдабек Орус империясынын баскынчылыгына каршы күрөшкөн. Ал жетектеген көтөрүлүштү басуу тууралуу Туркестан округунун башчысы генерал-адъютант К.П.Кауфмандын Россия империясынын Аскер министрине  1876-ж. июль айындагы билдирүүсүндө минтип айтылган:  “… в продолжении всей Кокандской войны… вопрос о подчинении кара-киргиз представляется, довольно продолжительное время невыясненным, …естественные препятствия в ущельях и долинах первоклассного хребта… и усилившие оборонительные средства кара-киргизов, давали им преувеличенное понятие о неприступности их кочевок и безнаказанности за участие в войне самозванца Пулат-хана с русскими. В виду этих соображений некоторое промедление в конце февраля этого года, в заявлении покорности кара-киргизскими родами, кочующими около Оша и Уч-Кургана, в связи с происками Абдуллабека и матери его, вдовы Алимбека, Мамаджан (Курманджан – авт.), заставили генерал-майора М.Д.Скобелева действовать решительно и двинуться 31 марта в урочища Гульча с отрядом из 3-й и 4-й Оренбургских и 1-й Семиреченской сотен, стрелковой роты 4-го Туркестанского линейного батальона».[5] 

      Иш жүзүндө бул орус аскерлеринин көтөрүлүштү биротоло басуу ниетиндеги алгачкы Алай өрөөнүнө кирүүгө, Кашгар багытынын соода жолун көзөмөлгө алуу  аракети болгон.  Бирок ийгиликке жетишкен эмес, ошондуктан бир аз кийинчерээк Абдылдабек жеткетеген көтөрүлүшчүлөрдү биротоло жок кылуу максатында, 1876-жылы Орус империясынын Алай илимий-аскердик экспедициясы уюштурулган. Бул максатта орус бийликтери олуттуу аскер күчүн даярдаган. Алар 4-Туркестан линиялык батальону, штаб жана 4 рота, 2-й Туркестан аткычтар  батальону – штаб жана 3 рота,  Оренбург казак аскеринин 1-жүздүгү, Сибир казак аскеринин 2-жүздүгү, 1-Туркестан артиллерилык бригадасынын 2-батареясы топтолгон.[6]  Абдылдабекке каршы  жүрүштүн башаты катары, жаңы түзүлгөн Ош уездинин борбору ыңгайлуу Ош шаары тандалган. Дал ошол кезде Абдылдабек тууралуу көптөгөн рас-мий  маалыматтар орус булактарында пайда болгон.[7]

     Абдылдабек жетектеген көтөрүлүштү басуу максатында Алай илимий-аскердик экспедициясы генерал М.Д.Скобелевдин жеткечилигинде өз жүрүшүн 1876-ж. 26-июлунда баштаган. Көтөрүлүшүн басуу үчүн аталган экспедиция үч багытта жүрүшкө чыккан: биринчи аскердик колоннаны полковник  Витгенштейн баштап, Оштон Папан, Шат, Турук капчыгай аркылуу Алай тоолоруна бет алса, экинчи колоннаны  подполковник Вардер, капитан А.Н.Куропаткин (болочок Орус империясынын Аскер министри), Уч-Коргондон Чоң Алай багытына жүрсө, үчүнчү аскердик колоннаны генерал  М.Д.Скобелев, капитан  М.Е.Ионов баштап оштон Гүлчөгө, андан ары Сопу-Курган аркылуу Алай тоолорунун тереңине бет алган. Баса ошол карателдик отрядды кадимки Шабдан Жантай уулу жигиттери менен коштоп жүргөн.[8]      

    Эми байкаңыз эч кандай университет, аскердик училища, академияны бүтпөгөн, Алайда, Ошто туулуп, өсүп, калыптанган, Кокондун саясий, аскердик күрөшүндө такшалган Абдылдабекке каршы канчалаган билимдүү, жогорку чиндеги аскербашылар, офицерлер, миңдеген солдаттар согушка аттанган.  Орус аксерлери менен Абдылдабектин алгачкы кагылышуусу, Кашгар стратегиялык багытын бууган Жаңырык деген жерде болгон.[9]   Абдылдабек баштаган көтөрүлүшчүлөр орус куралына туруштук бере алышпай, бийик тоолорго чегинүүгө мажбур болушкан. Дал ошол Алай, Кара-Кулжа, Өзгөндүн тоо тараптарынан дагы күч топтоп, орустарга каршы согуштук аракеттер болгону, расмий орус булактарында айтылат.[10]  Бул жүрүштүн башында генрал М.Д.Скобелев турган. Ошол аскерди, баскынчылык жүрүштүн алкагында 1876-ж. 3-июнунда генерал М.Д.Скобелев  Ош, Алай чөлкөмүнүн кыргыздарына кайрылууу жасаган (воззвание): «…не присоединится к шайке Абдуллабека, Абду Керим-бека, Сулейман-бека».[11]   21 июлда ошол эле генерал атайын прокломация таркаткан, анда «…к кыргызам …(рода) Япалак, Тулейкен, Явуш, Хажбек, Бури, Кукча, Джилгильда, Ятук, Хуш, Тауке, Барга, Бакал, Сувай, Ульжеке, Джури, Кара барга, Сары барга, Таз барга, Сартлар объявляю, что по воле могущего ярым падишаха, я иду с храбрыми войсками белого царя водворить порядок между Алайских кыргызов и принять от них присягу на верность белого царя к державе которого они вечные времена присоединены… Я иду … с желанием мира, спокойствия и счастья всем кара-киргизским родам… Я предлагаю аман всем родам, которые вышлют ко мне своих биев с покорностью и будет исполнять мои приказания» – деген кайрылуу болгон.[12]   Кантсе да орус армиясынын жоон тобу,  куралынын күчү, сүрү, башка аймактардагы кан төгүүсү таасир этип, кыргыздар орус бийликтерине баш ийүүгө мажбур болушкан.  

      Бирок, Абдылдабек орустарга баш ийүүнү калаган эмес, ал өз эли, жери үчүн күрөштү улантуу, кошумча аскер күчүн суроо максатында Ооганстан тарапка бет алат. Тилекке каршы Орус империясы менен жаңыдан калыптанып келе жаткан, өз өлкөсү үчүн пайдалуу болгон дипломатиялык карым-катнашын бузгусу келбеген, Ооган шахы Абдылдабекке аскер берүүдөн сылык баш тартат.   Ошол боюнча, кайгы-кападан, кусалыктан, узак жолдун азабынан жабыркаган Абдылдабек, Орус бийлигине баш ийгиси келбеген, эркин мүнөзү менен ооган жеринде 1876-жылы күзүндө каза болгон. Кээ бир маалыматтарга таянсак Абдылдабектин сөөгү азыркы Тажикистандын Мургаб районунун Баш-Күмбөз деген жайына коюлган жана ал күмбөз азыркыга чейин жеткени, абалы абдан начар экени кабарланат.

   Баса белгилей кетчү жагдай кеңеш доорунда Абдылдабек таптык көз карашка туура келбей, эзүүчү таптын өкүлү катары, расмий тарыхта, эл оозунан унутула баштаганы менен Молдо Нияздын “Дигарстарында” сакталып келгени абдан кубандырат.

 Камчыбек Алымбек уулу (1852-1895-жж.) агасы Абдылдабек Кокон хандыгынын олуттуу, орду бар мамлекеттик чиновниги болсо, Орус империясынын тушунда аскер башыларынын бири, генерал-лейтенант  Н.Корольков жазгандай: «…Семейство Курманжан-датки всегда играло выдающуюся роль в деле административного управления Ошским уездом. так, из 7 вилайетов этого уезда 4 или 5 должностей волостных управлений были заняты членами семьи Алымбековых…. …благодаря авторитету своих именитых родителей, их дети занимали важные, по тем временам, для кыргызов, посты в управлении Ошского уезда Ферганской области: Батырбек – волостной управитель Булак-Башинской волости,  Асанбек – Наукатской волости, Маамытбек – Гульчинской волости, Карабек (внук – авт.) – Ак-Буринской волости».[13] Бул тарыхый булактардын маалыматына таянсак Камчыбек  расмий кызмат абалын ээлеген эмес. Бирок, Алай, Ош, Фергана чөлкөмүндө агаларынан кем эмес элдин сый-урматына, абройго ээ болгон. Камчыбек  Алай, Ош, Фергана чөлкөмүндө  соода-сатыкты, эл аралык карым-катнашты нукка салып, Кытай империясы менен дипломатиялык, соода-сатык  иштерди бекемдеген. Атасынын Ак Медресесине ар тараптуу колдоо көрсөткөн. Азыркы күнгө чейин  Оштун так ортосунда жайгашкан Кербен сарайын, баардык шарттары менен салдырган (азыр Ош областтык ИИБ жанындагы Убактылуу кармоочу жай – СИЗО болуп калган – авт.). Эл арасында азыркыга чейин айың кеп калган. Кербен сарайын бүткөрүп, алгач апасы Курманжан даткага көрсөтүп, анын батасын алып, Кербен сарайдын ишин баштайын – деп апасын чакырат. Кербен сарайды кыдырып көрүп, купулуна толгон апасы уулуна карап: -Балам баары жакшы, бирок Кербен сарайыңдын дубалы калың, алды пас болуп түрмөгө окшоп калыптыр – деп айкан имиш деген сөз бар. Ким билет мүмкүн айтса-айткандыр, а мүмкүн айткан эместир. Кандай болсо да жаңыдан бийлигин орнотуп жаткан Орус империясынын жергиликтүү өкүлдөрү, кийинчерээк Кеңеш доорунда, өткөндүн калдыгы, тап душманы салдырган имарат катары Оштогу Камчыбектин Кербен сарайын түрмө кылып коюшат. Ошондон эл арасында жогорудагыдай сөз унутулбай келе жатат. 

 Расмий болбосо да, көмүскөдө  ал убакта Камчыбек Улуу Жибек жолунун Ош-Кашгар олуттуу аймагын,  соода жолун көзөмөлдөп турганы талашсыз.  Анын дал ушундай даражасы, чек араны көзөмөлдөшү Орус империясынын  Туркестан генерал-губернаторствосунун Фергана облусунун, Ош уездинин аскердик жетекчилигинин колунда, Ош-Кашгар жолундагы  бажы кызматкерлеринин өлтүрүү окуясынан кийин 1894-жылы “Камчыбек Алымбек уулунун иши” – «дело Камчыбека Алымбек уулу»,  же тагыраагы дело «Об убийстве таможенного объездчика Боровкова и трех стражников в Ошском уезде» –  деген пайда болгон. 

   Бул ишке Эркеш-Там бажысын көзөмөлдөөчү Боровков  баштаган 3 бажычынын одоно, чектен чыккан, мыйзамсыз иш-аракети себеп болгон.  Алдын ала жеткен жалган кабар, көкүтүү боюнча бажычылар Алайда конуш жаңылап келе жаткан Камчыбектин аялы Асел айым баштаган көчтү токтотуп, анысы аз келгенсип шек санаган сандыкты ачуу үчүн Асел айымдын чачпагындагы ачкычтардыы чачы менен кесип алганы себеп болгон. Көчтү коштогон Акбалбан баштаган топ, бегинин аялынын чачын кырккан бажычыга жини келип, намыс кылып, бажычыларды турган жеринен өлтүрүп, тоо арасына көөмп ташташат. Бирок, аны алгач Камчыбек билген эмес. Бир топ убакка чейин, бжычыларды ким өлтүргөнү белгисиз болуп, акыры шыбыш чыгып, Камчыбек, Акбалбандар камакка алынат.  Натыйжада  дал ошол 1894-жылы орустардын «бей своих, чтобы чужие боялись»  же “башкаларды жалкытуу үчүн, өзүңө караштууну катуу ур” – деген принцип боюнча атактуу Алымбек датканын, абройлуу Курманжан датканын кенже уулу Камчыбекти жазалоо жараяны башталган. Кадимки Курманжан датка өз аброюна таянып,  уездин начальниги – подполковник Б.Л. Громбчевскийге  (1893-1895-жж.  уезд начальниги – автор), Фергана аскер губернатору – Повало-Шыйковскийге жана  Туркестан  генерал-губернатору, барон А.Б. Вревскийге  кайрылганы да жардам берген эмес. Натыйжада дал ошол күндөрү булардан шек санап, бажы көзөмөлчүлөрүн өлтүргөндүгү үчүн, орус бийлигин кабыл алып, аларга кызмат кылган атактуу, даңазалуу Курманжан датканын урпагын, башкаларга үлгү иретинде жазалоо чечими кабыл алынган.     

“Камчыбектин иши” Аскер сотуна өткөрүлүп, өзү ал жакка тиешеси жок болсо да, катуу жаза берүүнү эске алуу менен жөнөкөй атуулдун ишин Аскер сотуна караткан. Камчыбекти жана неберелерин куткаруу максатында Курманжан датка чет жакка качып кетиши мүмкүн – деп шек санап, ошол кездеги Ош уездинин начальниги  подполковник Л.Б. Громбчевский  Туркестан генерал-губернаторствосунун башчысына кайрылып: «…срочно выслать всю семью Курбанджан-датки в Новый Маргелан, так как опасается, что они все уедут в Китай как только узнают, что дело будет разбирать Военный суд» – деп жазганы маалым.[14] Анткенге толук негиз болгон, себеби ошол 1894-жылдын 14-апрелинде Фергана облусунун Аскер губернатору Повало-Шыйковский, Туркестан крайын башкаруу тууралуу Жобонун  16-беренесине ылайык, Камчыбектин кылмыш иши өз кызматтык милдетин аткарып жаткандарга карата болгонун эске алуу менен, Камчыбектин ишин Аскер соту  кароосу керек – деген сунушун айткан эле.[15]

Ошол Камчыбектин ишинде Фергана облусунун жаңы Аскер губернатору Повало-Шыйковский тарабынан одоно катачылык кеткенин, бизге таанымал Б.Л. Тагеев минтип баса белгилеген: «…новый  военный губернатор (Повало-Шыйковский – авт.) допустил жестокую ошибку, исходатайствовав преданию военному суду всеми любимых, уважаемых беков. Как говорил губернатор, он сделал это для поднятия русского престижа. Будто бы упавшего. Как выяснилось следствием, хотевшие взять отступное от киргиз были несомненно, совершены без ведома волостных управителей. Они донесли позже, проверяя факт убийства. Да они заслуживали наказания, но не казни же…».[16]  Кандай болсо Орус бийлигине баш ийип, аларга кызмат кылган Курманжан датканын аброюн көзгө илбестен, даткалардын кенже уулу катуу жазага тартылган. 

Архивдерде сакталган расмий документтерге таянсак, Аскер соту «Об убийстве таможенного объездчика Боровкова и трех стражников в Ошском уезде» аттуу Камчыбектин иши боюнча төмөнкүдөй тыянак чыгарган: Камчыбек, Акбалбан баштаган 9 адам өлүм жазасына тартылсын,[17]  Мамытбек, Асанбек, Мырзапаяз (небереси – авт.) баштаган 6 адам каторгага, сүргүнгө айдалсын,  11 адам акталсын деген өкүм чыккан.[18]  Тилекке каршы экөөнөн башка 7 адамдын атын тактоо мүмкүн болбоду.  Дал ошоль  күндөрү Курманжан датка Ош шарында көбүрөөк болуп, Ош уездинин начальнигине, Фергана облусунун Аскер губернаторуна, Туркестан генерал-губернаторуна бир нече жолу баласына, неберелерине калыс, адилеттүү жаза колдонууну, ыгы келсе мунапыс берүүнү суранып бир нече жолу кат жүзүндө да, ооз эки түрдө да кайрылган.[19]   Ушул мезгилде Курманжан баласын өлүмдөн алып калуу үчүн көптөгөн аракеттерди жасаса да болбой, Камчыбек дарга асылган. Өз баласынын көз көрүнө даргага асылып жатышы Курманжан үчүн өтө оор болгон. Курманжаннндын көптөгөн өтүнүчтөрүнөн майнап чыккан эмес. 

   Натыйжада,  1895-жылы 3-марта 11 саат 10 минутада  өлүм жазасына тартылган Камчыбек менен Акбалбан эски Оштун Ат базарында (азыркы Навои паркында – авт.), көпчүлүктүн жана энеси Курманжандын көзүнчө дарга асылып, өлүм жазасы аткарылган. Бул тууралуу Ош  уездинин начальниги подполковник Л.Б. Громбчевский атайын телеграммада жогорку Орус бийликтерине билдирген.[20]  Курманжан датка өкүмдүн аткарылышына күбө болуп, баласын өлүмгө тике кароого үндөп, дарга асылганда бир да адамдын өкүрүк чыгаруусуна тыю салып, бар кайгысын Мадыда болгон тажиясында чыгарганы, азыркыга чейин эл эсинде.

    Ошондой оор учурда да Курманжан датка кайрат кылып, балдары Маамытбек, небереси Мырзапаязды Арстанбекти, алыска Сибирге кетирбей, эч болбоду дегенде жакын бир жерге которуу үчүн аракет кылган. Бирок бул жолу да анын ою орундалбады.

    Камчыбектен кийин Курманжан датка балдары Мамытбек, Асанбек, неберелери Мырзапаяз, Арстанбектин сүргүндөн кайтуусуна кам көрүп, акыры орус генералдарынын жардамы менен аларды бошоткону маалым.[21]  Бул тууралуу балдарын, небересин Мекенине кайтарганы үчүн ыраазычылыгын орус бийликтерине билдирген каттары күбө.[22] Каторгада, сүргүндө жүргөн балдарын, небереси Мырзапаязды бошотууга Туркестан генерал-губернатору А.Б. Вревский, Сыр-Дарыя областынын Аскер губернатору Н.И. Корольков, генерал-майора М.Е. Ионов ж.б. жакындан жардам кылганы белгилүү. Өзгөчө барон А.Б. Врёвский жардам кылганы, Россиянын Аскер министри, Иркутск губерниясынын генерал-губернаторуна өзгөчө өтүнүч менен кайрылып, ал жакка айдалган Мамытбек, Арстанбекти бошотуп бергени тарыхый чындык. Бул тууралуу  Россиянын Аскер  министринин Туркестан генерал-губернатору А.Б. Вревскийге жазган билдирүүсүндө жазылган: 

    «Туркестанскому генерал-губернатору! По докладу Государю императору, ходатайство Вашего Превосходительства о лишенных всех прав состояния и сосланных в Сибирь на поселение киргизах: Махмудбек Алимбеков и Арстанбек Камчибеков, Его Величество 27 сего марта Всемилостивейше повелеть соизволил даровать киргизам Махмудбеку… и Арстанбеку… помиловать, с разрешением им возвратиться на жительство в Туркестанский край» .[23] Көп өтпөй Мырзапаяз да бошотулганы маалым. 

     Баса дал ошол “Камчыбектин ишинен” кийин, Ош уездинин “кара-кыргызы” Курманжан датканы 1893-жылдын 25-сентябрында сыйлоого  сунушталган моюнга такчу “Андреев лентасындагы Чоң Алтын медал” – “Большой Золотой медали на Андреевской ленте для ношения на шее» – сыйлыгы берилбей калган.[24]  Анткени сыйлыкка сунуштама кеткенден кийин эле “Камчыбектин иши” пайда болуп, ал өлүм жазасынга тартылып жатса, империя апасына Алтын медал бермек беле, берсе деле Курманжан датка алмак эмес. 

     Кадимки Молдо Нияз дал ошол кезде эл арасында таанымал, дасыккан акын, даңазалуу жазгыч катары Курманжандын ошол жылдардагы трагедиясына куүбө болгон. Мүмкүн Камчыбектин тажиясына, ашына да катышып калгандыр. Эл арасындагы кээ бир маалыматтарда Курманжандын  Абдылдабек менен Камчыбекке кошкон кошогун кадимки Молдо Нияз жазып берген деген да имиш бар. Ким билет, мүмкүн чындыкка жакын кабардыр.

         Молдо Нияз эскерген Баатырбек Алымбек уулу – 1939-1985-жж., бул инсан тарыхый документалдык тууралуу  маалыматтар аз.  Белгилүүүсү Кокон хандыгы жоюлуп, Фергана областы, анын курамында Ош уезди түзүлгөндө Алымбектин уулу катары ошол Ош уездинин Булак-Башы болуштугунун болушу болгону [25] так маалым.  Тилекке каршы, жаш эле көзү өтүп кеткен.  

        Эми Маамытбек – тууралуу кеп болсун. Маамытбек  Алымбек датка менен Курманжан датканын  үчүнчү уулу. Маамытбек  Алымбек уулу – 1843-1913-жж. өмүр сүргөн. Маамытбек тууралуу тарыхый маалыматтар аз. Болгону Орус империясынын тушунда атасы Алымбек датканын, апасы Курманжан датканын аброю аркылуу Туркестан генерал-губернаторствосунун Фергана областынын Ош уездинин Гүлчө болуштугунун болушу болгону маалым, бирок канча жыл болуш болгону так эмес. 

     Асанбек Алымбек уулу  – 1849-1909-жж. өмүр сүргөн. Бул инсан тууралуу да тарыхый, документалдык маалыматтар аз. Болгону Орус империясынын генерал-лейтенант  Н.Корольков жазгандай: «… благодаря авторитету своих именитых родителей, их дети занимали важные, по тем временам, для кыргызов, посты в управлении Ошского уезда Ферганской области: Асанбек волостной управитель – Наукатской волости… ».[26] Башка малыматтар жок, баса канча жыл болуш болгону да азырынча белгисиз.

    Молдо Нияздын дагы бир каарманы Мырзапаяз. Бул инсан кадимки Абдылдабектин уулу, 1895-жылдын март айындагы аскер сотунун чечими менен 6 кишинин катарында Сибирге сүргүнгө айдалып, [27] кийинчерээк чоң энеси Курманжандын жардамы менен боштондукка чыгып, мекенине кайтып келген. Мырзапаяздын уулдары Айдаркаарды, Бурканбек, Өмүрбек, Шамшы, Абдыкапар, Эржанбек. Кулакка башкача угулган Айдаркаарды бара-бара Адыш болуп калгандай. Адыштын уулу Муса. Демек кадимки академик Муса Адышев так ошол Молдо Нияздын каарманы болгон Мырзапаяздын небереси болот. Мырзапаяз 1932-жылы экинчи жолу сүргүнгө айдалган боюнча дайынсыз жок болгон. Сүргүнгө жетер жерине жеттиби же жетпей жок болдубу билбейбиз – дейт анын урпактары. 

    Жогоруда биз баса белгилеген Мырзапаяздын небереси Муса Адышев геология-минералогия илимдеринин доктору (1969-ж.), профессор (1971-ж.), Кыргыз ССРинин  Илимдер Академиясынын мүчө-корреспонденти (1954-ж.), академиги (1961-ж.), вице-президенти (1974-ж.) жана Президенти (1978-ж.). Кыргыз ССРинин илимге эмгек сиңирген ишмери (1975-ж.)  болгон.  Мусанын уулу Жаныбек Адышев учурда АКШда жашап, Чикагонун Иллинойс университетинин  профессору катары эмгектенүүдө. 

     Ошентип бул жолу биз, кадимки жазгыч акын Молдо Нияздын “Санат дигарстар”  жыйнагында айтылган атактуу Алымбек датка менен айтылуу Курманжан датканын “аблади”, урпактары, алардын тагдыры тууралуу баяндадык. Кудай буйурса кийинки баяндамаларда дагы би топ аттуу-баштуу кыргыз элинин чыгаан улдары тууралуу кеп улайбыз.

Колдонулган тарыхый булактардын жана адабияттардын тизмеси:

• Абытов Б.К. Некоторые факты из жизни Абдылдабека Алымбек уулу// В сб.: Кыргыз философиясынын актуалдуу проблемалары аттуу регионалдык ил.-практ. конф. жыйнагы. –Ош, 2002; Его же. «Алайская военно-научная экспедиция»//Вестник ОшГУ. №4. –Ош, 2005; Его же. Историко-политический портрет Алымбека-датки //Центральная Азия. www. Centrasia. 30. 09.2011;  Его же. Малоизвестные факты из жизни Курманжан-датка//Akipress. История Кыргызстана и кыргызов. 07.10. 2011; Его же. Абдылдабек Алымбек уулу//Akipress. История  Кыргызстана и кыргызов. 25.10. 2011; Его же  Некоторые факты об Абдылдабеке и Камчыбеке Алымбек уулу// Курманджан датка – выдающийся политический и общественный деятель кыргызского народа. Материалы международной научной конференции. 25 октября 2011 г. –Бишкек, 2011. –С.100-107; Его же. Взаимоотношения Полот  хана и Абдылдабека Алымбек уулу во время восстания в 1875-76 годах//Akipress. 23.10.2015; Его же.  Алымбек датка – выдаюшиеся и неординарный государственный деятель кыргызов //Алымбек датка жана анын доору. Кыргыздын чыгаан мамлекеттик ишмери Асан бий уулу Алымбек датканын 215 жылдык  мааракесине арналган жыйнак. –Б., 2016. –С.52-70. 

• ЦГА РУз. -Ф. И. -19. Оп. 1. Д.34947. Л.4-5. 

• ЦГА РУз. -Ф. И. -19. Оп. 1. Д.34947. Л. 2-3.

• ЦГА КР. Ф.И. 75. Оп.1. Д. 53. Л.21-22; ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.66. Л. 225; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.13, 13 обр.

• ЦГА КР. Ф.И. 75. Оп. 1. Д.53. Л.1-2.

• ЦГА РУз. Ф. 715. Оп.1. Д.67. Л.50; ООГАПД КР. -Ф. 50. Оп. 1. Д.121.  -Л. 3-4 обор.

• Кауфманский сборник, изданный в память 25-летия истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта  К.П. фон Кауфмана. -М., 1910. -С. I- IV.

• ЦГА КР. Ф.И. 75 Оп. 1. Д.53. Л. 34-38,43-47,50,53-54,68-71, 75-81. Копия; ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.68.  Л.232-240, ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.3.; Кыргызстан-Россия. -С.410-421

• ЦГА РУз. -Ф. 715. Оп.1. Д.67.-Л.301-302, 357, 398; Д.68. -Л.232-240; ООГАПД. -Ф.50. Оп.1. Д.112;Л.1-3,7,86.

• ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.67. Л.301-302, 357, 398; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.1-2, 7, 10.

• ЦГА РУз. -Ф.715. Оп. 1. Д.68. -Л.180; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 7.

• ЦГА РУз. -Ф.715. Оп.1. Д.68. -Л.195; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л.10, 10 обр.

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3555. Л.2-3; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 78, 96.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.105; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 21.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.47-48; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 26.

• Тагеев Б.Л. Памирский поход //Русское слово. -1897. -№ 176; Он же. Царица Алая //Нива. -1897. -№4; Он же. Через Алай  и Памир. – М.,1972.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 13587. Л.23-24, 34-35; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 21. 

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 13587. Л.23-24; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 28.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д.11061. Л.27. Д. 13587. Л.3, 21-22. Д.3617. Л.1-5 ; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 2, 14-18, 21, 53.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 13587. Л. 34-35; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 21.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.1-5, Д. 11067. Л.27. Д.13587. Л.3; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 14-19, 53.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д.13587. Л.4; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 80.

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д.13587. Л.4; Оп. 4. Д.179. Л.99; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 80.

•   Курманжан датканын сыйлыкка сунуштамасы менин “Тысячелетняя история Оша: историко-источниковедческий анализ (IX – начало XX века) – аттуу доктордук диссертациямдан алынды. 

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3555. Л.2-3; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 78, 96.

• ЦГА РУЗ. – Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3555. Л.2-3; ООГАПД. – Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 78, 96.

• ЦГА РУЗ. -Ф. И. 19. Оп. 1. Д. 3617. Л.1-5, Д. 11067. Л.27. Д.13587. Л.3; ООГАПД. -Ф.50. Оп. 1. Д.112. Л. 14-19, 53.

Абытов Байболот Капарович тарых илимдеринин доктору,

профессор, ОшМУ

Бир дагы мамлекеттик же эл аралык укуктук, мый­зам­­дык ченем­дерде, илимпоздор, саясат таануучулар, серепчилер арасында, бүгүн­кү­гө чейин кор­рупция деген терминге так, бирдиктүү аныктама жок. Коррупция бул жөн эле пара алуу, чиновниктин каржы­лык, материал­дык сый алуусу эмес, баардык тармакта­р­да кеңири кулач жай­ган социалдык кесел. Дүйнөлүк тарых далидегендей, коррупция ар түрдүү доорлордогу өлкө­лөр­дүн мамлекеттик, саясий турмушунда терең тамыр жайган, байыр­та­дан келе жаткан жагымсыз, жат көрү­нүш.  Кыргыз­стан­да жакын­кы уба­кыт­ка чейин, корруп­ция, кор­ру­пциялык жагымсыз аракет­тер абдан күчөгөн эле. Бизде төрөл­гөн­гө чейин корруп­ция башталып, тө­рөлгөндө, бала бакчада, мек­теп­те, жогорку окуу жайда, жумушка ор­нош­кон­до, өз алдынча ишкердик кыл­ганда, карье-ра-лык, бизнес­тик өсүүдө, керек болсо өлгөндө да корруп­циялык манипуляцияга кабылган. Макалада дал ошол коррупциялык көрүнүш­төр салттуу кыргыз коом­чу­лугунда качан пайда бол­гону, коррупцияга каршы күрөштүн этап­тары, кор­рупциянын алдын алуу, ага каршы күрө­шүү ыкмалары, укуктук-нормативдик актылар, Кыргызстандагы коррупция­лык көрүнүштүн фор­ма­лары жана түрлөрү, аны жоюнун аракеттерине, жолдоруна тары­хый саресеп салынып, коррупцияны жоюнун, кескин азайтуунун ыкмалары сунушталат.

Баарыбыз эле коррупция, коррупцияга каршы күрөш – деп жатабыз. Кор­руп­ция деген эмне, аны кандай мүнөздөсө болот? Коррупция – бул “мам­лекет­тик кызматкерлер жана мам­ле­­кет­тик бийликтин өкүлдөрү тарабынан ээлеген кызмат орунда­рын, кызмат­тык укуктарын жана бийлигин колдо­нуп, пайдаланып, мыйзам­сыз байлык чогултуу, жеке материалдык жана башка жыргал­чылыктарга ээ болуу.” Коррупция, коомдук, саясий, социал­дык-экономикалык турмуштагы фено­мен сыяктуу байыркы замандан бери эле болуп келе жаткан социалдык көрү­нүш. Коррупцияны жою мүм­күн эмес, бирок азайтса болоорун коомчулук түшүнүп калды. Албетте коррупцияны бир гана мамлекеттик чиновниктер жасайт деп айтуу да туура эмес, жөнөкөй адамдардын арасында да корруп­цио­нер­лер көп кезде­шет. Коррупция өкмөт­кө, экономикага, өлкөгө тийип, эбе­гей­сиз зор зыян келтирип, жалпы коомдун жашоо деңгээлин төмөндөтөт. Андан тыш­кары бул элдин бийликке бол­гон ишенимин азайтат, жеке эле бийлик эмес, адам менен адамдын ортосундагы ишенич жоголот.

Коррупция – бул мамлекеттик органда иштеген адамдардын өз кызмат­тык ордунан же абалынан пайдаланып, мыйзамсыз акча талап кылуусу же кыз­маттык ордун өз кызыкчылыктарына пайдалануусу. Мурдагы мезгилдер­де коррупция жашообуздун алга жылышына чоң тоскоол болуп калганы айдан ачык эле. Корруп­ция­лык иштер ачык айкын эле жүргүзүлүп келген.  Корруп­цияга бөгөт коюуу жана жоюу максатында көптөгөн иштер Кыргыз Республи­касында жүргүзүлгөн жана жүргүзүлүүдө. Бирок, буга карабастан, эч майнап чыккан эмес, акыркы жылдардагы алгылыктуу иш аракеттерди кошпогондо.

Кор­руп­циянын биздин жашоого, биздин мамлекетке, мамлекети­биздин өнү­гүү­сүнө тийгизген залакасы эбегейсиз чоң. Кайсы жерге барбайлы (мам­ле­кет­ке тиешелүү жайларга) коррупция!!! Бир ишинди бүтүрөйүн деп канча жерге бара­сың, көбүнөн коррупциялык иштерди байкоого болот эле. Башкача айт­кан­да, кор­рупция күнүмдүк жашообуздун бир бөлүгү болуп кал­ганы талаш­сыз эле. Кыз­мат­тык ордун кыянаттык менен пайда­ланган адамдар ачык эле канча акча бериши керектигин айтышчу. Бул биздин коомдо болуп, ар бирибиз угуп, көрүп жаткан күндөлүк көрүнүш эле. Бул – ачуу чындык. Мындай көрүнүш биздин өзүбүз жашап жаткан мамлекети­бизди, мыйзамдарды сыйлабагандыкты билдирчү.

Ошол коррупция деген кыргыз коомчулугунда качан пайда болгон, мур­да­­гы салттуу кыргыз коомчулугунда болгонбу? Чындыгында, азыркы маани­деги коррупция бул кыргыз элине келгин көрү­нүш, ал кечээ кийин­черээк эле 150-160 жыл мурда пайда болгон. Байыркы, орто кылымдардагы мезгилдер­де кыргыз коомчулугунда коррупция жат көрүнүш болгону талашсыз.

XIX к. Экинчи жарымынан баштап, кыргыз коомунда акырын­дык менен кор­­рупциялык көрүнүш орун ала баштаган. Эгерде коррупциянын пайда болуу­сун, коомдук турмушта орун алуусун этаптарга бөлсөк төмөн­күдөй болот:

Биринчи этап –  XIX к. экинчи жарымы – XX к. башы, т.а. 1917-ж. Октябрь рево­люциясына чейинки мезгил (орус элинде популярдуу болбогону менен  1917-ж. биз үчүн дагы эле  революция катары кала берет – авт.). Дал ушул этапта кыргыз коомчулугунун күндөлүк турмушунда, падышачылык чинов­ник­­тердин алдым-жуттумдугу, паракордугу, ар тараптуу мыйзамсыз иштерди жасоосу, уезддик начальниктердин жергиликтүү калктын өкүлдөрүнөн жар­дам­чыларды, болуштарды (волостные – авт.), ыстарчындарды (старшины – авт.) шайлоодо, дайындоодо, салыктарды салууда, топтоодо өзүм билем­диктер, аша чабуучулуктар менен кыргыз элине алгачкы ирет коруупциялык аракеттер, көрүнүштөр, байланыштар жайылып, XIX к. экинчи жарымы – XX к. башында терең орун алып, кадимкидей калыптанып калган.  

Экинчи этап – Кеңеш доорунун мезгили – 1917-1990-жылдар. Падышалык Россиянын мурасы катары коррупция  алгач  контрреволюциялык ара­кет катары каралып, өлүм жазасына чейин жазаланса да Кеңеш доору бул зыянкеч көрүнүштү биротоло жоё албады.  Кеңеш Өкмүтү алгачкы күндөр­дөн баштап эле коррупциялык аракеттерге каршы катуу күрөш жүргүзүп, аларды контрреволюциялык аракет катары баалап, кескин айыптаган.  1922-жылкы РСФСР Кылмыш жаза кодексинин негизинде коррупциялык, контр­рево­лю­циялык аракеттер үчүн өлүм жазасын киргизген. Бул жаза мурдагы  падышачылык Россиянын Кеңеш Өкмөтүнө караган баардык аймактарына таан­дык болгон. Демек, азыркы Кыргызстандын аймагында да колдонулган. Бирок ошондой катуу жазага  карабастан Кеңеш доорунда да коррупция, кор­руп­ция­лык аракеттер сакта­лып, өз ишин уланта берген. Айрыкча көмүскө эко­но­­мика, сапатсыз товар­ларды өндүрүү, план толту­руу­дагы мыйзамсыз каттоо­лор, жемкорлук, паракорлук, жең ичинен жүр­гүзүлгөн сүткорлук, тааныш-билиштик, жердеш­чилик, кызмат абалына кландык тандоо, ж.б. терс көрүнүштөр сакталып эле калбастан, кээ бир тармактарда күчөгөн.

Кеңеш доорунда коррупция менен каардуу ОБХСС, КГБ, МВД сыяк­туу рас­мий органдар, “Крокодил”, “Чалкан” сыяктуу ММК тынымсыз күрөш­көнү менен бул коом­дук кесел биротоло жоюлбады.  Чөлкөмдөгү ири окуялар Кыр­гызстанда “фа­брика иши” – “фаб­рич­ное дело”, коңшулаш Өзбекстанда “пахта иши” – хлопковое дело”, “вино иши” – “виное дело” ж.б. маалым.

Үчүнчү этап – эгемендүү Кыргызстандын мезгили 1990-2022-жылдар.  Кеңеш доорунун акыркы жылдары өзгөчө өнүгүп, коомдук, социал­дык-эко­но­микалык, саясий турмуштун баардык тармактарында терең орун алган кор­рупциялык көрүнүш эгемендүүлүктүн жана көз карандысыздыктын жыл­да­рында дагы тереңдеп, коомчулуктун бүй­рүн кызыткан абалга жеткир­ди.  Башканы койгондо да, швед саясат таануучусу Йохан Энгвалль көз каран­ды­сыз Кыргыз Республикасынын коррупциялык абалын ар тараптан изилдеп “Коорупция бул бүтүндөй Кыргызстан… Кыргызстан деп аталган мамлекетте баардык мамле­кеттик кызмат орундары сатылат. Мур­дагы Президент Ба­киев­дин убагындагы расмий укук коргоо органдары ме­нен уюшкан кылмыш­туулуктун ортосундагы симбиоз мамлекеттин ыдыра­шы­нын туу чокусу болду” деп белгилейт. Доктор Й.Энгвалл өз диссерта­циясында, ар кандай далилдерге таянып, көз карандысыз Кыргызстандын тарыхынын ар кайсы мез­гил­дерине тиешелүү кызмат орун­дары үчүн берилген суммалардын сан­да­рын келтирет. Акаевдин доорунда министрдин кызмат 100-200 миң доллар,  губернатордук кызмат  4000$ доллардан ашык, аким (мэр) болуш үчүн 20000$ доллардан ашык берилгени маалымдалат. Бишкектеги биринчи инстанциядагы соттогу судьялык орун үчүн 10000$ доллардан 50000$ дол­лар­га чейин акча төлөнгөн – деп белгилеген.[1] Эң өкүнүчтүүсү биздеги корруп­ция­лык көрү­нүш­төр тууралуу чет өлкөлүк жарандын жазып жатканы.

Ушундай тереңдеген коррупциялык көрүнүш орун алган үчүнчү этапты – бир катар мезгилдерге бөлүп кароо абзел:

Биринчи мезгил, 1992-2005-жылдардагы алгачкы кадамдарды камтыйт. Анткени 1992-жылы 18-декабрда биринчи жолу №388 “Республика Кыргыз­стан­дын мамлекет­тик кыз­мат системасындагы коррупцияга каршы күрө­шүү боюнча иш-чара­лар жө­нүн­дө” ошол кездеги Рспублика Кыргызстандын Президентинин Жар­лы­гы чыккан. Бул эгемендүүлүктөгү кор­руп­цияга каршы эң би­ринчи кадам эле. 1997-жылы 303-беренени камтыган, алгачкы жолу кор­руп­цияга укуктук баа берген  Кылмыш кодекси кабыл алын­ган.  1999-жылы 25-январда кыл­мыш­туулукка, мыйзам бузууларга жана кор­рупцияга каршы күрөшүү боюнча башында Премьер-министр турган Коор­ди­нациялык кеңеш түзүлгөн. Бирок бул орган өз вазыйпасын толук ат­кара албады. 2001-жылы 21-февралда Жогорку Кеңештин Эл өкүлдөр жы­йы­ны “Кыргыз Рес­пуб­­ли­касынын Эл өкүл­дөр жыйынынын корруп­ция­га, көмүскө экономи­кага жана уюшкан кыл­мыш­туулукка каршы күрөшүү боюн­ча комиссия жөнүн­дөгү” Жобосун бекит­кен. Ошол эле 2001-жылы 21-августа Кыр­гыз Рес­пуб­ли­касынын Өкмөтү №469 “Кыр­гыз Респуб­ли­касында 2001-2003-жылдар­га коррупцияга, көмүс­кө эко­но­микага жана уюшкан кылмыштуу­лук­ка кар­шы күрөшүү боюнча мамле­кет­тик програм­манын аткарылышы жөнүндө­гү” токтомун кабыл алган. Токтомдо коррупцияга каршы күрөштүн норма­тив­дик-укуктук база­сы­нын өркүндөтүлгөнү баам­да­лат. 2003-жылы 22 июлда  Кыр­гыз Респуб­ли­ка­сынын Президентинин “Кор­руп­­ция­га жана экономика­лык кылмыштарга кар­шы күрөшүү системасын өркүндөтүү жөнүндөгү” Жар­лыгы чыккан. Анда коррупцияга каршы күрөшүүдө оптималдуу жана на­тый­жалуу системаны иштеп чыгуу каралган. 2003-2004-жылдары “Коорупция менен күрөшүү жөнүндөгү”, “Мамлекеттик кызмат жөнүндөгү”, “Мамле­кет­тик сатып алуу­лар тууралуу” мыйзамдар кабыл алынган. Ага катар эле мамлекеттик чинов­ник­тердин тапкан кирешесин декларациялоо жөнүндөгү мыйзам кабыл алынган. Булардын баары коррупцияга каршы күрөштү күчөт­көн, бирок олуттуу натыйжа бере алган эмес.

Экинчи олуттуу мезгил, 2005-2010-жылдарды камтыйт. Бул мезгилде коррупцияга каршы БУУ Конвенциясын ратификациялоо менен өлкөдө анти­коррупциялык саясат калыптанган. 2005-жылы Кыр­гыз Респуб­ли­касы­нын милдетин аткаруучунун 2005-жылдын 21-июнундагы №251 Жарлыгы менен “Кыргыз Республи­ка­сында коррупцияга каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик стратегиясы” беки­тилген. Бул мурдагыларга салыштырганда кыйла жогору маанидеги, прогрессивдүү документ болгон. Ошол эле жылы 21-ок­тябрда (УП №476) “Коорупция менен күрөшүү үчүн кечиктирилгис иш аракеттер жө­нүн­дөгү” Президенттин Жарлыгы чыккан. Аталган жарлыктын негизинде биринчи жолу атайын мамлекеттик орган Коррупциянын алдын алуу боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын улуттук агентствосу уюшулган жана Коррупцияга каршы күрө­шүү боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын Улуттук кеңеши түзүлгөн.

2006-жылдын 28-февралында Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмө­түнүн №132  “Кыргыз Республи­ка­сынын коррупцияга каршы күрөшүү­нүн мам­ле­кеттик Стратегиясын жана 2006-2007-жылдары Кыргыз Республи­ка­сында корруп­ция­га каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик Программасын турмушка ашыруу боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмөтүнүн комсплекстүү иш чарларын бекитүү жөнүндөгү” токтому чыгып, анда коррупцияга каршы олуттуу иш чаралардын комплекси каралган.

2008-жылы 13-февралда Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмөтүнүн №44 “Кыр­гыз Республи­ка­сынын коррупцияга каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик Стра­те­гиясын жана 2006-2007-жылдары Кыргыз Республи­ка­сында корруп­ция­га каршы күрөшүүнүн мамле­кеттик Программасын турмушка ашыруу боюнча Кыргыз Республи­ка­сынын Өкмөтүнүн комсплекстүү иш чарларын аткары­лышы жөнүндөгү” токтому чыккан.  2009-жылы 1-мартта Президент­тин Жар­­лы­гы менен “Кыргыз Республи­ка­сын­да коррупцияга каршы күрөшүү­нүн улут­тук стратегиясынын 2009-2011-жылдарга жаңы редак­циясы” кабыл алынган.

Үчүнчү урунтуктуу мезгил, 2011-2020-жылдарды камтыйт. Анткенибиз дал ошол мезгилде коррупцияга каршы күрөшүү жаңыы тепкичке көтөрүл­гөн. 2011-жылы 14-декабрда Президенттин №27 Жарлыгы менен Кыргыз Рес­публикасынын Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитетинин алдында Ан­ти­коррупциялык кызмат түзүлгөн. Ошону менен коррупцияга каршы күрө­­шүү­дө жаңы институционалдык механизм түзүлгөн.

Ушул эле мезгилде “2012-2014-жылдарга коррупцияга каршы күрөшүү боюнча Кыргыз Республикасынын иш аракеттеринин Планы”,  Кыргыз Рес­пуб­ликасынын Өкмөтүнүн 2015-жылдын 30-мартындагы (№170) “2015-2017-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­ка­сынын коррупцияга каршы саясаты­нын мам­лекеттик стра­те­гиясын ат­каруу боюнча Кыргыз Республикасынын мамле­кет­тик ор­ган­да­­рынын иш-чараларынын планын бекитүү жөнүндө” токтому, Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2019-жылы 13-сентябрын­дагы (№474) “2019-2021-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын мамлекет­тик орган­­да­ры­нын коррупцияга каршы ара­­кет­те­нүү боюнча иш-чаралар планын бекитүү жөнүндө” токтому чыккан. Көрсөтүлгөн жогорку деңгээлде кабыл алынган жар­лыктарга, токтомдорго ылайык мамлекеттик масштабда коррупцияга кар­­шы күрөш күч алган. Бирок, аларды аткарылышы тиешелүү жыйынтык­тар­ды берип, коомдогу терең тамыр алган коррупцияны, корруп­циялык көрү­нүш­төрдү биртоло жоё албады.

Төртүнчү этап – 2020-жылдан азыркы мезгилге чейинки убакытты камтыйт. Акыркы этап коомдогу, саясий, социалдык-экономикалык турмуштун баар­дык тармактарында орун алган коррупция, коррупциялык көрүнүш­төр менен чеч­кин­дүү, саясий эрктүүлүк менен тынымсыз, аёсуз күрөш жүргүзгөнү менен  айырмаланат.

Албетте коррупция баардык өлкөлөрдө, анын ичинде бизде да экономика­лык, социалдык, саясий реформаларды жүргүзүүдөгү эң күчтүү тоскоолдук­тардын бири болуп эсептелет. Аны биздин элдин, өлкөнүн тарыхынан да баамдап олтурасыздар. Мурдагы кездерде, эгемен­дүү­лүктүн, көз каранды­сыздыктын 32 жылында, коррупцияга – жем­корлукка, пара­­корлукка, тааныш-билиштикке, фаворитизмге, непотизмге – жактоо­чу­лук­ка, кландык мамилеге белчесинен баткан кыргыз коомчулугунун баардык тармактары азыркыга чейин, акыркы 2 жылдагы чечкиндүү күрөштүн натыйжасында  арыла албай келе жатабыз. Көрсө биз туулгандан, керек болсо туулардын алдынан баш­тап, өлгөнгө чейин, андан кийин жерге берилегенге чейин коррупцияга бат­кан экенбиз.

Биз өзгөчө бөлүп караган төртүнчү этап, дал ошолордон арылууга багыт­тал­ган чекиндүү, эрктүү жана бурулуш болгон, мыйзамдуулукту, айкын­дыкты орно­тууга ынанымдуу кадам болгон мезгил, 2020-жылдын октябр айынан берки убакыт­ты камтыйт.  Ошентсе да чиеленип коррупциялашкан аракеттер дагы эле калып келүүдө. Мисалы, Бишкек, Ош шаарларындагы мыйзамсыз, талаптарга ылайыксыз курулган көп кабаттуу үйлөр, куру­луп келген дагы эле ошол ыкчамда курулуп жатат. Жакында эле тие­шелүү органдар, башкы Прокуратура, бир катар ММК, өлкөдөгү мыйзамсыз үйлөрдү куруп жаткан 16 кампанияларды аташты. Бирок ошого карабай, алар ишмердүүлүгүн улантууда. Дагы бир мисал, Чаткал районунун кокту-колотторунда ири көлөмдөгү алтын өндүрүп жаткан майда кытай фир­ма­лары ж.б. 

   Убагында ЕРӨБ эксперттери аныктагандай КМШ өлкөлөрү дүйнөнүн башка чөлкөмдөрүнө караганда көбүрөөк коррупцияга батканы анык­талган. Кыргыз Республикасы алардан четте калган эмес. Коррупция мамлекет турмушунун баардык катмарларын камтыганы, керке болсо Ак үйдүн жогорку кабаттары­на чейин жеткени маалым болгон. Ошондуктан бул көрүнүш коомго, мамле­кет­тин өнүгүүсүнө, улуттук коопсуздукка өзгөчө терс таасирин тийги­зип, расмий мамлекеттик бийликке шек келтирээри, анын баардык бутак­тарын дискредита­ция­лоосу  анык болду.

Азыркы ааламдашуу жараянынын алкагындагы бүт дүйнө жүзүн үчүн эң көйгөлүү масе­лелердин бири коррупция, аны менен күрөшүү болуп саналат. Анткени коррупция коомдук, мамлекеттик турмуштун баардык тармактарына терең сиңип, кеңири орун алып, коом, мамлекеттеги  терс көрүнүштөргө алып келүүдө.[2] Коорупциялык көрүнүш ар бир мамлекетке мүнөздүү. Бол­гону кээ бир мамлекеттерде азыраак кездешсе, кээ бир мамлекеттерде абдан көп кездешет. Азыр коррупцияга кириптер болбогон бир да мамлекет жок, бирок коррупция өтө азайган мамлекеттер бар.  Бул азыркы доордун чындыгы.

Кылымдарды карыткан карт тарых далилдегендей, адам коомундагы байыркы терс, жагымсыз көрүнүштөрдүн бири коомдогу коррупция, жем- кор­лук болсо, жакшы жагы ошончо кылымдар бою ар бир доордо, ар кандай коомдо ошол коррупциялык көрүнүш­төргө каршы  күрөштүн болуп келгени.

Коомчулукту түйшөлткөн маселе коррупцияны же жемкорлукту жеңсе, аны толук жойсо болобу деген маселе? Картаң тарых далилдеген­дей корруп­ция­ны жеңсе болбойт, бирок аны мүмкүн болушунча азайтса болот.

Коорупцияны жеңсе демократиянын чордону болгон АКШ же мыйзамдуу катуу кармаган Кытай Элдик Республикасы жеңет эле. Кытайда коррупция менен мамлекеттик деңгээлде туруктуу күрөшүү саясаты 1951-жылдан баш­та­лып,  туруктуу 72 жылды камтыйт2012-жылдын декабрында КЭР төрага­сы Си Цзиньпин паракорлук, жемкорлук, коррупция менен күрө­шүү­нүн  жаңы доорун жарыя кылган. 2014-жылы Си Цзиньпин «…же Компар­тия корруп­цияны жеңет, же коррупция Компартияны жеңет!» деген жаңы ураан менен чыккан. Мындай  расмий кадамдар коррупцияга каршы күрө­шүүгө чечкиндүү кадам ташталагнынан кабар берет. Ушул чакырыктан кийин­ки 3 эле жылда 1 млн. ашык чиновникре коррупциялык иштер боюнча жазага кириптер болушкан, алардын 109 министрлер же аларга тете кызматтагы чиновниктер.[3] Убагында кытайдын жолбашчысы “Кытайдын мамлекеттик деңгээлдеги эң негизги көйгөйү коррупция. Жыл сайын коррупция менен күрө­шүүгө 86 млрд. доллар коротулат” – деп айткан.[4] Анткени эксперт­тердин баамында Кытай ар жылы экономикадагы ички дүң продукциянын 13-17%, мамлекеттик каржы­лоо­нун 20%  коорупционерлердин, таза эмес мамлекет­тик чиновниктердин чөнтөгүндө калат. Кытай коррупционерлер тарабынан жыл сайын 25 млрд. доллар зыян тартат.[5] Ошондуктан КЭР корруп­ция­га кар­шы тыным­сыз, чечкиндүү,  тууруктуу жана аёсуз күрөш жүргүгүзүлүп келет.  Кытайда коорупциялык аракеттери үчүн 2000-жылдан бери 10 миңден ашык чинов­ник өлүм жазасына тартылды, 120 миңден ашык чиновник 10-20 жылга чейин эркинен ажыратылды. Реформалоонун акыркы 30 жылында  корруп­циялык  кылмыштары үчүн  1 млн. ашык адам жазага тартылган. Алар неги­зи­нен – мамлекеттик чиновниктер, КПП мүчөлөрү, ар түрдүү деңээлдеги жеткечилери, ишкерлер болгон. Дагы бир жагы, Кытай бийликтери өлкөдөн качып кеткен корупционерлерди бүткүл дүйнө жүзү боюнча издеп таап, Кытайга алып келип жоопко туртууда. Мисалы, 2017-ж. эле КЭР 1300 коррупционерди, алардын ичинде 347  ККП мүчөлөрү, мамле­кет­тик чиновниктерди  кайтарып, аларга  өз жазаларын беришкен. Ушул иштин натыйжасында мам­ле­кет­тик казнага  980 млн. юань кайтарылган.  Ал эми 2017-ж. КЭР 1590000 чиновник коррупциялык иштери үчүн жазалаган.[6]

Кытай дүйнөдөгү коррупцияга каршы ийгиликтүү күрөш жүргүзгөн мыкты өлкөлөрдүн бири. 2021-жылдагы «Transparency International» уюмунун кор­руп­ция­лашкан индекси индекси боюнча көрсөткүчүндө, Кытай  179 өлкө­нүн 78-орунунда турат. Бул көрсөткүчтөр жогорудагы катаал шарттарга кара­бай болуп жаткан абалдан кабар берет. Ушундай катаал жазалар колдонсо да Кытайда коррупция биротоло жоюлбады, бирок олуттуу түрдө азайды.

Демек мындай аракеттер коррупцияны биротоло жойсо болбойт, бирок мүмкүн болушунча азайтса болоорунан кабар берет.

Бизде кандай абалда бул көрүнүш? Акыркы жылдарга чейин корруп­ция­нын бир катар  формалары өкүм сүргөн:

• пара берүү жана алуу;
• фаворитизм (тууган, тааныштарга колдоо көрсөтүү менен  жогору кызматка дайындоо);
• непотизм/жактоочулук;
• протекционизм (өздөрүнүн кызыкчылыгына жетиш үчүн атка ми­нер­­лер­ден түзүлгөн топ); 
• мыйзамсыз лоббизм (кандайдыр бир мыйзамды кабыл алууда же албоо­­до парламентарийлерге мыйзамсыз кысым көрсөтүү);
• коомдук ресурстарды жана фонддорду мыйзамсыз бөлүштүрүү  жа­- на кай­ра бөлүштүрүү;
• паракорчулук;
• жеке максаттарда коомдук ресурстарды мыйзамсыз менчиктеш­тирүү жана энчилеп алуу;
• саясий түзүмдөрдү (партияларды ж.б) мыйзамсыз колдоо, каржы­лоо;
• туугандарына, досторуна, тааныштарына ири тендерлерди, же­ңил­детилген насыяларды берүү, ар кандай кызматтарды көрсөтүү;
• опуза менен талап кылуу ж.б.

Биздеги коррупциянын кеңири жайылган негизги  түрлөрү:

1. Турмуштук коррупция (Бытовая коррупция)– жарандар менен мам­ле­­­кет­тик чинвониктердин карым-катнашында пайда болот. Чиновникке тигил же бул маселени чечүү үчүн эң жөнөкөй белектерден баштап ир суммадагы акча берүү менен аяктайт. Ушул эле топко тигил же бул маселени кон­креттүү адамдын, топтун кызыкчылыгына чечүү – жактоочулук (непо­тизм) да кирет.         
2. Бизнес коррупциясы мамлекеттик бийлик  органдары менен и биз­нес­тин ортосунда пайда болот.  Мисалы: мүлктүк, каржылык талаш маселесинде  сот чечимин кызыкдар тарапка чечүүдө байкалат.
3. Жогорку бийликтеги коррупция – бул саясий бийликтин жетек­чилигине жана сот тармагына (төмөнтөн жогору карай) тиешелүү. Мындай учурда бийликте турган белгилүү топ өз кызыкчылыгына карап, элдин, шайлоочу­лардын кызыкчылыгын эске албаган кезде байкалат. Мисалы, “Кумтөр” алтын кени.
4. Убагында бизде коррупциялык кызматтын базары (рынок кор­руп­ционных услуг)  деген түшүнүк пайда болгон. Бул учурда корруп­циялык ара­кет­тер конкреттүү жаран­дын жана кызмат абалындагы адамдын ортосунда болот. Бир уюмдун ичин­деги ички коррупциялык аракеттер уюшкан кыл­мыш­туу топтун белги­лерин билдирет.

Учурда бизде да коррупция, коррупциялык көрүнүш менен аёсуз, тыным­сыз, туруктуу күрөш уланууда. Бул багытта кыска мөөнөттө, акыркы 2 жылда көп ийгиликтер болду десек болот. Адатта ар бир президент коррупция менен күрөшүүнү негизги милдет­тердин бири катары убада кылып келиш­кен. Керек болсо абдан мыкты про­граммаларды, стратегиялык пландарды түзүшкөн, бирок ситсеманы жоюга кудуреттери жетпеди. Мына караңыздар кандай документтер абыл алынган.

КОРРУПЦИЯНЫН АЛДЫН АЛУУ ЖАНА АГА КАРШЫ КҮРӨШҮҮ БОЮНЧА МАМЛЕКЕТТИК САЯСАТ, СТРАТЕГИЯЛЫК, ПРОГРАММАЛЫК АРАКЕТТЕР

(акыркы 10 жыл):[7]

1. Кыргыз Республикасынын Президентинин “Кыргыз Республикасында кор­рупцияга каршы туруунун мамлекеттик Стратегиясы” тууралуу Жар­­­лы­гы. Бишкек, 2012-жыл 2-февраль №26.
2. Кыргыз Республикасынын “Коррупцияга каршы аракет­тенүү жөнүн­дө” мыйзамы 2012-жылдын 8-августу N153.
3. “План действий Правительства Кыргызской Респуб­ли­­ки по про­тиво­­дей­ствию коррупции в 2012–2014 года”.
4. “План Действий государственных институтов Кыргызской Респуб­ли­ки по реали­зации государственной стратегии по противодействию кор­­руп­ции на 2015-2017 годы”.
5. Кыргыз Республикасынын Президентинин “Бийлик органдарындагы саясий жана системалуу коррупциянын себептерин жоюу боюнча чара­лар жөнүндө” Жарлыгы – Указ Президента “О мерах по искоренению при­чин политической и сис­тем­ной кор­рупции в государственных органах”  2013-жылдын 12-ноябры ПЖ №215.
6. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн «Коррупцияга каршы күрө­шүү боюн­ча ве­дом­стволук программаны жана иш-чаралар планын иштеп чыгуунун жана атка­руунун методикасы”  боюнча 2014-жылдын 12-февра­лын­дагы № 44-б буйругу.
7. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн «Коррупцияга каршы монито­ринг­­дин жана баалоонун методологиясы” 2014-жылдын 12-февралындагы буйругу.
8. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн “2015-2017-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­ка­сы­нын коррупцияга каршы саясатынын мамлекеттик стра­те­гиясын ат­каруу боюнча Кыргыз Республикасынын мамлекеттик ор­ган­да­­рынын иш-чараларынын планын бекитүү жөнүндө” токтому, Бишкек шаары, 2015-жылдын 30-марты №170.
9. Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн “2019-2021-жылдарга Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын мамлекеттик орган­да­рынын коррупцияга каршы ара­­кет­те­нүү боюнча иш-чаралар планын бекитүү жөнүндө” токтому, Биш­кек шааары, 2019-жылдын 13-сентябрь, №474.
10. Кыргыз Республикасынын Президентинин 2020-жылдын 25-сентя­брын­­дагы ме­нен бекитилген “2021-2024-жылдарга Кыргыз Респуб­ли­ка­сында кор­руп­цияга каршы аракеттенүү жана анын себептерин жоюу боюнча мамлекеттик стратегия жөнүн­дө” №180 Жарлыгы.
11. Президенттин милдетин аткаруучу Садыр Жапаровдун 2020-жылдын 16 октя­брын­­да кол койгон Жарлыгына ылайык 2020-жылдын 14-октябрын­дагы «2021-2024-жылдарга Кыргыз Республикасында коррупцияга кар­шы ара­кеттенүү жана анын себептерин жоюу боюнча мамлекеттик стра­те­­гия­­ны ишке ашыруу боюнча айрым чаралар жөнүндө» Жарлыгынын колдону­лушу токтотулуп, Жарлык чыккан күндөн тартып күчүн жоготту деп табылды.

Аталыштары, калоолору, ниет-тилектери абдан жакшы болгону чын, бирок натыйжа болгон жок. Кыргыз коомчулуугу туулгандан баштап өлгөнгө чейин коррупциядан башы өйдө болбогон турмушту кечиришти.

Бир катар чечкиндүү кадамдар азыркы бийлик тушунда башталды десе болот. Эң алгач 2020-жылдын 14-октябрын­да «2021-2024-жыл­дарга Кыр­гыз Республикасында коррупцияга кар­шы ара­кеттенүү жана анын себептерин жоюу боюнча мамлекеттик стра­те­­гия­­ны ишке ашыруу тууралуу айрым ча­ра­лар жөнүндө» Жарлыгынын колдонулушу ошол кездеги Кыргыз Рес­пуб­ли­касынын Президентинин милдетин аткарууучу С.Н.Жапаров тарабынан токто­ту­луп, Жарлык чыккан күндөн тартып күчүн жоготту деп табылды. Демек мур­­дагы коррупция менен күрөшүү ыкмасы натыйжасыз, омоктуу эмес экен­дигин кабарлайт.

Кыргыз Республикасынын Президентинин милдетин аткаруучу Садыр Жа­па­­ров 2020-жылдын 16-октябрында кол койгон Жарлыгына ылайык, корруп­ция­га каршы күрө­шүү жана коррупциялык кылмыш­тарды тергөө боюнча ча­ра­лардын топ­то­му кабыл алынганга чейин, Конституциянын 65-беренесине ылайык, өлкө­нүн Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитетинин Коррупцияга каршы кызма­ты­нын иши жандандырылды (Бул Коррупцияга каршы кыз­мат А.Атамбаев тарабынан түзүлгөн, С.Ш.Жээнбеков октябрь окуяла­рын­да аны жоюп салса, С.Н.Жапаров анын чечимин жокко чыгарып, кайра жан­­дан­дырган дегенди билдирет).

С.Н.Жапаров 2020-жылы 29-октябрда Өкмөттүн курамынын алгачкы ке­ңей­­­тилген жыйынында: “Коррупция менен күрөш өтө татаал болуп жатат. Чыр­малышып калган экен. Муну конституциялык реформа жасап, баш­к­аруу системасына өзгөртүү киргизгенден кийин гана жоё албасак, азыр жоюу өтө татаал экен – деп айткан жайы бар.

2021-жылдын 23-июнунда С.Н.Жапаров ишкерлер менен жолу­гушуу­­сун­да УКМКнын коррупцияга каршы күрөшүү кызматынын жоюлганын жар са­лып, экинчи Жарлыгы менен коррупцияны көзөмөлдөө максатында, Прези­дент­тик Аппараттын ал­дын­да коомдук башталыштагы – АКИК Анти­кор­руп­циялык ишкердик Кеңеш (АКДС – анти­коррупцион­ный  дело­вой совет) түзүлгөнүн жарыялаган.

2021-жылы 23-октябрда, ата-мекендик жана чет элдик ЖМК үчүн маалы­мат жыйынында Президент С.Н.Жапаров «Коррупцияга каршы кыз­мат адам­­­дарынын ээлеген статусуна жана абалына карабай катаал саясат жүргүзүлүп жатат», – деп баса белгиледи. Демек учурдагы расмий бийликтер тарабынан коррупцияга, коррупция­лык көрүнүштөргө каршы катуу күрөш жүрүүдө.

2021-жылдын 16-ноябрында, Кыргыз Республикасынын Президен­тине караштуу Антикоррупциялык ишкердик кеңештин биринчи жыйыны болуп, бул жааттын көйгөйлүү маселелери талкууланды. Башкы прокуратурада атайын тергөө башкармалыгы түзүлдү. Ошол эле 16-ноябрда “Кыргыз Рес­пуб­ликасындагы Коррупцияга каршы саясаттын мамлекеттик стратегиясы­нын концепциясы”  кеңири талкууга коюлуп, кийинчерээк бекитилген.[8]

Акыркы эле бир жылда Коррупция каршы катуу күрөш жүрүп, анын на­тый­жасында  854 кылмыш иши боюнча тергөө иштери жүргүзүлүп, кор­руп­цияга каршы күрөштөн кайтарылган каражаттын суммасы 7 миллиард 464 мил­лион сомду түздү. Учурда коррупцияга каршы күрөш баардык тармактарда аёосуз жүрүп жатат.

Президент С.Н.Жапаров мамлекетте жемкорлукту жоюу анын баш­кы мил­дети экенин дайыма баса белгилейт. 2022-жылдын дека­брын­да өткөн Элдик курултайда ал: “…бюджеттик каражаттарды сол чөнтөккө сологондорду карап  жатабыз. Ар кандай коррупциялык схемаларды түзүп алып, мамле­кет­тик, элдин кызыкчылыгындагы каражаттарды сол чөнтөккө сологондор­дун жолун тороп, бийлик мыйзам укуругун салып келебиз. Мыйзам чегин­де чара көрүү менен мамлекетке келтирилген зыяндын орун толтуруу иш­тери уланууда”,- деп айткан. Президент “Кабар” маалымат агент­ти­гине бер­ген маегинде мамлекеттин коррупцияга каршы күрөшүнөн 11 миллиард сом­дон ашык каражат түшкөнүн айткан.[9]

Демек бул багытта алгылыктуу иштер болуп жатканын баамдап жата­сыз­дар. Мурдагы мезгилдерге, мурдагы президенттердин убагына караганда азыркы учурда коррупция же жемкорлук кыйла азайып бара жатат. Азыр кандай болбосун ММК ачсаң күн алыс, жума сайын тигил же бул тармактагы коорупциянын, жемкорлуктун бети ачылып, ошого жооптуу адамдар укук коргоо органдары тарабынан кармалды – деген  маалыматтарды окуйбуз. Көбүнө сабак болууда. Бирок, ушул окуялар сабак болгондур – деп оюңду жыйгыча дагы бир тармактагы коррупциялык схема, жемкорлор тобунун бети ачылып жатканы да чындык. Мындай көрүнүштөргө өзүңүздөр күндө күбө болуудасыздар.

Эми ошол коррупциялык көрүнүшкө каршы турууга жөндөмдүү, адилет­түү, акысыз, ак-ниеттүү башкарууга эмнелер кирет:

• баардык тармактарда мыйзам үстөмдүгүн орнотуу;
• мезгилдүү отчёттуулукту камсыз кылуу;
• ачык айкындуулук;
• коррупциянын алдын алуу, коррупциялык көрүнүштөрдү табуу жана андан коррупциянын себептерин четтетүү;
• коррупциялык укук бузуулардын кесепеттерин азайтуу, жоюу;
• коррупциялык укук бузууларды табуу, аларга бөгөт коюу, ачуу жана териштирүү (коррупция менен күрөшүү) боюнча;
• коррупцияга каршы күрөшкө жарандарды  катыштыруу;
• күрөштүн эффективдүүлүгүн жана натыйжалуулугун арттыруу;

Жогорудагы жана андан башка да бир катар алгылыктуу, натыйжалуу иш аракеттерди турмушка ашырсак, Кыргызстанда биротоло жоё албасак да, кескин түрдө коомдук, саясий, социалдык-экономикалык, күндөлүк турмуш­тагы коррупциянын, коррупциялык көрүнүштөрдүн алдын алып, аларга бөгөт коюп, кескин түрдү азайтууга болооруна көз жетип калды.  Азыркы учурдагы анткоррупциялык иштиктүү аракеттер буга күбө болуп, калайык калктын ишенимин арттыра  алат.

Коррупцияны чагылдыруу индекси – Индекс восприятия коррупции ИВК –                     Transparency International

   2011-жылы рейтингге кирген 182 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 164 орунда турган.

   2012-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 154 орунда турган.

   2013-жылы рейтингге кирген 175 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 150 орунда турган.

   2014-жылы рейтингге кирген 175 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 136 орунда турган.

2015-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 167 орунда турган.

   2016-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 135 орунда турган.

   2017-жылы рейтингге кирген 176 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 136 орунда турган.

   2018-жылы рейтингге кирген 180 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 135 орунда турган.

   2019-жылы рейтингге кирген 180 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 126 орунда турган.

   2020-жылы рейтингге кирген 180 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 124 орунда турган.

2021-жылы рейтингге кирген 183 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 140 орунда турган.

2022-жылы рейтингге кирген 185 өлкөнүн ичинен Кыргызстан 140 орунда калды.

Колдонулган адабияттардын тизмеси.:

1. Йохан Энгвалль докторская диссертация «Государство как инвести­цион­ный рынок: аналитическая база для понимания политики и бюрократии в Киргизии»// https://center.kg/article/132; Йохан Энгвалль «Коррупция – это весь Кыргыз­стан…

Архи­ви­ровано 29 июля 2018 года. Дата обра­щения: 28 августа 2020.// «Коррупция в Киргизии – это не просто одна из проблем государства. Коррупция и есть госу­дар­ство!»// http://www. Fergana news. com/articles/7227. 28.12.2011; Он является авто­ром книги «Государство как инвестиционный рынок: Кыргызстан в сравнитель­ной перспективе», опубликованной издательством Pittsburgh Press// https://ca-anticorruption.com/experts/johan-engvall/

2.    Кузовков Ю.В. Мировая история коррупции. М. : Издательство Анима-Пресс, 2010.

3.    История борьбы с коррупцией в КНР/https://klnvmu.mil.ru/ upload/ site195/docu ment_file/DPqYBd8IW2.pdf

4.    Борьба с коррупцией в Китае/https://ksi.lenobl.ru/ru/antikor/reports/borba-s-korrup ciej-v-kitae/

5. История борьбы с коррупцией в КНР./https://klnvmu.mil.ru/upload/site195/ document_ file/ pdf
6. Иформационное телеграфное агентство России (ИТАР-ТАСС)». 2018. 7 января. URL: https:// tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/4859925 (02.12.2018).
7. Жарлыктар, токтомдор, пландар, мыйзамдар Президенттин, Өкмөттүн, юстиция министрлигинин расми      й сайтынан алынды.
8. https://www.president.kg/kg/prezidenttin_apparaty/prezidentke_karashtuu_keneshter/antikorrupciyalyk_ ishkerdik_ke_esh
9. https://www.bbc.com/kyrgyz/articles/c041jddz1n2o

Абытов Б.К. тарых илимдеринин доктору,

профессор, РТИА  мүчө-корреспонденти,

Ош мамлекеттик  университети

Урматтуу Садыр Нургожоевич!

         Сизге түз кайрылууга төмөнкү жагдай мажбурлады. Бир нече жылдан бери 7-8-ноябрь «Тарых жана ата-бабаларды эскерүү күнү» болуп калганы жакшы болду.  Дал ушул күнү биз кыргыз мамлекетинин түптөлүшүнө, өсүп-өнүгүшүнө, өзгөчө салым кошкон улуттун улуу инсандарын эскере турган күн. Азыркы муундар, айрыкча жаштарыбыз бабалар басып өткөн бай тарыхты эскерүү менен катар эгемендүү жана көз карандысыз  мамлекеттүүлүккө кыргыз эли кандай баа менен жеткенин терең билүүсү милдет. Бул күндүн тарбиялык жагы да абдан зор. Дал ушул күнү кылым карыткан кыргыз элинин уюткулуу тарыхы, ата-бабаларыбыздын баскан жолу, элибиздин эркиндиги, эгемендүүлүгү жана көз карандысыздыгы үчүн күрөшү, кыргыз элинин, мамлекетинин тарыхына ташка тамга баскандай из калтырган Барс-бег, Мухаммед Кыргыз, Атаке бий, Алымбек датка, Ормон хан, Полот хан, Курманжан датка, Абдыкерим Сыдыков, Жусуп Абдрахманов, Абдыкадыр Орозбеков, Исхак Раззаков сыяктуу ж.б. чыгаан мамлекеттик ишмерлерибиз эскерилет.

   Улуу муундагы чыгаан инсандарыбызды ар тараптан, калыс изилдеп, алардын атын кийинки муундарга жеткирүү, өмүр таржымалдары жаш муундарга үлгү болушу милдет. Маалым болгондой Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 2018-жылдын 21-июнундагы «Кыргыз Республикасынын көрүнүктүү мамлекеттик жана саясий ишмери А.Орозбековдун 130 жылдык мааракесине арналган иш-чараларды уюштуруу жана өткөрүү жөнүндө» №251-VI токтомунун негизинде бир катар иш чаралар жүргүзүлүп, ошондогу Президентибиз А.Орозбековдун кичи мекенине барып, салтанатту иш чара өткөнү да баарыбызга маалым. Бирок, аткарылбаган иштер да бар.

  Учурда кыргыз элинин, Кыргыз Республикасынын эң ыйык жайы – улууларга урмат-сый катары курулуп, 2000-жылдын 14-июлунда ачылган, Бишкектен 30 чакырым аралыкта Чоң-Таш айылынын жанында жайгашкан «Ата-Бейит» мемориалдык комплекси экендиги талашсыз. Ал жерге сталиндик кызыл террордун жана массалык репрессиялардын курмандыктары болгон 19 улуттун 137 чыгаан инсаны коюлган. Дал ошол жерде 1938-жылы 5,8-ноябрдын түнүндө 137 киши атылып, кыш бышыруучу чакан заводдун эски мешине көмүлгөн. Кыргыз элинин Кеңеш өкмөтүнүн алгачкы жылдарындагы улуттук мамлекеттүүлүктү түптөгөн чыгаандары, кыргыз улуттук интеллигенциясынын каймактары –  Ж.Абдрахманов, И.Айдарбеков, Б.Исакеев, М.Салихов, К.Тыныстанов, Т.Айтматов, Э.Эсенаманов, Х.Жээнбаев ж.б. түбөлүк жайын тапкан. 2008-жылы ал жерге ааламга атагы чыккан, даңктуу да, барктуу да жазуучубуз Ч. Айтматов коюлган.  2010-жылы апрель окуяларында курман болгон жарандардын басымдуу бөлүгү да ушул жерге коюлган. 2016-жылы ал жерге 1916-жылкы кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылынын курмандыктарына арналган эстелик тургузулган. Жогорудагыларды эске алуу менен кийинчерээк «Ата-Бейит» мемориалдык комплекси «Ата-Бейит» улуттук тарыхый-мемориалдык комплекси болуп кайра өзгөртүлгөн. Мунун баары абдан жакшы, талашсыз факт.

   Бизди, айрыкча мени абдан өкүндүргөнү – ошол 137 адамдын сөөгү коюлуп, аттары жазылган «Ата-Бейитке» кыргыз элинин дагы бир чыгаан уулу, Кеңеш доорунгдагы кыргыз мамлекетинин фундаментин бекемдөөгө өзүнүн зор салымын кошкон, Кыргыз Автономиялуу облусунун, Кыргыз АССРинин Борбордук аткаруу комитеинин биринчи төрагасы, Кыргыз АССРинин, Кыргыз ССРинин Баш мыйзамын – Конституциясын  түзүүчүлөрдүн бири Абдыкадыр Орозбековдун сөөгү коюлбаса да, мемориалдык тактага атын жазып коюшпаганы болуп жатат. Негизи бул маселе ошол  “Ата-Бейит” комплекси ачылганда эле коюлган. «Ата-Бейит» мемориалы ачылган салтанатта ошол кездеги дөө-шаалардын бирине: «Эмне үчүн бул жерде А. Орозбековдун аты жазылган эмес?» деген суроо узатсак: «Ал киши бул жерде атылган эмес экен» деген жооп болгон эле. 

    Ооба, ал жерде атылган 137 адамдын арасында ал киши жок. Бирок ошолордой эле, керек болсо алардын көбүнөн аша турган, эли-журтуна, мамлекетине эмгеги сиңген, алардын көбү менен үзөңгүлөш болуп, мамлекеттин тагдырын чечкен маселелерге жигердүү катышып, өз башын канжыгага байлап, эли, мамлекети үчүн жанын берген, ошол коогалаңдуу мезгилдин курмандыгы болгон Абдыкадыр Орозбековдун ысымын дал ошол мемориалдык тактага жазып койсо болот эле деген ойдобуз. Мейли, коюлган жери табылбаса табылбасын. Бирок чыгаан, олуттуу мамлекеттик ишмер катары анын атын дал ошол «Ата-Бейит» мемориалдык комплексине жазуу азыркы муундардын, эгемен Кыргызстандын расмий бийлигинин тарыхый, саясий милдети эле. Тилекке каршы, ал дагы эле аткарыла элек. 

    Урматтуу Садыр Нургожоевич, мен А.Орозбековго жердеш да, тууган да эмесмин, болгону өз ишине берилген, мекенчил бир жоош момун тарыхчымын. Сиз Президенттикке талапкер болуп жүргөн кезде, Ошто бир жолугушууда, мен сизге ийгилик каалоо менен ошол «Ата-Бейит» мемориалдык комплексине Абдыкадыр Орозбековдун ысымын жаздыруу сунушу менен кайрылган элем. Жаңылбасам, ошондо Сиз бул маселе сөзсүз эске алынат, ал кишинин аты жазылышы керек – деген кыязда жооп берген элеңиз. Мына эми азыр Сиз Кыргыз Республикасынын Президенти, мамлекет башчыбызсыз. Көптөгөн иштерди аткарып жатасыз, алар талашсыз факт, тарых өзү таразалап алат кийин.  Бирок, “Ата бейитте”  Абдыкадыр Орозбековдун ысымы дагы эле  жок.

    7-8-ноябрь «Тарых жана ата-бабаларды эскерүү күнү» экенин эске алуу менен мен дагы бир жолу Сизге расмий кайрылат элем, кандай жагдай болсо да Абдыкадыр Орозбековдун ысымы  ошол биздин “Ата-Бейит» улуттук тарыхый-мемориалдык комплексинде” жазылышы керек. Мамлекет башчыбыз, улуу инсандарды, элибиздин улуттук мамлекеттүүлүгүнүн пайдубалын тургузган, бекемдеген инсандарды урматтаган, сыйлаган Президент катары ошол тарыхый адилетсиздикке, кемчилдикке чекит коё деген үмүттөмүн.

     Чындыгында 20-30-жылдары кыргыз элинин чыгаан уулдары өз элинин келечеги, мамлекети үчүн эмгегин, керек болсо өмүрүн аябаган, кыргыз мамлекетинин пайдубалын түптөгөн, партиялык, мамлекеттик чыгаан ишмерлеринин арасында кадырлуу болуп, урматтоо менен «бүткүл кыргыз аксакалы», «биздин аксакал» атка конгон Абдыкадыр Орозбеков да бар. Эгерде А.Орозбеков ошол кездеги элибиздин көрүнүктүү уулдары А.Сыдыков, Ж.Абдрахманов, И.Арабаев, Т.Айтматов, К.Тыныстанов ж.б. сыяктуу билимдүү болсо, мүмкүн анын тагдыры башкача болуп, эл үчүн үзүрлүү эмгеги башка нукта өтмөк чыгар. Тилекке каршы, өзү айткандай сабатсыздыгын өз алдынча жоюп, болгону Ташкент шаарындагы Орто Азия бюросуна караштуу 3 айлык партиялык, кеңештик курулуш курсун аяктаган. 

   Ошентип, ал жаңыдан түптөлүп келаткан кыргыз мамлекетинин бирден-бир маанилүү жетекчилеринен болуп калган. Мындай пикирге анын мамлекеттик кызматтары күбө:

• Кыргыз Автономиялуу Облусунун аткаруу комитетинин төрагасы – 1925-1927-жж.;
• Кыргыз АССРинин Борбордук аткаруу комитетинин президиумунун төрагасы – 1927-1936-жж.;
• Кыргыз облустук партиялык уюмунун бюросунун жана республикалык партиялык уюмдун Борбордук комитетинин мүчөсү;
• Кыргыз ССРинин Борбордук аткаруу комитетинин президиумунун төрагасы – 1936-1937-жж.;
• Орусия Федерациясынын Борбордук аткаруу комитетинин Президиумунун мүчөсү;
• СССР Борбордук аткаруу комитетинин Президиумунун мүчөсү;
• Кыргыз АССРинин атынан Кеңештердин Бүткүл Россиялык XIV жана XV чакырылышындагы курултайлардын делегаты;
• Бүткүл Россиялык БАК мүчөсү, Кеңештердин Бүткүл союздук IV–V чакырылышындагы курултайлардын делегаты;
• СССР Улуттар Кеңешинин мүчөсү;
• 1929,1937-жылдары кабыл алынган республикалык Баш мыйзам –Конституцияны иштеп чыккан комиссиянын мүчөсү болгон.

    1926-жылы 25-февралда түзүлгөн автономиялуу облустан автономиялуу республикага айлантуу боюнча атайын комисияга эки милдет жүктөлгөн:    

1. Кыргыз АССРинин түзүлгөнү туралуу декларациянын долбоорун. 
2. Кыргыз АССРнин Конституциясынын долбоорун даярдоо.

     Дал ошол конституциялык комиссиянын төрагасы А.Орозбеков, мүчөлөрү Ж.Абдрахманова, И.Фатьянов, К.Абрамов, Л.Авербуг, Манкиров болгон. Демек, А.Орозбеков алгачкы Конституциябызды даярдап, бекитүүгө зор салым кошкон. Ал эми 1936-37-жж. экинчи Конституциябызды даярдоодо чакан комиссиянын төрагасы болгон, анткени ал убакта анын үстүнөн кызыл террор жана репрессиянын ала булуту айлана баштаган. Мындан башка бир катар коомдук уюмдардын жетекчиси болгон. Көрүнүп тургандай, А. Орозбеков улуттук мамлекеттүүлүгүбүздүн өнүгүшүнө зор салымын кошкондугу кашкайган чындык.

   Бизди канааттандырбаган жагдайлар: биринчиден, азыркыга чейин анын кайсы жерге, качан коюлганы толук тактала элек. Болгону кээ бир божомол менен чектелүүдөбүз. Экинчиден, анын өлүмү да толук аныктала элек. Кээ бирлери, аны «тергөө учурунда атып салышкан» дешсе, башкалары «тергөөдө катуу токмоктун натыйжасында өлгөн», үчүнчүлөрү «оорудан өлгөн» дешет. Эң негизгиси – Абдыкадыр Орозбеков иш ордунда камакка алынып, дал ошол НКВДнын түрмөсүндө каза болгону шексиз. Үчүнчүдөн, анын саясий-тарыхый бейнеси толук ачылып бүтө элек. Тилекке каршы, эгемен кыргыз мамлекетинин туңгуч президентинин «Кыргыз мамлекеттүүлүгү жана «Манас» элдик эпосу» аттуу китебинде кеңеш доорундагы бир топ мамлекеттик ишмерлер аталып, бирок А. Орозбековдун аты аталбаганы ар түрдүү жагымсыз пикирди калтырган. Төртүнчүдөн, ошол мамлекет башчыбыздын мамилеси таасир эттиби же башкача бир саясий оюндар жүрүп кеттиби, кантсе да дал ошол 20-30-жылдардагы кызыл террордун курмандыгы болгон, «Ата-Бейит» комплексине коюлган 137 адамдын арасында А.Орозбековдун аты бүгүнкү күнгө чейин жазылбаганы абдан өкүнүчтүү. Бешинчиден, А. Орозбеков жөнүндөгү маселе бир жактуу эмес. Анткени анын ишмердүүлүгүнө, айрыкча жогорку мамлекеттик кызмат абалына жетишкенден баштап анын тарыхый-саясий бейнесине карата ар түрдүү сын-пикирлер, кээде ачык эле тескери, көп учурда анча жымсалданбаган ачык бурмалоо, жалган доомат коштогон мүнөздөмөлөр да берилип келет. Албетте биз тарыхчылар толугу мененн тарыхый чындыкты калыбына келтиребиз деп ишендире алам. Муну айтып жатканым, эгер чындап эле А.Орозбеков ошолор мүнөздөгөндөй чабал болсо, алгачкы кыргыз мамлекетинин башатында анчалык көп убакка – 12 жыл бою турбайт эле да. Демек, ал – ар тараптан колдоого да, коргоого да татыктуу инсан. 

    Биз 2016-жылы – “Тарых жана маданият жылында” ушуга окшогон так эместиктерди, мүчүлүштүктөрдү оңдоого, тастыктоого мүмкүнчүлүк болот деп ойлодук эле. А.Орозбековго карата андай болгон жок. Кеч болсо да 2018-жылы анын 130 жылдык мааракесинде ошол катачылыкты оңдолоор деген үмүттө болдук эле, андай болгон жок. 

    Эми урматтуу Садыр Нургожоевич, Сиздин колдооңуз менен дал ошол «Ата-Бейит» улуттук тарыхый-мемориалдык комплексине анын ысымы жазылып калар деген зор, илгери үмүтүбүз бар.

    Сизди терең урматтоо менен,

тарых илимдеринин доктору, профессор, 

Ош мамлекеттик юридикалык институтунун 

илимий иштер жана эл аралык байланыштар 

боюнча проректору  Байболот Капарович Абытов

[email protected];  тел. 0552270235

Мамлекеттик, партиялык чыгаан ишмер, эл уулу -Төрөгелди Балтагулов

 2020-жылдын 20-февралындагы Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн чечи­ми­не ылайык (№ 55-p) расмий түрдө мааракелери өткөрүлө турган кыргыз элинин чыгаан инсандарынын арасында, чыгаан мамлекеттик жана партиялык  ишмер Төрөгелди  Балтагулович  Балтагулов да бар эле. Тилекке каршы дүйнө­лүк пандемия, өлкөбүздөгү эпидемиологиялык абал, ал мааракенин кеңири мааниде жана масштабда өтүшүнө тоскоол болду. Ошол инсандын бейнесине кээ бир сүр­түм­­дөр­дү даярдап, анын ишмердүүлүгүнө, тарыхчы катары назар салып, изилдөөбүздүн натыйжасын калайык калкка, окурмандарга сунуш кылуудабыз. Тегин жерден атактуу жазуучу Аалы Токомбаев “Өмүр бизден өтүп кетсе, эл эмгектен эскерсин” деген эмес.  Мындай адамдар ар тараптан эскерүүгө татыктуу экени талашсыз көрүнүш.

Бүгүнкү абройлуу бейнесин сиздерге сунуш кыла турган инсан, ак кал­­пак кыр­гыз элинин саясий, социалдык-экономикалык, маданий жана кесиптик кошун­­дар кыймылынын өнүгүүсүнө өз салымын кошкон, аталган тармак­тардын ат көтөр­гүс түйшүгүн көтөргөн, ка­лайык калкка таа­ны­мал болгон, өзүнүн та­лык­­пас эмге­ги, кажыбас кайраты менен турмуштун татаал жолун чаалыкпай баскан чы­гаан сая­сий, мамлекет­тик ишмер, кыска өмүрүндө көп ийгиликтерге жетишкен эл уулу Төрөгелди  Балтагулович  Балтагулов. Дал ушундай инсандар тууралуу эл арасында “Артыңда эстей жүргөн кишиң бол­сун, эл эскерип жүрөөр ишиң болсун” деп айтылат. Укурукту узун таштаган кыргыз эли «Калк айтса, калп айтпайт» – деген да накыл кеп­ти бекеринен айтпайт. Ант­кенибиз биздин каарман өмүр бою, өзү арка­ла­ган мамлекеттик, партиялык жетекчилик кызматтарда ак эмгек­­ти сый­лаган, акый­катты жактаган, адилеттүүлүктү барк­таган, дайыма ка­лыс­тык­тан жазба­ган, приципиал­дуу­луктан кайтпаган, ар дайым эл ише­ни­мин ак­та­ган, улуу сапат адам­гер­чи­ликти даңктаган Адам болгон.

Менин жеке баамымда, Төрөгелди Балтагулович акылга да, күчкө да толуп, өзү жетек­теген тармактардын майда-баратына чейин көзү жетип, иштесе ишке тойбой турган кезин­де, болгону 46 жашында капыстан каза болгон. Мүмкүн өмүрү узун­ураак болгондо, кыргыз мамлекеттинин оор жүгүн көтөргөн, кыргыз элинин дагы бир мыкты уулу болоору шексиз эле. Тилекке каршы өмүрү кыска болду, ошентсе да бул адам өзү өкүнбөгөндөй байма-бай, үлгүлүү өмүр сүргөнү баамдалат. Бир айылдын, өрөөндүн эле эмес бүткүл кыргыз журтчулугуна тааны­мал болгон биз­дин каарман табиятынан таланттуу,  ар нерсеге шык­туу жана жөндөмдүү, мыкты уюш­туруучу, жакшы касиеттери көп чыгаан жетекчи, бир катар жаңы көз караш­тар­дын жана саамалыктардын демилге­чи­си, алардын ишке ашыруу­чусу катары да маалым. Балтагул абабыздын мындай асыл касиет­те­рин анын атактуу К.Конду­ча­лова, А.Масалиев, Ж.Мавлянов, Ж.Каниметов, К.Дыйкан­баев, айтылуу генерал М.Абдрахманов сыяктуу замандаш­тарынын, үзөңгү­лөш жолдошторунун эскерүү­лө­рү­нөн да байкап калдым. Анын жакын туу­ган­дарынан, кесиптеш замандашта­рынан ал адам туу­ралуу угуп, жогорудагы абройлуу инсандардын пикирлерине таянып, өз дараметиме жараша көкү­рөк сезимим ме­нен ушул макаланы даярдоого бел байладым.

Өткөн Кеңеш доорунда, элибиз сыйлап, урматтаган абройлуу мамлекеттик жана пар­тия­лык  ишмер тууралуу, анын бейнесине кээ бир штрихтерди жазуу мен үчүн бир жагы чоң жоопкерчилик, экинчи жагы зор ырахат. Анткени мен биздин коом­чулуктун, азыркы жаш муундардын эсинен чыгып калган, көңүл чордонуну сыр­тында калып кеткен адам тууралуу жазууга бел байладым. Менимче улуу муун­дар­дагы чыгаан инсандардын өмүр таржымалы, алардын кылган иштери, мам­лекетибизге, элибизге сиңирген эмгеги, алардын акыл на­саат­тары, ой пикир­лери, элибиздин, жерибиз­дин өткөн та­рыхы, мада­ния­ты, каада-сал­ты, үрп-адаты, өт­көөл мезгилдердеги оомал-төкмөл абалдар, азыркы учурдун көйгөй­лүү маселе­лери, жаштарыбызга карата таа­лим-тар­бия­сы, азыркы жаштардын адеп-ах­ла­гы жөнүндөгү асылзат насааттары ме­ни эле эмес, көптөгөн адамдарды терең ынан­дырып өзү­нө тартаары бышык. Бул жагдай да мени Балтагул Төрөгел­диевич туу­ра­луу тарыхый баян­да­ма жазуу­ма түрткү болгону чындык.

Дегинкиси, кылым карыткан кыргыз элинин тарыхында байыртадан бүгүн­­­­кү күнгө чейинки мезгилде, ар түрдүү доорго, оомал-төкмөл замандарга  таан­­дык өз элинин, кыргыз мамлекетинин түптөлүүсүнө, өнү­гүү­сүн­дө өзгөчө роль ой­ноп, омок­туу ойлору, натыйжалуу иштери, келе­чек­­түү аракет­тери ме­нен орчундуу орун­ду ээлеп, өз элинин бирим­дигине, кыргыз мам­лекети­нин өсүп-өнүгүүсүнө өзгөчө са­лы­мын ко­шуп келген беделдүү, бел­гилүү инсан­да­ры көп эле болгон. Мындай инсан­дарыбыздын ар кими­си, кыр­гыз мам­ле­ке­ти­нин, элинин ар түр­дүү мез­гил­деринде, ар кандай доор­лорун­да жана заман­дарын­да жа­шашса да, алардын түп­кү максаты, мүдөө­сү бир болго­ну шексиз. Алар кыргыз элинин, Ата Журтунун бирим­дигин, көз каранды­сыз­дыгын бекем сактоо менен кыргыз мамлеке­ти­нин аброюн жогору­латып, даңазалап, улуттук мам­ле­кетибиздин өсүп-өнүгүүсүнө, анын келечегине бүт өмүрүн жум­шаш­кан жана алгы­лыктуу, натыйжалуу аракет­терге жетише алышкан. Ошондой кыргыз элинин тарыхый-саясий аренасында өз­гө­чө роль ой­но­гон чыгаан инсандар­дын ката­ры­нда ка­дим­­ки бабаларыбыз Барс-бег, Мухаммед Кыр­гыз, Кубат бий, Ажы бий, Атаке бий, Алымбек дат­ка, Нү­зүп бий, Курманжан датка, Боромбай, Ормон хан, Шаб­дан, Полот хан, Кеңеш доорундагы мамлекеттик ишмерлер А.Ороз­­­беков, А.Сы­дыков, Ж.Аб­драх­ма­нов, Б.Исакеев, И.Раз­заков, Т.Усуб­алиев, А.Масалиев ж.б. атоого болот. Аталган ин­сан­­дардын ар бири өз доорунун саясий, социалдык-эко­номика­лык, мада­ний өнү­гү­шү­нө өз салымдарын кошуп, олуттуу өзгөрүү­лөргө алып келишкен.

Биздин элде анча жакшы эмес бир адат бар, чыгаан инсан – десе дароо эле кеп­тин тар маанисин эске алып, мамлекет башчыларын, олуттуу патиялардын көрү­нүк­түү жетекчилерин, биринчи катардагы мамлекеттик жана саясий иш­мер­лерди эске алышат. Көп учурда, баягы “Жоону чапсам мен чаптым, аты калды Манас­­ка” дегендей эле болуп калат. Анткени дал ошол эле жо­го­руда аталаган чыгаан мамлекет башчыларынын негизги идеяларын тур­муш­ка ашырууга, көздө­гөн максатына, ойлогон оюна жетүүгө көмөктөш бо­луп,  аларга өйдөдө өбөк, ыл­дый­да жөлөк болгон, алардын үзөңгүлөштөрү, замандаштары, алардын мезгилин­деги элет жерин көтөргөн, жергиликтүү мамлекеттик, партиялык кызматтарды аркалаган, элет жеринин жоопкерчилигин алган, жер-жерлердин социалдык-эко­но­микалык жана маданий өнүгүүсүнө  өз салымдарын кошкон инсандар туура­луу маалыматтар көмүскөдө калып кетет. Дал ошондой кыргыз элинин мык­ты уулда­ры­нын бири, кадимки ХХ кылымдагы кыргыз элинин чыгаан уулу Исхак Разза­ков­дун мезгилинде, ал кишинин, ал аркылуу Өкмөт менен партиянын зор ишени­ми­не ээ болуп, Жалал-Абад, Ош областтардын социалдык-экономикалык, мада­ний абалын көтөрүүгө зор салымын кошкон исандардын бири биз сөз кыла турган Төрөгелди Балтагулович Балта­гулов болуп эсептелет. Анын жеке, өз колу менен толтурган документтерине таянсак өткөн жы­лы биздин каарамандын 100 жылдык мааракеси болмок экен. Бирок, бизде эле эмес, дүйнөдөгү пандемия, сани­тардык эпидемиологиялык шарттарга байланыштуу, анын мааракеси  өтпөй калды дешет, ал кишинин жакын­дары. Ошондуктан жакшылыктан үмүт этип, быйылкы жылы Т.Б.Балтагуловду эскерүү иш чара­лары өткөрүлмөк болуп турат.

Каарманыбыз, Төрөгелди Балтагулович көптөгөн чыгаан тарыхый инсан­дардай эле  өз­үнүн  жеке сапат­тары – курч акыл-эси, бекем эрки, турук­туу мак­саты, көрөгөчтүгү, көпчү­лүк­тү өзүнө тарта билүүсү, коомду баш­ка­руу­га өзгөчө шы­гы жана жөн­дөмү, мамлекеттик деңгээл­деги сая­сий, социалдык-эко­номи­ка­лык ма­се­­­ле­лерди чечүүдөгү компе­тен­т­т­үү­лүгү, ошол ма­се­ле­лер­ди чечүүнү чочулабай өз мойнуна алуу жоопкерчи­ли­ги, жол башчы­лык, жетекчилик жеке ка­сиет­тери, элди, коомду баш­каруу жөн­дөм­дүүлүк­тө­рү менен өзү жетек­теген мезгилдин жана ага караштуу болгон аймак­тын баардык элдерин, улуттарын жана социалдык кат­мар­ла­рын би­рик­ти­рүү араке­ти, мамле­кет­тин, эмгекчи элдин кызык­чы­лы­гын коргоп, кол­доп, чоң саясий аренада өзү­нүн саясий тажрыйбасы, артык­ча жөн­­дөмү, иш­тик­түүлүгү, көрөгөчтү­гү ме­нен ай­калыш­тырып келген мыкты инсандардын бири болгону талашсыз факт.

Чыгаан инсандар, беделдүү ишмерлер конкреттүү бир элдин, мамлекеттин та­ры­хында өзгөчө ролду ойноп, өлкөнүн та­ры­хында олут­туу орун­ду ээлеп, өзгөчө ишмердүүлүгү менен из кал­тырып келишет. Көп убакта алардын мындай ара­кет­тери коом­дук-саясий турмушту кескин өзгөрүүлөргө алып ке­л­ген. Кеңеш доорун­дагы кыргыз мамлекетинин, республикабыздын саясий, социалдык-экономикалык жана идеологиялык өнүгүүсүнө өзгөчө салым кош­­кон бир катар чыгаан инсандар бар. Алар өздөрүн дасыккан саясатчы, айыл чарба, өнөр жай, көп тармактуу өндүрүш маселелерин ичинен билген жана терең өздөш­түргөн, жетекчилик кызматтын баардык теп­кич­терин басып өтүп, абдан такшалып, элет жерин­деги кызматтардан баштап акырындык менен райондук, областтык, андан кийин гана рес­пуб­ликалык масштабдагы кыз­мат­тарга барышкан.  Мындай жол­ду биз­дин каарман Төрөгелди Балтагулович Балтагулов да басып өткөнүн, архив­дер­ден алынган анын жеке баракчасы, Кыр­гызстан компартия­сынын Бор­бор­­дук комитетинин  мүнөздөмөлөрү, колдо бар ар түрдүү расмий документтери тастыктап турат.

Биздин каармандын дагы бир өзгөчөлүгү, илимдин тили менен айтканда, рацио­налдык-легалдык чыгаан инсандардын ка­тарына кирген көрүнүк­түү иш­мерлердин бири экени талашсыз. Жөндөп айтканда, мындай чыгаан­дар коомдук-саясий турмуштагы өз абалдарына демократиялык жол, көп­чү­лүк элдин колдоосу ме­нен же­тиш­кен инсандар, тагыраак айткан­да, элдин эрки, колдоосу ме­нен тары­хый, саясий аренада ошондой абалга жетишкендер. Биз­дин эли­биз­де мын­дайлар­дын ка­та­рына А.Ороз­бековду, А.Сы­ды­ков­ду, Ж.Аб­драх­мановду, И.Раззаковду, А.Масалиевди, алардан кийинкилердин катарына  Т.Балта­гу­лов­ду кошууга  болот.

Өмүр таржымалы жана ишмердүүлүгү

Төрөгелди Балтагулов алыскы Ала-Бука элинин кулу­ну, 1920-жылы анда­гы Жалал-Абад облусунун Кызыл-Жар районунун Кош-Алмурут айылында кедей дыйкан­дын үй бүлөсүндө туулган. Атасы Балтагулдун, апасы Сапанын, Төрө­гел­диден башка дагы Нурдин, Добуталы, Атамырза аттуу уул­дары Бул-Бул аттуу кызы болгон. Жаштайынан зирек, тири-карак болгон Т.Бал­тагулов 1938-40-жылдары муга­лим­дер институ­тун­да сырттан окуу­­ну, айыл­дык мектептин мугалими ката­ры эм­гек­тенүү менен айкалыштырып, институтту ийги­лик­түү аяктаган­дан кийин мек­теп­тин директору болуп эм­гек­тенет. 1940-41-жыл­дары Ала-Бука районунун билим берүү бөлүмүнүн инспек­тору, Улуу Ата Мекен­дик согуш башталган 1941-42-жылдыры Ала-Бука району­нун билим берүү бөлү­мүнүн башчысы болгон. Башка жаштардай эле Т.Балтагулов да Ата Мекен­ди коргоо үчүн фронтко барууга жулу­нуп, аракет жасаган. Бирок, жер­ги­лик­түү пар­тиялык жана мамлекеттик уюмдар сенин фронтуң тылда, дал ошол туул­ган жериң­де деп, жетекчилик кызматка калтырып коюшкан. Ошентип баа­луу, жаш жана иш билги элеттик жетекчи катары согуш фронт­торуна чакы­рыл­ган эмес. Анын негизги милдети фронтту өнөр жай, айыл чарба продук­ция­лары, кийим-кече, тамак-аш менен камсыз кылуу максатында тылда бел­се­нип эмгектенүү, кай­сы гана тармакта болбосун “баар­ды­гы фронт үчүн, баардыгы жеңиш үчүн” ураа­ны­нын алдында иштеген. 1942-43-жыл­дары биз Т.Балта­гу­ловду партиялык кыз­матка сунушталып, алгач жогорку район­дук партиялык ко­ми­теттин инспектору, агитация, пропаганда жана жалпы бөлүмүнүн башчысы катары талыкпай эмгек­тенгенин көрөбүз. 1943-45-жыл­дары Т.Б.Балтагулов комсомолдук жетекчилик кызмат­ка сунушталып, ал жылдары Кыргыз ССРинин комсо­мо­лунун Жалал-Абад областтык комите­тинин катчысы, 1945-жылдын декабрынан 1948-жылдын дека­бры­на чейин комсомол­дун Жалал-Абад  областык комитетинин биринчи катчысы  болуп эмгектенет. Бул мезгил со­гуш­тан кийинки эл чарбасын калыбына келтирүү, элдин жашоо тиричилигин жак­шыр­туу, мамлекеттин өсүп-өнүгүүсүнө ар тарап­туу өбөлгө түзгөн убакыт эле. Дал ошол жылдары, т.а. 1945-жылы Кыр­гыз ССРи­нин Өкмүт башчысы болуп, кадим­ки Исхак Раз­заков­дун бекилип келиши, анын республикабызда жигердүү эмгек­тенүү мезгилине туш келет. Ошол кездеги ком­мунисттик партия менен Өкмөттүн чоң, ишенимдүү тая­ны­чы комсомол болгону талашсыз көрүнүш эле. Ал мезгилде комсо­мол­дун Жалал-Абад областындагы жетек­чи­си Т.Б.Бал­­та­гулов, жаңы жетек­чи И.Раззаковдун назарына түшүп, анын ишенимине, болочок мамлекеттик, пар­тиялык  ишмер катары, ал адамдын көңүл буруусуна арзыган десек болот. Исхак Раззаков Кыргыз ССРинин Өкмөт баш­чы­сы, 1950-жылдан баштап кыргыздардан чыккан алгачкы  Кыргызстан компартия­сы­нын биринчи катчысы катары респуб­лика­нын көп тармактуу мамлекеттик, партиялык уюмдарынын жетекчилигине улуттук адистерди, айрыкча жаш адис­тер­ди даярдоого өзгөчө көңүл бурган, кыр­гыз элинин улут лидери болгону талашсыз. Т.Балтагулов дал ошол саясаттын алка­гында областтык жетекчиликке жеткен, келечектен көптү үмүттөндүргөн жаш комсомолдук, партиялык жана мам­лекеттик жетекчилерден эле.

Каарманыбыз 1948-жылдын декабрынан баштап Кыр­гыз­стан компартия­сынын Жалал-Абад областтык комитетинин админис­тра­циялык бөлүмүнүн башчысы болуп дайындалат. 28 жаштагы жигит үчүн бул зор жетишкендик, эбегейсиз жооп­керчилик, партиялык жооптуу кызматка олуттуу кадам эле. Андан да көп өтпөй эле 1949-52-жылдары ал Москва шаарын­дагы  Жогорку партиялык мектеп­тен өз билимин өркүндөтүп, СССРдин кезинде, анын борборунда жайгашкан КПССтин эң чоң, абройлуу, борбордук Жогорку партиялык мектебинен билим алып чыгат. Ал кезде аталган партиялык мектепте келечектүү жаштарды, улуттук республикалар­дын болочок саясий лидерлерин, партиялык ишмерлерин даярдаш­чу. Атал­ган мектепке жиберүүдөн мурда, ал жакка талапкерлерди жергиликтүү пар­тия­лык уюмдардын жана Кыргызстан КП БКнын катуу, катаал эле­гинен өт­кө­рүп, андан кийин зор ишеним артуу менен жибе­ришчү. Чындыгында бул жогорку партиялык мектепте биздин эле эмес, баар­дык союздук республика­лар­дын келе­чек­теги партиялык элитасы, жогорку партиялык кызмат эгедер­лери окуй турга­нын эстен чыгарбоо абзел.

Москвадан КПССтин Жогорку партиялык мектебин жаңыдан, ийгиликтүү бүтү­рүп келген 32 жаштагы Төрөгелди Балтагуловду Кыргызстан компартия­сынын Борбордук комитети Ош обкомуна катчы кылып дайындашат. Эки жылдан кийин, 1954-55-жылдары ал Ош областтык аткаруу комитетинин төр­­агасы болуп эмгек­тенген. Ал эми 1955-59-жылдары ага зор ишеним көр­сө­түлүп, Кыргызстан ком­пар­тия­­сынын борбордук комитети Т.Балтагу­ловду Жалал-Абад обкомунун бирин­чи катчысы катары обкомдун Пленумунда жана Кыргызстан КП БК бюросунда бекитишет. Архив­дик документтерге таянсак, 1955-жылдын декабарындагы об­ласт­тык партия­лык уюмдун конференциясында Т.Б.Балтагулов обкомдун мүчөсү, ал эми бир аз убакыттан кийинки Пленумда областтык партия­лык уюмдун бирин­чи кат­чысы болуп шайланган. Албетте бул кызматка бекитүү КПСС БКнын бор­бор­дук комитетинин колдоосу жана бекитүүсү менен болгонун архивдик доку­мент­тер таасын көрсөтүп турат. Дагы бир жагдай бул дайындоо ошол кездеги Кыргызстан компартия­сынын жана Борбордук комитетинин бирин­чи кат­чы­сы Исхак Раззаковдун түздөн-түз сунушу жана ишеними аркылуу бол­го­ну талашсыз. Коңшулаш Өзбек ССРинин партиялык, мамлекеттик кызмат­та­рын­да абдан так­ша­лып келген, көрөгөч, даанышман, келечекке кеңири кадам таштаган И.Раззаков­дун Кыргызстандын өзүнүн жаш мамлекеттик, пар­тия­лык адистери­нин, болочок лидерлеринин өсүп чыгышына, ар түрдүү кызмат­тарда такшалып, кыргыз мамле­ке­тинин келечегинде керегине жарай турган азаматтарды баамдап, аларга ар та­рап­туу колдоо көрсөтүп, акыл, насаатын айтып, туура жолго багытта­га­ны да кеңири маалым. Дал ошондой адамдын назары түшүп, колдоосуна ээ бол­гон, элет жеринен суурулуп чыгып, эл, партия жана мамлекет үчүн чын дилинен берилип кызмат кылган ишмерлер­дин бири дал ушул Т.Б.Балтагулов болгонун тарых тастыктап турат.

Белгилүү болгондой 1939-жылкы администартивдик аймактык бөлүнүүгө жара­ша өз алдынча болгон Ош жана Жалал-Абад облас­ттары, 1959-жылдын башында бириккендигине байланыштуу, биздин каарман кайрадан Ош об­ласт­­тык аткаруу комитетинин төрагасы катары өз вазыйпасын аткарган. 1960-жылдын февраль айы­нан баштап Т.Б.Балтагулов Ош обкомунун биринчи катчысы болуп Кыргыз­стан компар­тия­сынын Борбордук комитети тарабынан шайланат. Ал кезде баар­дык партиялык жетекчилик кызматтар демократиялык негизде, шайлоо жолу менен дайындала турган.

Көп узабай эле республикада болуп өткөн саясий оюндар, талык­пай иштеп жат­кан Кыргызстан КП БКнын биринчи катчысы И.Раззаковдун күтүүсүздөн кыз­маттан алынышы, андан кийинки республика­лык партиялык уюмда раззаков­чу­лар­дан тазалоо жараяны Т.Балтагуловго да таасирин тийгизип, тез эле эми бел­сенип, Ош областынын социал­дык-эконо­ми­калык, маданий турмушун жакшыр­туу­га киришкен (андагы Ош областы азыркы Ош, Жалал-Абад, Баткен облас­тары­нын аймактарын кам­тыр эле – авт.), КПСС БКнын жана Кыргызстан КП БКнын резервин­ин алдыңкы катарындагы партиялык адисти кокусунан эле Кыр­гыз ССРинин республикалык проф­союздар Кеңе­ши­нин төрагалык кызматына сунушта­шып, тез эле бул кызматка бекитиш­кен. Албетте бул өсүп, жетилип, так­ша­лып  келе жаткан жаш партиялык кызматкер үчүн “жумшак саясий сүргүн” эле. Мүмкүн ал жакка кетишине себеп, анын И.Раззаковдун өстүргөн, Ош обко­му­на дайын­да­ган ишеними, партиялык резервдик адистердин эң алдың­кы катарын­дагы жоокери, республиканын болочок лидерлеринин бири ката­ры эсептелиши, кийинки жетекчиликке анча ичи чыкпагандыгы да себеп болушу мүмкүн.

Мамлекеттик, партиялык ишмердүүлүгүнүн натыйжасы

Т.Б.Балтагуловдун мамлекеттик жана партиялык жетекчилик кызматты аркалап жүргөн кезинде, ал кишинин түздөн-түз кийлигишүүсү, жекечилиги менен ошол кездеги Ош, Жалал-Абад областарында жүздөгөн, миңдеген адамдарды жумуш менен камсыз кылган, бир катар өнөр жай ишка­налары, калкты тейлөө макса­тын­дагы социалдык обьектилер ишке берилген. Ал кез­деги бир эле Ош областы рес­пуб­ликанын жалпы дүң продукциясынын үчтөн бир бөлүгүн бере турган. Эң негизгиси дал ушул аймакта республиканын калкынын көп бөлүгүг жайгашкан. Ошондуктан калктын социалдык-эконо­микалык абалын, турмуш-тиричилигин жакшыртуу, алардын ден-соолугу, билим алуусу, маданий жактан тейленүүсү ж.б. маселелерин чечүүдө област­тык жетекчи катары камкордук менен көп маселелер­ди чечкени талашсыз. Мындан башка, абдан чоң, саясий, социалдык-экономи­ка­лык, администра­тив­дик жана стратегиялык жактан маанилүү областы же­тек­төө вазый­пасы, мамлекетттик жана партиялык ишмер катары Т.Балтагуловго жүктөл­гө­нүн баамдоого болот. Анын жетекчилигинде Ош, Жалал-Абад, Өзгөн, Кара-Суу, Кы­зыл-Кыя, Майлуу-Сай, Сүлүктү ж.б. ири жана чакан шаарлар,  стратегия­лык маани­де­ги Ош-Ташкент, Ош-Хорог, Ош-Кызыл-Кыя-Исфана, Ош-Кара-Кул­жа-Алайкуу, Ош-Жалал-Абад-Ала-Бука ж.б. автожол­до­ру, аларды бойлой калк жаша­­ган чакан шаарлар, айыл-кыштактар болгону та­лаш­сыз. Чыгаан мамлекет­тик жана партиялык ишмер Т.Б.Балтагулов же­тек­теген Ош, Жалал-Абад областарын­да калк жыш жашаган райондор, андагы эл кесип кылган пах­та­чы­лык, тамеки­чи­лик, бакчачылык, ири дый­кан­чылык жана мал чарбалары, бир катар олуттуу нефт, газ, көмүр кендери, кай­ра иштетүүчү заводдорун, фабрика­ла­рын, түстүү метал за­вод­дорун да жетекчи катары көзөмөлгө алып, жетекчилик кылган. Албетте мын­дай чоң, ар тараптуу, зор тармакты жетектөө оңойго турган эмес. Биздин каарман өзүнүн же­тек­­чилик жөндөмүн, жоопкерчилигин жана компетентүүлүгүн көрсө­түп, пар­тия менен Өкмөт ишенген Ош областын жетектеп, белсенип ишке кири­шип, көп иш­тер­­ди турмушка ашырган. Ош областы негизинен агрардык жана өнөр жайлуу аймак болгондуктан Т.Балтагулов айрыкча айыл чарбасына көңүл буруп, жер­ди иштетүүнүн жаңы ыкмаларын, илимий негизделген технология­ла­рын колдонууну, өндүрүштү индус­триа­лиза­циялоону, мелиорация жана химиза­циялоо­ну, мал чар­басында сүт, эт багытындагы асыл тукум малдарды көбөйтүүнү, алардын натый­жа­сында өндүрүштүн, чарбалардын сапаттык өнүмдүүлүгүнө жети­ше алганы талаш­сыз. Айрыкча пахтачылыкка өзгөчө көңүл буруп, ошол кездеги жер иште­түүнүн  жаңы  ыкмаларын – төрт бурчтук уя сыяктуу (квадрат­но-гнездовой сев) жер колдонуу ыкмасын, алдыңкы агротехникалык жетишкен­дик­терди, жаңы жер­лер­ди колдонуп, аларды кеңири жайылтып, пахта, тамеки, дан эгиндерин өндүрүүнүн жаңы ийги­лик­­терине жетишкен. Алардын натыйжасында “ак алтынды” дүң өндүрүү 1960-жылы 1957-жылга салыштырмалуу 13-15% өскөн болсо, 1965-жылга пах­танын өнүмдүүлүгү 35-40%  жеткен. Албетте пахта өндү­рүү­­дөгү мындай ийгик­тер­ге жетишүүгө област жетекчиси Т.Б.Балта­гулов­дун салы­мы зор экени талаш­сыз. Бул тууралуу ал кезектеги партиялык жыйында, өз сөзүндө кеңи­ри токтолгон жери бар.

Ал мезгилдин талабы ошондой эле. Албете Т.Б.Балтагулов ошол чоң ай­мак­тын жетекчиси катары жер-жерлердеги жаш адистердин, мыкты жетекчи­лер­дин өсүп чыгышына, жетекчилик сапаттарынын калыптанышына, алар аркылуу элет жери­нин, чакан шаарлардын, жумушчу поселоктордун, айыл-кыштактардын  социал­дык-экономикалык жана маданий өсүп-өнүгүүсүнө өзгөчө салы­мын кошкон десек ашыкча болбойт.  Бул өз мезгилинин талабы болгону да талашсыз.

И.Раззаков менен Т.Балтагулов делегаттар арасында.

     Каарманыбыз жетектеген жылдары Ош, Жалал-Абад областында, Исхак Раз­заков жетектеген Кыргыз ССРинде бир катар өнөр жай, кайра иштетүү ишка­на­лары, ГЭСтер, комбинаттар, калкты тейлөө мак­са­тын­дагы социалдык обьекти­лер курулуп, ишке берилген. Алардын көбү республика­лык  масштабда болсо, көбү чоң болбого­ну ме­нен, жергиликтүү калктын социалдык-эко­но­микалык талапта­рын канааттандыр­ган ишканалар болгону талашсыз. Ал эми кээ бир обьек­тилер областтык, респуб­ли­калык деңгээлдеги стратегиялык маанилүү ишканалар бол­гону да талашсыз. Сөзүбүз курук болбосун үчүн алардын кээ бирлерин атай кетели:

• Жалал-Абадда «Кыргызнефть» өнөр жай биримдигинин түзүлгөн (1955-ж.).
• Үч-Коргон ГЭСинин курулушунун башталган (1956-ж.).
• Майлуу-Сай ТЭЦи курулуп, ишке киргизилген (1956-ж.).
• Майлуу-Сайдын шаар статусуна ээ болуп, алгачкы шаардык оорука­на­ жана «Октябрь» кинотеатрынын курулуп, ишке берилген (1956-57-жж.).
• 1956-жылы 22-августта СССР Министрлер кеңешинин атайын чечимине ыла­йык Фрунзе-Суусамыр-Ош автожолун куруу чечимин кабыл алган. Аталган жоду куруу үч башкармалыкка – Сосновка, Токтогул жана Таш-Көмүргө бөлүнүп, жол куруу иштери 1957-жылы башталган.
• Шамалды-Сай шаар тибиндеги поселок түзүлүп, шахтерлор үчүн «Шах­тер» санаторий-профилакторий ачылган (1957-58-ж.).
• Кок-Жаңгак шаарынын генералдык планынын бекитилген (1958-ж.).
• “1 май” атындагы Ош ГЭСи ишке киргизилген (1958-ж.).
• Жалал-Абад областындагы Избаскент, Майлуу-Суу нефти казуучу жай­дын ачылышы болгон.
• Джалал-Абад мөмө-жемиш комбинатынын курулуп, ишке берилген.
• Жалал-Абад областында теле-радиоберүү башталган (1959-60-жж.).
• Сары-Челек биосфералык токой чарбасынын негизделген (1959-ж.).
• Ошто алгачкы «Киргизпромпроект» долбоордук институтунун бөлүмү ачы­лып,  АТС түзүлгөн,  Ош телеграфтык-телефондук станция жумушка киргизилген  (1959-60-жж.).
• Мурдагы Ош литейно-механикалык жана моторемонттук заводдун неги­зин­де, тереңдиктен суу чыгаруучу Ош насос заводу ишке киргизилген (1959-ж.).
•  Кара-Суу шаар статусуна ээ болгон (1960-ж.).
• «Кызыл-Кыя» аэропорту ачылып, ишке берилген.
• Тоолу Бадахшан автономиялуу областына Ош шаары аркылуу тынымсыз авто­­жолу толук камсыз болгон (1960-61-жж.).
• Кийинчерээк бүткүл союзга даңкы чыккан атактуу Ош пахта кагаз комбина­ты­нын (ХБК) курулушу башталган.
• Ошто «Южводстрой» трести уюштурулган, Кызыл-Кыяда «Дружба» кино­теа­тры курулуп, ишке берилген (1961-ж.).
•  Үч-Коргон ГЭСинин 1-агрегаты ишке киргизилген (1961-ж.)
• Майлуу-Сай меди­ци­налык окуу жайы ачылган (1961-62-жж.).
• Базар-Коргон суу сактагычы курулган, Ош асфальт-бетон заводу ишке кир­ги­зилген (1961-62-жж.).
• Токтогул ГЭСинин каскадынын курулушу башталган (1962-ж.).
• Ош областында биринчи ири панелдүү үй куруу заводу ишке киргизилген (1962-ж.).
• Кара-Көл энергетиктердин посёлогуна шаар тибиндеги посёлок статусу ыйга­рылган (1962-ж.).
• Майлы-Сай электроизоляциялоо заводу курулуп, ишке киргизилгени маалым (1962-ж.).

Т.Б.Балтагулов Ош, Жалал-Абад областарынын аткаруу комитетинин катчысы, областтык пар­тиялык комитеттердин биринчи катчысы катары дал ушул страте­гия­лык жана жергиликтүү социалдык-экономикалык обьектилерди курууга, ишке киргизүүгө, алар аркылуу кыргыз ССРинин социалдык-экономикалык өнүгүүсүнө өз салымын кошкону маалым.

Ал эми профсоюздар уюмунун жетекчиси катары эмгекчилердин жеке, кол­лек­тив­дик укуктарын жана кызыкчылыктарын коргоодо, алардын эмгектенүү шарт­тарын жакшыртууда, эмгек акыларын көбөйтүүдө, эс алуусун уюштурууда, эмгек­чилер, алардын балдарына керектүү социалдык, маданий обьектилердин курулу­шу­на жана ишке берили­ши­не, республикада профсоюздук кыймылдын өнүгүшү­нө, профсоюздардын эл аралык мамилелерин чыңдоого өз салымын кошкону талашсыз көрүнүш.

Т.Балтагулов Кыргыз ССРинин жана  Казах ССРинин пахта өндүрүүчүлөрдүн сьездинде. Кремль, Георгиев залы.

 Мамлекеттик сыйлыктары

Төрөгелди Балтагулов кыска, нуска өмүрүндө, олуттуу жана натыйжалуу иш­те-ри, жетекчилик кызматындагы ийгиликтени үчүн бир катар мамлекет­тик сый­лык­тарга татыктуу болгон. Алар бир катар Ардак Грамоталар, Кыр­гыз ССРинин 20 жылдыгын утурлай “Эм­гектеги күжүрмөндүгү” (1946-ж.), 1941-45-жылдар­да­гы Улуу Ата Мекендик согуш мезгилинде, тылдагы “Каар­ман эмгеги үчүн” (1946-ж., жеке баракчасында бир жыл­да эки медаль алганы, өз колу менен жазылып­тыр) медалы,  областы ийгилик­түү жетектегени үчүн “Ардак белгиси” ордени (1947-ж.), ВЛКСМ­дин 30 жыл­дык маракесине карата экинчи “Ардак бел­гиси” ордени (1948-ж.) ме­нен сыйланган. СССР Жогорку Кеңешинин жарлыгына ыла­йык 1957-жылы Кыр­гыз ССРи  “Ленин” ордени менен сыйланган. Ошол кез­де Т.Б.Бал­тагулов же­тек­теген Жалал-Абад областынан 9 айыл чарба ишмер­лери Социалисттик Эмгектин Баатыры наамын алышкан, бардыгы болуп республика боюнча 52 адам аталган жогорку сыйлыкка ээ болгон. Дал ошол жылы Т.Б.Балта­гулов “Ленин” ордени менен сыйланган (Кыргызстан. Улут­тук энциклопедия. –Бишкек, 2007. -54-55-бб.).

Дагы бир баса белгилей кетчү жагдай, эл ишенимине ээ болгон Т.Б.Балта­гу­лов 1955-59-жылдары Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин 2,4-чакыры­лыш­тагы депутаты, 1958-1966-жылдары СССР Жогорку Кеңешинин 5-6-ча­кы­рылыштагы эки жолку депу­таты болуп шайланып, ошол жогорку даража­дагы кызматта да өз элине, мамлекетине зор эмгек сиңирген мамлекеттик жана партиялык ишмер бол­го­ну маалым. Партиялык ишмер катары Кыргызстан Компартиясынын VIII сьез­ди­нен баштап Т.Б.Балтагулов республикалык партиялык уюмдун Борбордук ко­ми­­те­тинин мүчөсү, 1963-жылдан баштап Кыргызстан Компартиясынын Бор­бор­дук комитетинин Президиумунун мүчөсү болгон.

Жаш, иштесе ишке тойбой турган кезинде каза болгон Төрөгелди Балтагуловду Ала-Бука эли эсинде сактап, аны сыйлап, урматтап ал кишинин атынан Төрө­гел­ди Балтагулов айыл аймагын, аталган райондо №1 орто мектепке Т.Балта­гуловдун атын ыйгарышкан. Райондо “Төрө­гел­ди Балтагулов атындагы коом­дук фонд” өз ишин улантууда. Бул да болсо биздин  каармандын эл эсинде калга­ны­нын, урпактардын, жаш муундардын сыймыгы болгондугунун белгиси.

 Үй-бүлөсү

    Биз ушул чакан макалабызда каарманыбыздын үй-бүлөсү тууралуу учкай кеп козгой кетүүнү туура көрдүк. Тагдырдын жазмышына айла жок болуп, Төрөгелди Балтагулович эки жолу турмуш курган экен. Биринчи жубайы Гүл­кан эже экөө өрнөктүү өмүр сүрүп, Амангелди аттуу уулду, Мөөркан – Галя атуу кыздуу болгондон кийин 1948-жылы, ал адам жарык дүйнөдөн өткөн экен.

  Бул маалыматты 1949-ж. өз колу менен тол­ту­рулган жетекчи адистердин жеке ба­рак­ча­сын­да Төрөгелди Балтагуло­вич өзү да тас­тыктайт. Кийин Гүлсүн эже менен баш кошуп, ан­дан Акылбек, Асылбек, Жалалбек ат­туу үч уулду болгон. Албет­те балдардын тарбия­сы толугу менен ал кишинин жу­ба­йы­­нын мой­нун­да бол­го­нун да белгилей кетүү абзел. Ошентип 46 жылдык өмү­рүн­дө, каарманыбыз 4 уулдуу, 1 кыздуу болгон. Тилекке каршы алардын чоңоюп, турмуш жолунан өз ордун таап кетиш­кенин өзү көрбөй калды. Учурда Төрө­гел­ди  Балтагуловичтин 4 уул, бир кыз­дан тараган урпактары  8 небе­ре­ге, 11 чебе­реге жетти.  Булардын баары даңктуу, барктуу чоң аталары, бабасы менен сыймыктанышат.

Дал ушундай адам, күч-кубатка толуп, көп иштерге көзү жетип, ар түрдүү жетекчилик кызматта такшалып, мамлекеттик, партиялык ишмер катары толук калып­танып, андан кийин Кыргыз ССРнин республикалык профсоюз­дар Кеңеши­нин төрагасы болуп жигердүү эмгектенип жаткан Төрөгелди Балтагулович, капы­сынан 46 жа­шын­да, 1966-жылдын 16-февралында каза болгон.

Биз кыргыз элинин дагы бир өткөн кылымдын ортосунда, аттын каш­касындай таанымал болуп, мамлекеттик, пратиялык кызматтардын баардык  теп­кич­теринен өтө баштап, КПСС жана Кыргызстан КП БКнын партиялык адистик резервинин алдынкы сабында турган, келечектен көптү үмүттөндүргөн Т.Балта­гу­ловдун бей­несине кээ бир сүртүмдөрдү даярдап жатып, ал инсандын бир топ артык­­чылык­тары болгонун баамдадык. Биздин баамыбызда алар төмөнкүлөр:

Биринчиси, Төрөгелди Балтагулович жаштыгына карабай эл, жерине, мамле­кетине чын дилден берилип та­лык­пастан кызмат өтөп келген эл уулу болуп кал­ганы тастыкталды. Ошол кездин талаптарына жараша, кедей дыйкан­дын үй-бүлө­сүндө туулуп, өсүп, Кеңеш өкмөтүнүн тарбиясында чоңоюп, билимин алып, же­тил­­ген чыгаан мамлекеттик жана партиялык ишмер болгон.  Ала-Бука, Жала-Абад эле эмес, Кыргызстан­ жана Москвадагы партиялык уюм­дар­дын Борбордук коми­те­тинде жакшы сапаттагы таанымал болгон, боло­чоктон көптү үмүттөндүргөн партиялык ишмер болгону аныкталды

Экинчиси, Төрөгелди Балтагулович ата-энесинин мыкты тарбиясын алып, кан­дай мезгил, абал, заман болбо­сун ата  баркын, улуулардын салтын сак­­таган, ак эм­гек­ти барк­та­ган, ади­леттик, акый­катты жак­­та­ган, ка­лыс­тык­тан жаз­ба­­ган, эл кыз­ма­­ты­нан кайтпаган, журт ише­ни­мин ак­та­ган, улуу сапат адам­гер­чи­ликти даңкта­ган инсандык сапатка жетише алганы байкалып турат. Ошондой таалим-тарбия алган Төрөгелди Балтагулович, кийинчерээк кандай адам, кайсы социалдык кат­мар­дын өкүлү бол­босун, алар­га жөнөкөй, адам­гер­чилик­түү, сылык-сыпаа мамиле кылып, келген маселелерин туура чечип берүүгө ааркет кылган экен. Партиялык, мамлекеттик ишмерлердин ара­сын­да мындай сапат ар бир адамдын эле колунан келе бербейт.

    Үчүнчүсү, Төрөгелди Балтагулович ар дайым эл-журтуна кызмат кылууну жо­гор­­­ку жоопкер­чи­лик, адамдык парз, кызматчылык сапат катары кароого аракет кылганын баамдоого болот. Ал адам ар намыстуу элдин, жердин,  кулуну катары кыргыз мамлекетине белсенип, жан аябай кызмат кылганы байкалып турат. Эли­­бизде «ыйман­дуу адам адептүү, адептүү адам маданияттуу» – дегендей ал адам ыйманды ыйык туткан, жогорку  мада­нияттуу, сы­лык, адептүү, кичипейил инсан болгон экен. Кандай гана кызматты аркалабасын анын мада­ният­сыздыгына эч ким күбө болгон эмес. Дайыма сылык, жөнөкөй, токтоо, ар тарапты чыдамдуулук, токтоолук менен угуп, кандай маселе болбосун жети өлчөп бир кесип, маселени туура багытта чечүүгө аракет кылган саясий маданиятка ээ. Чынын айт­кан­да ал ошол өз мезгилиндеги кыргыз элинин улуттук элитасынын чыныгы өкүлү болго­ну да талашсыз.

Төртүнчүсү, Төрөгелди Балтагулович жаштайынан талыкпай эмгек­те­нүү­гө, элге-журтка кызмат кылууга белсенип киришкен. Кайсы гана кызмат­тарда иште­бе­син, анын артында наалат сөз, начар пи­кир калган эмес. Ал эми жетекчилик жөн­дөмү мектептин директор­лу­гунан баштап, райкомдун, об­ком­дун бирин­чи кат­чысы, Кыргыз ССРинин, СССРдин Жогорку Кеңешинин 5-6-чакырылыш­тагы  депу­­­таты, сыяктуу жооптуу кызматтарда өзүн да­сык­кан жетекчи ката­ры көрсөтө алды. Ал жетишкендиктердин баа­ры Төрөгелди Балтагуло­вичтин жеке өзүнө гана тандык сапаттары­на бай­ла­ныштуу болду. Кызматтык карье­ра­­да баскан жолу анын өз­ү­­нө таан­­дык мыкты жетекчилик сапаттары, өзүнчө көз кара­шы, тунук акы­лы, бекем эрки, жоопкер­чи­­лиги, жетек­­чилик компе­тент­­түү­лүгү жана жөндөмү менен айырмала­нып, кыргыз калкына кенен таа­ны­мал болгону талашсыз.

Бешинчиси, Төрөгелди Балтагуло­вич Кеңеш доорундагы кыр­­­гыз мам­­леке-тинин, улуу Ата Мекендик согуштун жылдарындагы кыргыз элинин катаал жана татаал мез­гил­деринде өл­көбүздүн саясий, социалдык-экономи­ка­лык, ма­да­ний өсүп-өнү­гүшүнө зор салымын кош­кон, кыргыз эли­нин чыгаан уул­да­рынын бири катары аты калды десек болот. Ошол кездерде ал инсан  бүт өмүрүн жергебиздин, элибиздин, мамлекетибиздин туруктуу өнүгүүсүн кам­сыз кылууга жумшаганын, анын эмгек жолу тастыктап турат.

Алтынчысы, биздин баамымыбызда каарманыбыздын дагы бир ар­тык­чы­лы­гы, кайсы кызматта иштебесин, өз тармагынын негизги багыттарын ачык-айкын кө­рүп, аларды жалпы республиканын өнүгүүсүнүн бир тармагы ката­ры  ка­рап, анын приоритеттүү багыттарына өзгөчө маани берген мамлекет­тик, партиялык  иш­мер болгон. Ал киши чыныгы коммунист катары азыркы­дай алдым-жуттум­ду­гу жок­ту­гу, кызматта тууганчылыкка, жердешчи­лик­ке берилбестиги, паракорлук­ка, кор­руп­цияга аралашпагандыгы менен айырма­лан­ганын баамдоого болот. Мүм­күн бул жагынан ага кадимки Исхак Раззаковдун жеке сапаттары үлгү бол­гондур деп да боолголоп калдык. Негизи мындай сапат көптөгөн ошол кездеги партиялык, мамлекеттик ишмерлерге мүнөздүү болгону да талашсыз көрүнүш. Ал инсан баардык кызматтарда сөз менен эмес, иш менен натыйжа берген олуттуу да, омок­туу да мамлекеттик, саясий жана партиялык ишмер болгонун турмуш көрсөттү.

 Жетинчиси, Төрөгелди Балтагуло­вич мезгил талабына жараша компар­тия­нын идеяларына, анын келечегине, болочокто коммунизмдин курулушу­на, партиянын саясий, социалдык-экономикалык, маданий, идеологиялык багыт­тарына терең ише­­ним арткан, бөркүндөй ынанган, бүт дили менен пар­тия­нын саясатын, жолдо­мо, нускамаларын, көрсөтмөлөрүн турмушка ашы­руу­га аракет кылган чыныгы ком­му­нист болгон. Атактуу жазуучубуз, Чын­гыз Айт­матовдун тили менен айт­кан­да, Дүйшөндөр, Танабайлар, кайсы гана мезгил бол­босун коммунист боюнча калат дегендей эле, Т.Балта­гуло­в да чыныгы коммунист боюнча калды.

Аттиң, ушундай адамдын  өмүрү кыска болгонун карбайсызбы. Кыргызда жак­шы “туйгундун тууру, тү­нөгү бийик болот” деген сөз бар. Мүмкүн ал киши уза­гы­раак жашаганда, кыргыз эли, мамлекети, анын дагы көп эмгектеринин үзүрүн көрүп, эл, журттун ише­ни­м­ин актаган инсан болот беле. Ошентсе да биз ал инсан-дын бейнесине кээ бир штрихтерди даярдап, ал кишинин мааракесине өз салы­мы­бызды коштук деген ойдобуз. Макалабыз канчалык деңгээлде болгонуна, Сиздер урматтуу окурмандар баа бересиздер деген пикирибиз бар.

 Абытов Б.К.,тарых илимдеринин доктору, профессор

Макаланын уландысы бар.