Жогорку Кеӊеште оӊ рулдуу автомашиналарды колдонуу көйгөйлөрүн жөнгө салууга багытталган «Автомобиль транспорту жөнүндө» КР мыйзамына өзгөртүү киргизүү тууралуу» мыйзам кабыл алынды.

Белгилей кетсек, мурда күчүнө кирген мыйзам жоболоруна ылайык, ага 2016-жылдын 1-январынан тарта тыюу салынган. Жогорку Кеӊештин депутаттары Иса Өмүркулов менен Алтынбек Жунус улуу оӊ рулдуу автомашиналарды жүргүнчүлөр менен коммерциялык жүктөрдү ташууга тыюу салуу мөөнөтүн 2020-жылдын 1-январына чейин узартуу демилгесин көтөргөн.

Бүгүн, 3-март 2016-жылы Кыргызстандын «Эл Үнү» коомдук саясий кыймылы өлкөнүн экинчи борбору болгон Ош шаарында 2016–жылдын 24-мартында Элдик курултай өткөрүү боюнча чечим кабыл алды. Бул тууралуу Кyrgyztoday.kg маалымат агенттигине «Эл Үнү» коомдук саясий кыймылы билдирди.
Аталган кыймыл Элдик курултайда эки маселе талкуулана турганын өлкөбүздүн массалык маалымат каражаттарына маалымдады.
Аталган курултайда өлкөдөгү саясий-экономикалык абал жана учурдагы мамлекеттик бийликтин тагдыры талкууланат.
Курултайга республиканын бардык аймактарынан жана өлкөнүн оппозициялык күчтөрүнөн делегаттар катышат.
Эсиңиздерге сала кетсек, “Эл үнү” коомдук саясый кыймылын революционер Азимбек Бекназаров жетектейт.
Булак:Кyrgyztoday.kg

Акыркы эки жыл аралыгында Өлкөбүздүн экономикасында көӊүл жылытарлык жылыштар болбой  тескерисинче  бийлик  башчылары  финансылык каатчылыка шылтап, мамлекетибиз күн санап жакырланып бара жатканын моюндарына албай келе жатканы мени тынчсыздандырууда. Буга далил катары мамлекет тарабынан элге каршы тескери кабылалынган айрым бир мыйзамдар жана токтомдорго сиздердин көӊүлүӊүздөрдү бургум келет!
Бүгүнкү күндө эмгек жана социалдык коргоо министринин жергиликтүү бөлүмдөрү жаш балдарга  берилүүчү жөлөкпулду ар кандай  шылтоолор менен кыскартып, наристелердин  ырыскысын  тартып  алууда.  Мисал  үчүн  ата-энеси пенсия алгандар,  үйүндө авто унаасы барлар, эшигинде  эки  уй  жана  төрт  койу бар үй-бүлөлөрдүн  кирешесин  көрсөтүп, силер  жетиштүү  жашайт  экенсиӊер  деп, мамлекет  берүүчү  жөлөк  пулду  чегербей  жатат.  Өмүр бою иштеп, үч миӊ сом пенсия алган  пенсионердин  акчасы  өз кара жананын  бакканга жетеби  же  жумушсуз уулу менен келини  жана  үйүндө  жашап  жаткан  үч  төрт  небересине  жетеби?
2014-жылдын 27-ноябрда күчүнөкирген №670-токтому менен социалдык фондко болгон жер  үлүшүнүн  төлөмү  бир  жылга 468 сомго  чыгып, булл акчаны дагы элдер төлөй албай жатат.  Социалдык  фондко  болгон төлөм  пенсияга  чыгууга стаж болот деп, элдин башын айландырууда!  Анысы аз келгенсип, ооруканада  даарыланып  жаткан  аттуулдарды дагы соц. Фонддун карызын  төлө, андан  кийин  дарылайбыз  деп, оорукчан адамдарды убайымга  салып, кыйнап жатканын  кантип  түшүнөбүз?
Аксы району борбордон  алыс  жайгашып, коӊшулаш  Өзбек  Республикасынын үч району менен  жектешип, чек арасы  кооптуу  райондордун  бири. Азыркы  күнгө  чейин чек арабыз  толук  такталып  бүтпөдү. Чек аранын  чырлуу абалынын  кесепетинен  биздин аттуулдардын  жүздөгөн уй-жылкылары  коӊшулаш  Өзбекстанга  уурдалып  кетип, миллондогон  чыгымдарга  учурап  жатат.
2016-жылдан 1-февралынан баштап, Өкмөт токуган  токтомго ылайык кыймылсыз мүлктөрдү жана авто унаа  каражаттарын  милдеттүү  камсыздандыруу  жараяны  башталды. Өкмөттүн булл кадамы  карапайым  калк  арасында  тескери кабылданып жатат.  Себеби,  калктын 90% пайызы  жумушсуз болгон, Кыргыз мамлекети үчүн мындай төлөмдөрдү карапайым  элден чогултуп  алуу  кыжырды  гана  келтирбестен,  Өлкө жетекчилерине  болгон  нааразычылыкты  күчөтөт. Анткени кайсы бир жарандын үй мүлкү жабыркап, авто унаасы  кырсыка  учураса  бүгүнкү  күнгө  чейин  эч  кандай  ызы  чуусу  жок эле аттуулдар  өздөрү  калыбына  келтирип  алып  жатпайбы?
2010-жылдагы кандуу  окуяга  чейин К. Бакиев  бийлиги   электр  энергияга  болгон бааны 1, 50 тыйынга  көтөргөндө  азыркы  бийлик  башында   тургандар  ызы-чуу  салып, элдин  сөзүн  сүйлөшкөн. Тилеке  каршы  өздөрү  бийлике  келип, электр  энегриясынын  баасын, 2, 54 тыйынга  чейин  жогорулатып, элдин  чыдамын  кетирди.
Урматтуу  Алмазбек  Шаршенович сиз,  2010-жылы  Ала-Тооаянтында; «Светке болгон  бааны  жогорулатуу  бул  күнөө  биз, бааны  көтөрбөйбүз» деп  айткан  элеӊиз!! Эмне себептен  бүгүнкү  күндө  сиз  күнөө  жасап, элди  кыйнаган  чечимдерди  кабыл алып жатканыӊызды  түшүнбөй турабыз!!!!
Кыргыз эли азыркы  бийликтин  элге карата жүргүзгөн саясаты жарандардын кыжырдануусун  күчөтө  баштады. Тагыраак  айтканда  буга  чейин  Өлкөбүздүн ар кайсы  булуӊ-бурчтарынан бийлике болгон ишеним жоголуп,  нааразычылыктар  болууда. Мекендештерибиздин  талаптарын толугу менен колдойбуз.
Аксы эли 2016-жылдын 10-февралында бийлике  койгон  талаптар  сөз  боюнча  гана калып, иш жүрбөй жатат.  Ошол себептен бийлик өкүлдөрү биздин талаптардын аткарылып  жаткандыгы  тууралуу  токтомдорду  толугу  менен  алып  келип, элге көрсөтүүсүн  суранабыз.  Эгерде  биздин сунушубуз создукталып, аткарылбаса анда эл арасында дагы нааразычылыктар күчөшүнө алып келе тургандыгын эскертебиз.
Камчыбек уулу Шекербек, УОК мүчөсү

Жалал-Абад шаардык кеңешинин VI чакырылышынын  кезексиз XXXI сессиясы болуп, анда күн тартибине коюлган маселелер депутаттар тарабынан колдоо тапты.

Жалал-Абад аймактык шайлоо комиссиясынын резервдик курамына талапкерлердин тизмесин макулдашуу жөнүндө каралып, анда жалпы тогуз талапкердин алтоосу колдоо таап, ал эми үчөөсү мыйзамдын негизинде калтырылганы маалым болду. Ошондой эле Жалал-Абад шаардык жол башкармалыгынын балансындагы кызматтык автоунаа жөнүндө, Жалал-Абад шаардык кеңештин 2015-жылдын 3-сентябрындагы кезектеги XXV сессиясынын №11 токтомун жокко чыгаруу жөнүндө, коммуналдык чарба департаментинин базасындагы кызматтык автоунаа жөнүндө жана Чийбыл болуштун айкелин тургузуу жөнүндө маселелер каралып, күн тартибиндеги бардык маселелерди  депутаттар  бир добуштан колдоого алышты.

Сессияны шаардык кеңештин төрагасы Эрнисбек Ормоков жетектеп, жалпы 16 депутат сессияга катышты.

Кулматовдун иштери улантылат

Албек Ибраимов өзүнүн программасында негизги делген 6 маселени карады. Анда шаардын тазалыгы, жол, Бишкектин архитектурасы,коррупция менен күрөшүү сыяктуу маселелер тизмеленген. Бирок, эң башкысы экс-мэр Кубанычбек Кулматов баштаган иштерди улантып, жаңы импульс берерин убадалады. Ошондой эле баардык жоопкерчиликти мойнуна ала турганын айтты.

Мэр жаңы технологиянын курмандыгы болгонун айтты

Бирок, журналисттерди Ибраимовдун мэрлик кызматка чейинки иштери кызыктырды. Буга чейин «Манас» аэропортун жетектеп турганда жардамчыларына чоң көлөмдөгү каражатты бергени боюнча чыр чыккан. Андан тышкары «Дастан» ишканасынан шайлоо үчүн акча которгондугу айтылып келген. Бирок, бул иштерди калаа башчысы мыйзам бузуу катары санабайт. «Качан прокуратура иш козгоп, сот караган болсо, айтмакмын», – дейт.

19-февралда жалгыз талапкер болуп, Ибраимов тил боюнча комиссиядан өткөн. Анда орфографиялык 11 ката кетиргени бар. Мындай жаңылуусунун себебин, текстти автоматтык түрдө оңдогон «Т9» программасына шылтоолоду. Анткени жаңы мэр кагаз менен калемди Т9 менен алмаштырганына көп болду. Жыйынтыгында компьютердик технологиянын курмандыгы болгонун мойнуна алды.

Андан тышкары кезексиз жыйынында КСДП, “Республика” жана “Замандаш” партияларынын тизмесинен келген үч депутат Марианна Шермур, Русланбек Жакышев жана Билимкан Абдырасуловага мандат тапшырылды.

Эскерте кетсек, Кубанычбек Кулматов кызматтан кетүүгө 9-февралда арыз жазган. Ал өзүнүн кызматтан кетүүсүн үй-бүлөлүк шартка байланыштуу экенин айткан болчу.

“Биригип жаткан оппозициянын катарында мекенден алыс жүргөн Садыр Жапаров да кошулат экен деген имиш-кептерди угуп, Садыр мырза менен байланышып, кызыккан суроолорубузга жооп алдык.
-Садыр мырза, оппозиция Ташиев, Келдибеков, Мадумаров менен күчтөнүп, Кыргызстанды саздан чыгарууга аракеттенип жатыптыр. Булар бийликке жетууну көздөп биригип жатабы же чындап эле элдин эртеңи үчүн биригип жатышабы?
-Кимдер, кандай күчтөр бирикпесин, өлкөнү саздан чыгарабыз деген тилектери болсо, чындап эле мамлекетти  саздан чыгарганга  күчтөрү  жете турган болсо, эмне үчүн бут тосушубуз керек? Ал эми эптеп эле бийликке жетүү үчүн биригип жатышабы деген сурооңузга так жооп бере албайм. Себеби, аны убакыт көрсөтөт. Ошондуктан, боло элек нерсени айтып,  көзү ачыктык кылбай туралы. Анткени, бүгүн биригип, эртең кайра ажырашып кетишкен саясатчыларды  20 жылдан бери көп эле жолу көрдүк.
-Имиштерге караганда сиз жана Мелис Мырзакматов да оппозициянын катарын толуктаарыңар тууралуу кептер айтылууда. Бул маалыматка ишенсек болобу?
– Мелис Мырзакматовду билбейм, мага эч кандай сунуш түшкөн жок. Эгер сунуш түшсө жетимиш өлчөп бир кесемин. Анткени, оппозициянын катарындагы адамдар да мааниге ээ. Ошондуктан, алгач катарында кимдер бар? Максаттары кандай? Мамлекетти кантип оңдоп кете алат? Ууруларды жок кылууга ниеттери барбы? Чындап эле коррупция менен күрөшө алышабы жана башка ушул сыяктуу мени кызыктырган суроолорго жооп издеп көрөм.  Анткени, мамлекеттин тагдыры чечилип жаткан учурда бүгүн бириге калып, эртең ажырашып кетүү туура  эмес. Ошон үчүн биригип жаткан адамдардын жеке кызыкчылыктарынан  мамлекеттин жалпы кызыкчылыгы жогору туруп, баа жеткис болушу  керек.
– Эгер  чындап эле эски санаалаштарыныз менен биригип калсаңыз силерди кызыкчылык бириктиреби же аргасыздык бириктиреби?
-Мен сизге дагы бир жолу кайталап коеюн. Мен тарапка кимдерден гана сунуш түшпөсүн, баардыгы жалпы мамлекеттин кызыкчылыгы үчүн болуш керек. Эгер кандайдыр бир топтун кызыкчылыгы гана боло турган болсо алардан баш тартып, келечектеги баардык саясый акцияларга, шайлоолорго жалгыз барганым оң болот. Кудай мандайга жазып жеңип чыксам. Андан кийин жалаң жаш, прогрессивдүү, заманбап жашоо шарттар менен ой жүгүрткөн, жалаң гана компьютер менен иш алып барган жаш кадрларды топтойм. Мындай жаштарыбыз ого эле көп. Болгону ак үйдө тааныш билиштери жок болгон үчүн туш тарапта жүрүшөт. Мен ошолорду  тандап,  мамлекетти башкаруу системасына алып келем деген тилектемин.
Асылкан кызы Перизат
Булак: “Майдан.кж”

Оппозиция Камчыбек  Ташиев, Акматбек Келдибеков, Адахан Мадумаров менен күчтөнүп, Кыргызстанды саздан чыгарууга аракеттенип жатыптыр. Колдош керекпи?

Акин Токталиев, коомдук ишмер: «Алсызды ким ээрчисе, күч ошонун колунда”

– Хадисте айтылат: Күч күчтүүлөрдө эмес, күч алсыздарда. Ким алсыздарды артынан эрчитип кетсе, күч ошолрдун колунда дейт.

Адил Турдукулов, «Прогресс» фондунун жетекчиси: «Булардан башка дагы 3-4 оппозициялык топ бар»

-Эми эл үчүн чындап иштейин десең бийликке барыш керексиң. Булардын биригип жатканы  туура эле нерсе.

Бириккен оппозиция деп Мадумаров, Ташиев, Келдибеков үн кагышыптыр Менин билишимче Мырзакматов буга кошулган жок. Албетте биригүү болгону жакшы. Бирок бул жерде түндүк жактан орчундуу фигуралар жок болуп жаткандай көрүнөт.

Азыр менин билишимче дагы 3-4 көбунчө тымызын иштеп жаткан оппозициялык топтор бар.  Баарыбыз бир күчкө топтолобуз деген үмүтүм бар. Мен жеке биригүүгө  аракет жасайм.

Рита Карасартова, адвокат: «Азыртан айтуу кыйын»

-Менин жеке пикиримди айта турган болсом, азыр адамдарга ишенбей калган  убагым. Ошон үчүн өздөрүн оппозициябыз деп жарыялап жаткандар  максаттарын кантип ишке ашыраары тууралуу  иш пландарын жазып беришсе гана ошого жараша оюбузду айтмакпыз. Ошондуктан, азыртан буларды андай болот, мындай болот деп жооруган туура болбой калат.

Асылкан кызы Перизат

Булак: “Майдан.кж”

Генерал Кубатбек Кожоналиев менен биригип жаткан оппозиция, алардын максаттары  жана жаңы шайланган мэр боюнча  ой бөлүштүк.

-Кубат мырза жаз жарыш күз күрөш демекчи жазды утурлай качантан бери оппозиция менен иши жок болуп калган адамдар бириге баштады. Оппозиция Ташиев, Келдибеков, Мадумаров менен күчтөнүп, Кыргызстандын турмушун оңдоонун айласын издеп, кризистен чыгаруунун жолун табууга далалаттанып жатышыптыр.  Булардын түпкү максаты  эмнеде болушу мүмкүн?

-Ар бир оппозициянын максаты бийликке жетүү болуп эсептелинет. В.И.Ленин өзүнүн чыгармаларында айткандай: ал маселе бийлик маселеси. Чынында, элге берген убадаларын ишке ашырыш үчүн оппозиция бийликке келиши керек. Ошон үчүн бийликке жетүүгө болгон аракеттерин жумшайт.  Азыркы бийлик деле оппозицияда жүргөндө өз максаттарын жашырган эмес, жарым-жартылайы Бакиев кезинде эле ошол бийлик менен иштешкен. Ал эми ким элге берген убадасын кандай аткарганын бизден мурун  эл өзү тараза ташка салып  жатат.

– Өмүрбек Суваналиев, Мукар Чолпонбаев баштаган топ да оппозициянын бир учун чоёру айтылууда. Оппозиция чындап чоң күчкө айланууга аракеттенип, бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарууга далалат жасап  жатабы?

– Мен мурда да белгилегендей, азыркы бийликке элдик нааразычылыгы көбүрөөк роль ойноп жатат. Жашоо-турмуш татаалдашкан саясый күрөш күн сайын кучөп баратканын  өзүңөр  деле көрүп жатасыңар. Ар кайсы жерлерде өкмөттүн саясатына нааразычылыгын билдиргендер, бийликтин элге таңуулаган демилгелерине каршы чыгуулар  сыр деле  болбой калды. Ошону көргөн бийлик өзүнүн демилгелерин кайра артка алуу жана ошондой эле ар түрдүү демилгелерди ойлоп чыгаруу менен алек. Кардиналдуу реформалар болбогондуктан жана багыттарыбыз туура алынбагантыктан жагдай татаалдашканына байланыштуу нааразычык күчөшүнө алып баратат. Элдин жашоосун жеңилдеткен  чаралар бийлик тарабынан көрүлбөсө азыркы саясатка каршы чыгуу жана коюлган экономикалык талаптар саясый талапка өтүүсү мүмкүн. Бул жерде, жалаң ички жагдайлар эмес, сырткы да жагдайлар кошулушу мүмкүн. Акыркы убакта байкалып жаткан сырткы саясатты корректировка кылуу аракеттери дал ошол темадан чыгып жатат. Элдин талабын колдогон күчтөр  чоң күчкө айланып кетиши мүмкүн.

– Садыр Жапаров, Мелис Мырзакматов да оппозицияга кошулары айтылууда. Булар оппозициянын катарын толуктаса  эмне өзгөрөт?

– Барандуу нерсе өзгөрбөсө дагы аты айтылган саясатчыларды колдогон өздөрүнүн электораты бар. Аларды  мамлекеттик ММК эмне деп жамандабасын, бокочо көрсөтүүгө аракет кылбасын аларды колдогон эли колдой берет. Айтайын дегеним,  мурунку режимдерде деле жамандаган саясатчы жаман болуп,  элдин ишениминен чыккан эмес, тескерисинче аларды колдоп бийликке келишине шарт  түзүлгөн. Ушул жагынан алып караганда алар өзгөртчү, мамлектетин өнүгүшүнө салым кошчу күндөр алдыда.

–Жогоруда ачык оппозицияга өттүк дегендер кызмат берсе, аркы жээке өтө калып, ляппай деп адаттарынча Атамбаевди мактап калбайбы?

– Андай  болбойт деп эч ким кепилдик бере албайт. Кайсыл жээкке кандай кызмат кылат алардын өз абийирлеринде…

– Бу сапар оппозиция чындап жандандыбы же жаз келгенде жанданган адатын жасап жатабы?

– Саясатчынын гениалдуулугу, классиктер айтмакчы, келе жаткан окуяларды сезип, билип туруп анын башына туруу болуп эсептелинет. Өз убагында В.И.Ленин да жандармдар берген суроосуна (“Алдында дубал турат, кайда баратасын?”- дегенге): “Ал дубал чириген, түртсөң кулайт!”- деп жооп берген экен. Көп өтпөй царизм системемасы элдик нааразычыкка чыдыбай кулаган. Муну мисал кылганым  мезгилдин талабына жооп берип, өзгөрүлө  албаган система кулаганга дуушар болот, андай мисалдар көп.

– Бир караганда оппозицияга бийлик жетпей калгандар чогулгандай туюлат. Ошол оппозиция эл үчүн пайда алып келе турган иштер менен алек болот деп ишенсек болобу? Анткени көпчүлүгү пендечиликке алдырып, бийликке жеткенде элди унутуп калышат го?

– Кайсы бир журналист оппозициядагы саясатчыларды классификациялап андайларды  айтканы бар. Менде башка суроо туулат: Азыркы бийликте ошондой адамдар жокпу деген.  Акылмандар айтмакчы, эң татаал сыноо бул бийлик болот. Аны ар ким көтөрө албайт. Кандай болгон күндө да, бийликтин улам-улам алмашуусу (бир адамга тагылып калбай) демократиялыктын белгиси болот.

– Мадумаров менен Ташиевдин шайлоо алдында тузгөн тандемдери жакшы жыйынтык бербегени үчүн кайра оппозицияга өтүүгө аргасыз болуп жаткан жокпу?

-Булар тургай парламентке өткөн партиялар деле күтүүсүз тандемдерди түзгөндөй, азыркы оппозициячыл саясатчылар ар кандай конфигурациядагы бирикмелерге барышы мүмкүн.

-Мэрге жалгыз талапкер КСДП дан  чыкканы бийликтин таасирдүүлүгүнөн кабар береби же бийликтин кадыры кеткенинен кабар береби?

– Бийлик бир колго топтолгонунун кабарын билдирет: ал талапкер кимдин кишиси жана ким аны ал жерде көрүүгө аракетенип жатканы айтпаса да көпчүлүккө маалым. Азыркы сындалып жаткан бийликтин кадр саясаты бир эле негиз менен тандалат: ал бийликке лоялдуулук (өзүнүн кишиси болуш керек), башка негиздер – ишке жөндөмдүүлүк, ал иштеги тажрыйбасы, жетишкендиги ж.б.у.с. көрсөткүчтөр аны кызыктырбайт. Аны Кыргызстандын саясый талдоочулары  эмес чет өлкөлүк адистер (Михеев, Собянин ж.б)  да белгилешкен.

-Айтканыңызга ынаналы, бирок, бийликте стабилдүүлүктүн жоктугунан башка партиялар  КСДПнын талапкерин колдоого аргасыз болушту деген кептер да айтылып жүрөт го?

– Бийликтин стабилдүүлүгүнүн жоктугу чынында  ал башка жагдай. Айтайын дегеним,  канчалык бийлик жана карапайым калктын, кедей менен байлардын ортосунда ажырым күчөгөн сайын бийлик ошончолук деңгээлде стабилдүүлүгүн жоготот.

Чынайым Кутманалиева

Булак: “майдан.кж”

Саламаттыкты сактоо министрлигинин байкоочу кеңеши министр Талант Батыралиевдин «өзүн-өзү билип, өтугун төргө илип» жатканын айтып, жер сабап чыгышты. Көрсө, буга дейре башкы дарыгерлер атайын конкурстан  өтүп анан гана кызматка дайындалышса, азыркы ми­нистр келгени андай салт жоголуп, кызматка өзү каалагандай коюп жатканын ак халатчандар бир ооздон баса белгилешүүдө. «Тегин жерден өрт  чыкпаган»  сыңар, аталган системада чындап ошондой өзүм билемдиктер орун алып келатканын буга дейре бир катар гезиттер аркылуу дарыгерлер кулак кагыш кылышкан. Батыралиевдин мындай «ээнбаштыгына» өкмөт башчы Темир Сариев президенттик аппарат жетекчисинен коркконунан чара көрө албай жаткандыгы жалганбы? Борбордогу «Тез жардам» кызматынын жетекчиси Шаяхмедов эч кандай конкурсу жок эле Т.Батыралиевдин «батасы» менен отуруп алгандыгы калппы? Баарынан кызыгы, Шаяхмедовдун «151» номурундагы өзүнүн жеке менчик «тез жардамы» да бар экен. Эртели- кеч кызматтан кетээрин билген бул ойрон азыр мамлекеттик «тез жардам» кызматын талкалап, жалпы журт жалаң «151» номурунан жардам сурап кала тургандай кылып жатпаганына ким кепилдик бере алат? Чындап келгенде бул эки мекеме бири-бирине атаандаш экени жалганбы? Баса, Шаяхмедовго чейин аталган орунда жакшынакай жаш жигит иштеп жүргөнү, аны карт карышкырлар жалпайта чаап, жайытын ээлеп алышканы качан ашкереленет? Анысы аз келгенсип, Медакадемия ректорунун мыйзамсыз айлык алуусу, анын ап­парат башчысынын пара алып жатып каза болуусу да аталган министрликтин алешемдиктеринен улам экени белгилүү. Кызык, бу ректор Зурдинов менен министр Батыралиев өз тармактарында качанкыга дейре бил­ген «боткосун чала беришет»? Мындай шартта, өкмөт чукул чара көрүп, саламаттыкты сактоо системасына качан тартип орнотот?

Канжар БОРПОШОВ

Булак: “Азияньюс”

-Жылдыз Айтибаевна, гезитибиздин өткөн санында Өмүрбек Текебаевдин  «Келдибековдун сотунан кийин мыйзамдын да, абийиримдин да алдында көңүлүм ток» деген интервьюсу жарык көрдү. Буга эмне дейсиз?

-Текебаевдин абийири бар бекен? Ой тобо аны ким айтты силерге?

-Текебаев өзү айтты…

-Силер ошого ишенип алдыңарбы? Азыркы учурда Текебаевге бешикте жаткан бала да ишенбейт. Тапкан экенсиңер кимге ишенээрди. Керек болсо менин «досум» өзүнө-өзү да ишенбейт. Мындай кишилер өз фантазиясын каалагандай айтып да, жазып да бере берет. Ошондуктан мени «досума» таарынып да, ише­нип да болбойт.

-Берген интервьюсунда сиз жөнүнүндө да учкай ай­тып кетиптир. Келдибековду 2011-жылы ЖКнын төрагалыгынан четтетип жатканда, өз токтомун алдырып салгандыгы үчүн сиз кубанып кетип, аны белинен бек кучактап, так которуп, эки жолу айландырып, анан жерге койгон турбайсызбы?

-Текебаев эмне кыз бекен, анын белинен бек кучактай турган? Болгону эки эле жолу айландырып коюптурмунбу? Мына сага тамаша, «ишенбегиле» десем болбой эле ажобуз баш болуп, ишене бересиңер.

-Анда эмнеге айтып атат антип?

-Анда мен болгон чындыкты төррагалыктан кетирүү планын Текебаев төрагалыкка жетпей калган мезгилден баштап түзгөн, токтомун да токуган, бирок, Текебаев токтомун чакыртып алган эмес, Ахматбек Келдибековдун тегерегинде көрүп болбогондой интригаларды жасашкан (азыр­кы учурга чейин уланууда), ошондуктан Келдибеков өз арызын жазып кете берген, «мына ала бергиле, кимиңер болсоңор боло бергиле» деп. Ошол күнү Карганбек Самаковдун кабинетинде экөөбүз саясатчы катары ачык сүйлөштүк, мен айтып атам ага: «Өмүрбек, токтот, кыргыздын жаш, мыкты жигитгерин чекеден сындыргың келип турат, бул жакшылыкка алып келбейт, айрыкча Бакиевге бол­гон өчүңдүүкөлөрүңдөн чыгарып жатасың, кыйын экенсиң Бакиевди өзүңөр атайын качырып ийбестен, жазасын бербейт белеңер» деп. Ошондо «досум» чычалап кетти. Эмоцияга алдырып жиберди, ошондо менин ачуум келип кетип, колумдагы суу ичип жаткан стаканды дубалга бир чапканымда, Самаковдун кабинетинен качып чыкты. Кабылдамадан кармап алдым, беш-алты жигиттер туруптур (алар капысынан күбө болушкан, керек болсо тастыктап берээр), ошондо көтөрүп туруп бир чабайын десем, Теке­баев кыйкырып калды «омурткамда грыжам бар, операция болгомун, азыр бир нерсе болсом жооп бересин, Жылдыз» деп. Анан дагы өлөалбай жатып, тиги жигит терге кайрылып  коёт «бизди сүрөткө тез тарткыла» деп. Ошондо катуу бе­линен кысканымда, тагынып жүргөн пистолета, диктофо­ну, телефону белин жакшы эле оорутуп койгонун өзү ки­йин айтып жүрдү. Ошончо көтөргөндөн кийин, бир чапсам болмок экен, аттиң… Бирок чынында эле ден-соолугуна чоң зыян болушу ыктымал эле. Дагы эмнелер жөнүндө жазыптыр?

-Абийир, мыйзам, салт, жүрүмм-турум, этика, мамлекеттүүлүк, душмандык кылбоо, адамдын башына иш түшүп турганда табалообо, ыйык нерселер, моралдык кодекстер, адамгерчилик, пастык ж.б. у. с.

-Башка бирөө жогорудагыларды жазса, коомчулук балким кабыл алат беле, тилекке каршы, Текебаевдин морал­дык кодексин, анын «адамгерчилигин», жүрүм-турумун, душмандык кылганын, башы­на иш түшүп турган адамды тебелеп кетээрин, керек бол­со пастыкка бараарын бүтундөй калайык калкыбыз билет. Ошондуктан дагы бир жолу элибизге кайрылып кетем «Текебаевге ишенбегиле!» деп. Кыргызда келме-кезек деп коёт, аз эле убакыт калды Те­кебаев да Келдибеков жана башкалар керген азап-тозокту керет, түрмөгө да отурат, соттун, элдин алдында да сөсүз жооп берет.

Бекбол АЙДАРОВ

Булак: “Азияньюс”

Ринат Түлөбердиев деген эски бийликтин жакшылыгын кеп көргөнн бир “сырдуу” жигит бар. Ал Бакиевдин үй-бүлөөлүк бийлигинин тушунда президенттик резиденцияда иштеп, канкор Курманбек Бакиевдин колуна суу куюп, “шеринесине” эки-үч айлык козуларды сойдуруп, тасмалына алыскы мамлекеттерден алынып келген кымбат арактарды койдуруп, күнүгө болбосо да, күн алыс же ажонун “аппетити” ачылган кездерде анын койнуна айыпсыз сулуу кыздарды салдырып, эртеси баш жазарына эчкини саадырып жүргөндүгү арбын айтылып да, гезит беттерине жазылып да жүргөн.

Кыскасы, ал эси жок эски бийлик тушунда Бакиевдин сүймөнчүгү болчу. Анан эмне болду? Бул таалайы таштан чоң  неме апрель революциясында Бакиевди такыр тааныбаган киши болуп, тез эле, так айтканда резиденциядагы качкын президент жаткан “гарем” бөлмөсүнүн терезесинен “секирип” чыгып, Атамбаев тарапка өтүп кетип, жоопкерчиликтен кутулуп, анын ордуна башкалар тутулуп, ордунда иштеп кала берген.

Ага Ак үйдөн  бир-эки жыл мурун ишеним көрсөтүлүп, алыскы Туркиядагы Стамбул шаарына генералдык консул кылып узатышканда, жалпы коомчулук жактырбай, анын дарегине жаман сөздөрдү айткан болчу. Ал жакта эмнелердин ичинен чыгып, кандай иштерге башын тыгып келгенин (кылыктары менен былыктары кийин деле ачыкка чыгаар) ким билсин, айтор жакында эле ал кызматынан бошоп келип, Президенттин иш башкармалыгынын жетекчисинин 1-орун басары болуп дайындалды. Мына сага, азыркы бийлик Тулебердиевден эч эле  түңүлбөй  койду го. Бизде моралдык укук деген эч эле иштебейт. Айла жок, “алтын кадрларга” карк болуп, “карт” кекирип жүрө берет экенбиз да.

 Булак: “Багыт.кж”

Кыргызстандагы өкмөттүк эмес уюмдардын ишмердүүлүгүн  жөнгө салуу, көзөмөлгө алуу, аларга мыйзамды бузган учурларда “чет элдик агент” деген статус берүү боюнча мыйзам долбоорун “нпочулар” эчактан бери четке кагуу боюнча чоң аракеттерди көрүп келет.

Буга чейин президентке жана парламентке бул мыйзам долбоорун кабыл албоо өтүнүчү менен 120 өкмөттүк эмес уюмдар кайрылуу жолдошкон. Мына ошолордун ана-башында “Бир Бол” партиясы менен депутат болуп шайланып келген, өзүнчө эле жулунуп сүйлөгөн Чолпон Жакупова деген аял турат. Ал узак жылдардан бери Американын саясатын кош колдоп, ал жактан “агып” келген арам акчага “Адилет жана укук” деген аталыштагы өкмөттүк эмес уюм түзүп алып, туура маселелерге деле туурадан чыга калып кийлигишип, кыргызды боктоп келгенин жалпы эл жакшы билет.

Чынында Американын акырынан жем жешкен “нпочулар” эчактан бери кыргыз мамлекетинин ички, тышкы саясатына туздөн-түз кийлигишип, көкүрөктү койгулап керсетме берип, улуттук каада-салт жана баалуулуктарды тебелеп-тепсеп, “демократия” деген сөзгө сүлүк курттай жабышып, теңирден тескери саясатты жүргүзүп душмандык кылып келишет.

Чокчоңдоп көп учурда орусча сүйлөгөн  Чолпон Жакупова эгер бул мыйзам кабыл алынып калса, ошол эле күнү өлүп берчүдөй өкүрүп сүйлөп жүрөт. Негизинен мындай мыйзам түпкүлүгүКыргызстанга керек. Андыктан, ажобуз бул маселени колдоого алат деген үмүтүбүз  бар. Жакуповага окшогон “нпочулардын” тилеги ташка тийсин. Кудай буйруса, бул мыйзам кабыл алынып калса, анда “чет элдик агент” деген статусту биринчи Жакуповага берүү зарыл. Ал андай статуска абдан эле татыктуу. Азыр ага ансыз деле бул статусту берип койгондор четтен табылат

Булак: “Багыт.кж”

Атамбаевдин аркасы менен багы ачылып, кыска убакыттын ичинде таасирдүү чиновниктердин катарына кантип кошулуп калганын өзү да анча элес албай калган Шамил Атаханов деген ысым кандуу 7-апрелге чейин кыргыз коомчулугуна анча деле белгилүү эмес болчу. Бул адамдын багы ошол элдик революциядан кийин ачылды. Ачылмак тургай, үлкөн болуп  аты аталды десек да жарашат. ИИМди жетектеп, вице-премьер министр болуп турганда өз билгенин жасап, элдин бир топ эле кыжырын кайнатты.

Ал саясатка аралашканга чейин,               тагыраагы, 1990-жылдары Кыргызстанда алгачкылардан болуп, “Кыргызстан” пенсиялык фондун  түзүп чыккан. Айтмакчы, жанагы Кыргызстандагы 150 партиянын ичинде Атахановдун “Пенсионерлердин партиясы” деген аталыштагы аты бар, заты жок партиясы да бар. Ал бул партияны бир топ жыл жетектеген. Көп тармактуу бизнес менен шугулданып чоң-чоң ийгиликтерге жетишип, тез эле капчыгы калың адамдардын катарынан орун алган.

Анын бир мисалы катары борбор шаарыбыздын чок ортосунда турган “Хаят” мейманканасынын 20 пайыз акциясына ээлик кылууга жетишкенин айтсак жетиштүү болор. Мындан тышкары, ал өз убагында Бишкек экономикалык академиясын да бир топ адамдар менен түзүп чыккан. Учурда аталган академиянын жалгыз кожоюну, себеби өнөктөштөрүн ар кандай ыкмалар менен алдап жолго салгандыгы айтылат. Атахановдун бизнестери муну менен эле түгөнбөйт. Маселен, ал 1995-жылдардан кийин “Марко-Поло” бириккен ишканасын да жакын достору менен түзөт. Албетге, иштин башталышында аталган ишканага бир топ чоң акча сарпташканы белгилүү. Ал ишканасы кийин кирешеси арбын түшкөн чоң ишканага айланат. Бул маселелер боюнча өтө кызыктуу фактылар көп. Бир башына ушунча ишканаларды ачып, анан да напсисин тыя албай калган Атаханов бизнесте бирге болгон бир кездеги досторун алдап, аларга миңдеген долларды бербей, “карызы бардын ырысы бар” деп, уялбай 68 жаштын тамагын ичип олтурат. Шамил мырзанын өтө шар кеткен бизнестери жана андагы мыйзамга туура келбеген окуялары, карыздары тууралуу гезитибиздин кийинки сандарында толук маалымат ала аласыздар.

Булак: “Багыт.кж”

Жалал-Абад шаарындагы Спутник кичи шаарчасынын айлампасына Чийбыл болуштун эстелигин тургузуу сунушталды. Бул тууралуу бүгүн Жалал-Абад шаардык мэриясында шаардык кеңештин депутаттарынын кезексиз XXXI сессиясында маалым болду.

Демилге көтөрүүчүлөрдүн бири Бекболот Ибрагимовдун айтымында, Чийбыл болуш 24 жыл Жалал-Абад шаарында болуш болуп жүргөн. Эркиндик, боштондук үчүн күрөшкөн, тарыхта чоң орду бар инсан болгондуктан анын эстелигин шаар аймагына орнотууну сунуштап жатабыз.

Борбордук көчөлөрдөгү айлампалардын бирин шаардык кеңештин депутаттар чечип беришсе, болуштун айкелин өзүбүз тургузмакбыз. 6 метрлик бийиктиктеги эстелик  тургузулат. Ал эми айкелди жасоого бир миллиондон ашуун каражат керектелет, аны Көк-Арт эли көтөрүшмөкчү, – дейт Б.Ибрагимов.

Айкелди тургузуу сунушун шаардык кеңештин депутаттары бир добуштан колдошуп, Спутник кичи шаарчасындагы айлампага эстелик тургузууну макул деп табышты.

-Базарбай Эстебесович, сизди биз бир эмес үч жолку вице-премьер министр, тажрыйбалуу курулушчу жана бийик деңгээлдеги тоо кен өндүрүшчүсү катары билебиз. Ошону менен катар  Таластагы “Жерүй” алтын кенин иштетүү укугун алган “Восток-геолдобыча” компаниясынын Кыргызстандагы өкүлү элеңиз. Бирок, акыркы учурда бул долбоорго өзүңүздүн көңүлүңүз толбой калганы маалым болду. Себеби эмнеде?
-Тээ, СССР учурунда изилденип, 84 тонна алтындын запасы жатат деген “Жерүй” кени эгемендик алгандан берки 1993-жылдан бери эле улам колдон-колго өтүп, 8 жолу сатыкка түштү, бу байкуш. Себеби улам бир чет элдик компанияга  лицензияны берүү ири коррупциялык схемалар менен коштолуп, ар бир өкмөт, тийиштүү министрликтер жана органдар  жеке кызыкчылыгы, жеке чөнтөгү үчүн иштеп жүрүп отурду. Ушул уруксат берүүлөрдүн биринде дагы кыргыз элинин, анын ичинде Талас элинин кызыкчылыгы корголгон жок жана улам кенди иштетүү долбоорунун токтоп калышына да элдин кымындай күнөөсү болгон эмес. Бардыгы бийликтегилердин акчага көзүн кызарткан ач көз аракеттеринен улам жылдырылып, алмашылып отурду.
Ошентип жүрүп, былтыр, 2015-жылы азыркы тоо кен өндүрүшү боюнча  мыйзамдарыбызга ылайык, 4-майда “Жерүй” кенин өздөштүрүү боюнча тендер өтүп, анда орусиялык “Восток-геолдобыча” компаниясы тендердин шартын аткарып, Кыргызстандын бюджетине алгачкы бонус катары бир жолу төлөнүүчү 100 млн. доллар каражатты төлөө менен кенди иштетүүгө лицензияны утуп алды. Бул жагы албетте, мыйзамдуу болду. Бирок, тилекке каршы бул компания дагы кенди иштетүүгө киришүүнү ордуна лицензияны башкаларга сатууга ниеттенген,  алдамчылыкка аракеттенген компаниялардын бирөө болуп чыкты.
-Кантип?
-Ошону сага айтып берейин. Булар утуп алган соң дароо эле Бишкекке келип, тоо кен тармагы боюнча алдыңкы адис катары мени табышты да, “Биз тендерден “Жерүйдү” иштетүүнү утуп алдык. Сиз алдыңкы адис,  кадырлуу ишмер катары биздин алтынды иштетүү технологиябызды презентация кылып бериңиз”, – деп суранып калышты. Карасам, чындыгында эле алардын алтынды өндүрүү боюнча сунуштаган технологиясы заман талабына ылайык, өнүккөн технологиялык ыкма экен, алтынды бөлүп алууда химикаттарды, анын ичинде цианидди 10 эсе аз өлчөмдө колдонуп, жабык режимде казып алуу каралыптыр. Адис катары булардын технологиясы илимдин, техниканын өнүккөн тибине жараша экендигин көрүп, кызматташууга макул болдум. Ошону менен мен Таласка үч жолу барып, 13 айылдын элдери менен жолугуп,  “Жерүйдү” иштетүүчү “Восток-геолдобычанын” технологиясын элге түшүндүрүп, экологиялык зыян болбосун айтып, бар аракетим менен жергиликтүү элди ынандырдым. Мурдатан кендин иштетилишине каршы болуп келген туугандарым мага ишенишип, “жакшы эле болот экен” деп жумшарышты, макул болушту. Бирок, көп өтпөй эле аталган компания “кенди иштетүү боюнча укукту-лицензияны 100 млн. долларга сатып алдык, эми “Жерүй” биздин менчигибиз, эмне кылсак өзүбүз билебиз” дегендей мамиле кыла башташты. Мындай болбошу керек эле, мен өмүр бою иликтеген, көргөн, билген кен иштетүү практикасында мындай мамиле болгонун көргөн эмесмин. Алар болгону алтын казуу укугуна гана 100 млн. доллар менен ээ болушту. Экинчи этапта, “Восток-геолдобыча” менен кыргыз өкмөтү “Жерүй кенин иштетүүнүн шарттары жөнүндө” деген генералдык келишим түзүп, анда өндүрүлгөн таза алтындын канча пайызы Кыргызстанга таандык болот, канча пайызы ошол жеке компанияга кетет же алтынды сатуудан түшкөн кирешенин пайыздары кимге канчадан тиет деген эң башкы маселелерди чечиши керек болчу. Бирок, бул келишим болбой турганы кийин анык  болуп чыкты!
-Э кокуй, анда эмнеге кыргыз өкмөтү оозун толтуруп, эки жылдан бери мактанып бүтө албай жүрөт?
-Иттин өлүгү так ушул жерде көмүлүп жатпайбы. Тилекке каршы, биздин коррупциялык өкмөт, “Жерүйдү” иштетүүгө тиешеси бар мамлекеттик ведомстволордун баары унчукпай жатып алышты дагы, тигилер болсо биздин ошондой шалаакы, сатылма, коррупцияга жакын экенибизди, эч нерсени түшүнбөсүбүздү билип алып, “генералдык келишим түзүүдөн баш тартышты. Бирок, мен тоо кен адиси катары ошол Таласка бараарда эле “Восток-геолдобычага” да өкмөткө да кайрылып, “мен презентация жасаганы баратам, силер болсо генералдык келишим түзүп, чындап ишке киришесиңерби” деп сурагам. Ал тургай келишимдин шартын да айтып, “Силер кыргыз мамлекетине өндүрүлгөн алтындын 50 пайызына чейинкисин  бересиңер, алтын түрүндө болбосо аны сатуудан түшкөн кирешенин жарымын, кем дегенде 45 пайызын бересиңер” деп айткам. Алар болсо “Сиз презентация жасап, элди көндүрүп келгенден кийин сөзсүз генералдык келишимге барабыз” деп жооп узатышкан. Ошентип, презентация болду, эл жактырды, долбоор ишке кирмек болду. Мен Таластан келген соң, дагы генералдык келишим тууралуу сурасам булар эмне деди? “Биз тендерден кийин төккөн 100 млн. доллар сиздердин өкмөткө жетишээрлик экен” дешпедиби!? Элестет! Өкмөткө улам кирип айтып жаттым, алар дагы келишим түзгүсү жок, тымпыят да турат.  Бул деген өтө чоң коррупциялык схеманын ишке киргени, “Кумтөрдөн” да коркунучтуу, бийик аферанын башталышы.
-Коррупциялык схеманын сизге белгилүү жактарын айтып бериңизчи?
–Жөнөкөй тил менен эле айтканда, учурда “Жерүйдө”  таза 84 тонна алтын бары белгилүү.  Анын “Восток-геолдобыча” он жылда казып алат. Азыр дүйнөлүк базарда алтындын бир унциясынын баасы 1200 доллар болуп турат. Ошол баа менен санаганда бүгүн “Жерүйдөгү” 84 тонна алтындын баасы 3 млрд. 200 млн. доллар болот. Демек, 3 млрд. долларлык алтынды булар бизге итке сөөк ыргыткансып, 100 млн. гана доллар ыргытып туруп казып кеткилери бар. Көрдүңбү, булар биздин бийликтегилер менен быгышып алып туруп, маңкурт абориген элдердин бири, булар эч нерсени түшүнбөйт деп эсептеп, “биз мына кенди алдык, эми кандай казабыз өзүбүз билебиз” деген көз карашка өтүп алышты. Мындай болгон соң, мен дүйнөлүк кен казуу өндүрүшү менен тааныш, дүйнөдөгү ондогон алтын кендерине атайын барып, практикалык түрдө таанышкан, чоң адис катары ири коррупциялык долбоорду көрдүм да, өз элимдин алдында атымды булгагым, карасанатайлык кылгым келбей, атуулдук позициямды бек кармап, орус компаниясы менен коштошуп кеттим. “Мага караганда Таластын жөнөкөй карапайым эли он эсе акылдуу, түшүнүктүү, эл менсиз эле өзү эле адилет чечим кабыл алат” дедим аларга. Бул боюнча убагы келсин деп айтпай келе жаттым эле, мына азыр сен аркылуу баарын ачык айтып жатам. Эми эртең таластыктар мага чыгышса, болгонун болгондой айтып беришим керек. Бул жерде эч кандай саясат жок, жеке кызыкчылык жок. Болгону азыркы бийликтин ушунчалык ыплас саясатына карата маанайым ушул болду. Анткени өкмөт ошол аферисттер ыргыткан сөөктү дагы мүлжүп, кажалап, такыр эле шимип туруп таластыктарга, элге ыргытып жатканын көрүп турам.
-Бул жагына кичине кененирээк токтоло кетсек, элге түшүнүктүү болсун…
-Иш мындай, биздин өкмөт “Восток-геолдобыча” компаниясынан бир жолу түшкөн 100 млн. долларды бюджетке бурушуп, аны менен 100дөн ашык  жаңы мектеп курабыз, дагы 181 мектепти капиталдык ремонттон өткөрөбүз деп ар кай жерге мактанышкан.  Ал эми “Жерүй” кени жайгашкан Талас облусунун өнүктүрүү фондуна 170 млн. сом, Талас районун өнүктүрүү фондуна 170 млн. сом, Бек-Молдо айыл өкмөтүнүн өнүктүрүү фондуна 170 млн. сом бөлүп беришкен. Жалпысынан алганда 510 млн. сом. Бүгүнкү валютанын курсу менен алганда  болгону  6 млн. 800 миң доллар болот. Бул деген “Восток-геолдобычанын” берген 100 млн. долларынын 10 пайызына да жетпей жатпайбы. “Эми ушуну менен таластыктардын оозун жабабыз, калганына силердин башыңар жетпейт, силерге ушул эле болот, алгыла да унчукпай он жыл отура бергиле” деген мамиле болуп жатпайбы.   Мен муну эчак эле өкмөткө да айткам, “мындай кылбагыла” деп.
-Кечиресиз, ушул жерден бир суроо берейинчи, балким сиз, биз шашып жаткан жокпузбу? “Жерүй” кени казыла баштаганда генералдык келишим түзүлсөчү? Же анда кеч болуп калабы?
-Менин коррупциялык афера дегенимдин түйүнү ушул жерде болуп жатпайбы. Эгер, мамгеология агенттиги “Жерүйдүн” лицензиясын тендерге койгондо эле анын шартына бадырайтып туруп, “Биринчиден, коопсуз технология менен казуу, экинчиден, бонус катары бюджетке бир жолу 100 млн. доллар төлөө, үчүнчүдөн кыргыз өкмөтү менен генералдык келишим түзүп, ага ылайык  кен казууну баштоо талап кылынат” деп так, ачык жазып койгондо мындай болмок эмес эле. Тендердин шартында генералдык келишим түзүү тууралуу бир ооз сөз да жок. Демек, бул жерде муну атайын эки тарап тең келишип алып, жашыруун быгышып, ортодо өтө көп суммалардын соодасы жүргөн соң жазышкан эмес деп мен шекшип турам.  Анткени карап көрсөңөр, булар Кыргызстандын элин бийликке берген 100 млн. доллар, андан тышкаркы чыгымдарга, операцияларга деп дагы 100 млн. доллар жумшаса да, 10 жылда таптаза 3 млрд. долларды чөнтөккө салып басып кеткени жатпайбы. Ал эми алардын он жылдагы салыгы, социалдык төлөмдөрү арзыбаган бир кыпындай суммадагы доллар болуп, аны өкмөт болсо дароо сомго айлантып, көлөмдүү көргөзүп элдин упчу менен сүт бергендей алдагысы бар. Муну мен эч жерде айткан эмесмин, эми мезгил келди,сага айтып жатам. Мен муну кыргыз элине, анын ичинде таластыктарга айтам, анткени, мен аларды көндүрүп, макул кылгам. Көрсө баарыбыз алданыптырбыз.
-Сөз башында “Жерүйдүн” багы 1993-жылдан бери байланып келатканын айттыңыз. Лицензияга ээ болгон 8 компаниянын бири менен да генералдык келишим түзүлгөн эмеспи?
-Мыкты суроо бердиң. Маалымат үчүн айтып коюшум керек, 1993-жылы Американын “Моррисон Кнудсен Гоулд” деген кен өндүрүүчү компаниясы “Жерүйдү” өздөштүрүү боюнча лицензияны алып, ошол кездеги өкмөт башчы Чынгышевдин өкмөтү менен генералдык келишим түзүлгөн. Турсунбек Чынгышев, ал кездеги “Кыргызалтындын” башчысы Дастан Сарыгуловдордун колу коюлган ошол генералдык келишимде “Жерүйдөн өндүрүлгөн алтындан түшкөн кирешенин 70 пайызын Кыргызстан алат, 30 пайызын “Моррисон Кнудсен Гоулд” алат” деп так жазылган. Карачы, кандай идеалдуу келишим. Бирок,  ошол келишимдеги көрсөтүлгөн мөөнөт боюнча америкалык компания “Жерүйгө” инвестиция сала албай кечигип калып, кийин өздөрү “Жерүй алтын кени биз үчүн абдан ыңгайлуу келишимдеги өндүрүш эле, тилекке каршы, биз убагында керектүү каражатты таппай калдык” деп арызын жазып, таштап кетишкен. Мына ошол Чынгышевден кийин келген премьер-министрлер, тоо кен тармагын тейлеген министрлер, “Кыргызалтындын” башчылары, мамэкология, мамкурулуш кызматтарынын башчылары 24 жыл бою  “Жерүйгө” келген чет элдик компаниялар менен атайын генералдык келишим түзбөй, лицензияны гана арзыбаган акчага соодалашып, көмүскөдө өздөрүнүн капчыктарын гана кампайтып жүрүп отурушкан. Ошол жосун азыр да жашап жатканы эгемен кыргыз элинин трагедиясы.
-Алтын өндүрүшү боюнча адис катары, коңшу-колоңдордогу практикалардан айтып бербейсизби? Алар эле кандайча мамлекетке пайда түшүрүшөт?
-Казакстанды жөн эле коюп, Өзбекстандан бир мисал келтирейин.  Ал жакта “Мурунтау-Зарафшан” деген алтын кени бар. Жыл сайын 12-13 тонна алтын чыгат. Мына ошол кенди 1992-жылы америкалык атактуу эле “Ньюмонт” деген компания алып,  257 млн. доллар жумшап, завод куруп иштетмек болгон. Ошондо Өзбекстандын өкмөтү менен генералдык келишим түзгөндө, Ислам Каримов “Чыккан алтындын 70 пайызы Өзбекстанда калат, 30 пайызын “Ньюмонт” алат” деген талап койгон. Америкалык компания макул болуп, 14 жыл иштеткен. Кийин тескерисинче, “Ньюмонттун” деректири коомчулуктун алдында өзбек президентине ырахматын айтып, “Сизге чоң алкыш, 30 пайыз эле компанияга кенен жетти. Мен болгон чыгымды эки жылда жаптым, калган пайданы айтпай эле койсом да болот”, – деген. Мына, практика. Биз муну канча айттык, кыргыз өкмөт башчыларынын бири укпады. Өздөрүнүн акылы жетпеген соң, адистерден кеңеш сураса бир жери кемийт беле? Демек, булар баарын билишет, болгону атайын коррупция кылуу үчүн билмексен болуп келишет.
-Демек, жакында Таластагы элдин “Жерүй” жана башка кендер иштетилбесин деген талап койгонуна сиздеги маалыматтар себеп экен да?
-Тынчтык, Кудай алдында айтып жатам, мен азырынча элге эч нерсени айта элекмин. Жанагы таластыктардын коомдук активисттеринин бирине да жолуга элекмин. Бирок, мен башында айткандай, Таластын эли акылдуу эл. Алар буга менсиз эле көздөрү жетишти, эти тургай чарымы калбаган сөөккө алданып калышаарын аңдашты. Ошондуктан, туура талап коюп жатышат. Бирок, эми сенин гезитиң чыккан соң мени чакырышса токтоосуз түрдө барам, айтып берем. Мен “Восток-геолдобычадан” кетип жатканда да, өкмөткө да эскерткем, “Жерүй”  24 жылдан бери колдон-колго өтүп жатып, Талас элинин аң-сезимине сиңип бүттү, бул жолу да элди алдай албайсыңар, андан көрө тезинен генералдык келишим түзүп алгыла деген сөздү айткам. Мына, мезгил келди. Талас элине айтаарым, “Жерүй” Бишкек-Талас авто жолунан болгону 27 километр алыс, курулушчулар шаарчасы курулган, электр энергиясы жеткен, эң мыкты шарттагы алтын кени. Эгер орустардын компаниясы иштете албаса, кыргыз өкмөтү менен генералдык келишим түзүп, андагы шарттарды аткарып иштөөгө чет элдик компаниялар четтен табылат. Керек болсо эртең келет.
P.S. Тоо кен өндүрүшү боюнча адис, эл аралык экономикалык кызматташтык боюнча эксперт Базарбай Мамбетов менен алтын кору “Жерүйдөн” болгону  6 тоннага аз делген “Талды-Булак Солжээк” алтын кенинин ушу таптагы коррупция коштогон тагдыры, өкмөттүн өпөң-чычаң саясаты тууралуу  маегибизди кийинки саныбызга жарыялайбыз…
Тынчтык Алтымышев
Булак: “Фабула”
 
 
 

Реформа силерден эч нерсе талап кылбайт. Ал айтат: имараттын бет маңдайын сырда, а анын ички бөлүгү эски көрүнүшүн сактап кала берсин. Кир басып жашай бер, бирок ал кирди кошуналар көрбөсүн. Башкысы, бет маңдайы (фасады) кооз болсун, сенин жана үйүңдүн ичиңде эмне болуп жатканы кошуналарга маанилүү эмес. Алар үйүңдүн жанынан өтүп жатып, бет маңдайын эле көрөт. Эмне кааласаң жасай бер, бирок көчөнү караган эшик менен эмес, жашыруун жол менен. Фасад жана параддык эшик кошуналар көрүшү үчүн көрсөтмө болот, анткени алар ошону гана көрүшөт. Сенин чыныгы жашооң жашыруун жол менен өтөт, сен ачык жашабайсың. Параддык эшик – бул көрсөтмө-табличка, сенин чыныгы жашооң анда эмес. Сен бул эшик аркылуу эч качан кирбейсиң, ал болгону башкалар көрүшү үчүн турат.

Параддык эшикти байкасаң, андай эшик ар кимдикинде турат. Аларды бет, бет кап, образ атайт, анткени бул «имидж». Эрин помадасы, тушь, упа жана эндик сага имидж жаратат. Бирок, бул сен эмессиң. Бул болгону грим, макияж.

Революция анчалык терең барбайт. Ал сенин конок бөлмөңдү өзгөртөт, сен ага меймандарды чакыра аласың. Индияда ошондой. Конок бөлмө таза жана жайлуу, бирок башка бөлмөлөрүн көрүүдөн, силерди кудай сактасын. Ашканасы кир жана балит, туалети эң жаман. Бирок, Индияда ашкана, даараткана менен эч кимдин иши жок. Көңүл бөлүүчү жай — бир гана камкордук — жайлуу конок бөлмө; анткени анда конок тосот.

Революция жалганчы; ал сенин чыныгы натуураңа тийишпейт, бирок сенин абройуңду колдойт. Мына мораль деген эмне – бул кооз конок бөлмө. Андай конок бөлмөнү күтүп, атүгүл Пикассонун картинасын дубалга илип койсо болот, — баары сенин акчаңа жараша.

АДАМДЫН АКЧАЛАЙ БААСЫ БАР   

Жакында мен бир чакан аңгеме окуп чыктым. Чарли кыштакта жашаган досу Джордж менен шаар айланып, сейилге чыгат. Алар шаардын кооз жайларын ырахаттана көрүшөт. Бир маалда Джордж кокусунан кеп салат:

«Эй, тээтиги сымбаттуу кызды карачы. Ал бизди карап жылмайып жатат. Сен аны билесиңби?»

«Ооба, ал Бетти. Жыйырма бакс».

«А тигил жанындагы кара чачтуучу? Эх, кандай жагымдуу».

«Долорес. Кырк бакс».

«Ой, карачы ким келетат. Тим эле, укмуш».

«Глория. Сексен бакс».

«Кудай ай!», — Джордж үн салат. – «Кантип эле бүт шаар боюнча сулуу, ыймандуу кыздар жок?».

«Албетте, бар», — Чарли жооп берет. – «Бирок, аларга сенин чамаң, акчаң жетпейт».

Адептүүлүк өзүнүн чегине жетип, анан карайлап, тепселенип жок болот. Ар бир адамдын өзүнүн баасы бар. Адептүү адамдын дагы өзүнүн баасы бар. Өзүң байкоо салчы. Эгер сен көчөдө баратып, жүз доллар көрсөң, балким аны албайсың, ал эми миң доллар көрүп калсаң, анда аны алыш керекпи же жокпу ойлоно каласың…Эгер он миң доллар таап алсаң, анда ойлонбостон аласың. Бул сенин жүз, миң, он миңге түшкөн моралыңдын тереңин иллюстрациялайт (сүрөттөйт). Ар кимдин өз баасы бар. Адам өзүнө, туура «бир канчага» жол берет. Чектен чыккандын баары – ашыкча. Бирок, адептүүлүк бааланбайт! Анда адепсиздикти тандайбыз.

Адеп-ахлактуу адам адептүү, бирок жүз пайызга эмес; анда адептин бир канча катмары бар, анын аркасында адепсиздик жашырынып жатат. Ошол үчүн кандай гана адептүү адам болбосун аны адепсиздикке түртүү оңой. Башкысы – анын баасын туура аныкташ керек.

Мулла Насреддин аял менен ээндеп, саякаттап жүргөнү тууралуу бир окуяны укканым бар. Ал таанышып, анан сурайт: «Сиз мени менен жатууну каалайсызбы?». Аял абдан ачууланып, кыйкырат: «Сени мени ким деп ойлоп жатасың? Сенин акылың ордундабы!  Сен эмне дегениңди билесиңби! Мен сага кайдагы сойку эмесмин!».

Насреддин айтат: «Мен сага он миң акча берем». Аял жибип, жылмайып, Насреддинге жакындап аны колдон алат. Анда Насреддин: «А он сом акчага эмне дейсиң?». Аял жооп кайтарат: «Сенче, мен сага киммин ыя!». Насреддин айтат: «Сенин ким экениңди түшүндүм! Эми баа жөнүндө сүйлөшөлү».

Дайыма жана баарында «баа» маселеси калкып чыгат. Он сомго – аял ачууланат. Он миңге – ал макул болот. Ага күлбөгүлө, бул ар бирибиздин башыбызда турат. Мораль сени трансформировкалабайт. Ал реформага караганда жүрө берет, аныкы дагы көбүрөөк баада, бирок сенин ички маңызыңдын өзөгү өзгөрүүсүз калат.

КОЗГОЛОҢ-БИЛИМГЕ, РЕВОЛЮЦИЯ – МҮНӨЗГӨ, РЕФОРМА-ФОРМАЛДУУЛУККА ТАЯНАТ

Реформа – бул бөлүктүк революция. Революция – бул сырткы процесс-жараян. Козголоң – бул ички революция. Бул гана ынанымдуу жана ишенимге татыктуу. Калганынын баарысы – «жасалма». Реформа сени эки жүздүүлүккө айлантат, революция болсо шизофренник кылат. Козголоң гана сага толук жашоону, бүтүндүктү, ден-соолукту, көз карандысыздыкты сездирет. Реформа сени респектабелдүү кылат. Эгер сен буга умтулсаң, анда реформа сен үчүн толук жетиштүү. Ал сени ийкемдүү жана ийилчээк кылат.

Сыртыңан көрүнүктүү жана жагымдуу көрүнөсүң. Бирок, ичиңен сен ирип, чирип жана сасый баштайсың, аны эч ким сезбейт: сени бетиңдеги сыпайылык сактайт.

Революция сени эки ажырымга жеткирет. Ал сени такыбага айлантат, бирок күнөөкөрдөн кутулбайт. Күнөөкөр менен такыба кошулбайт, ажырайт. Революция сени эки инсанга айлантат. Ал сага эки дүйнөнү жаратат. Баардык табыйгий нерсе басылып,  мораль сыртка чыгат. Жогорку «күчүк» – мораль – төмөнкү «күчүк» – табиятты башкарууга аракеттенет. Бирок, ал бардык табияттык эбегейсиз күчкө ээ (анткени ал табийгый) болгондуктан,  алсыз жерди пайдаланып, жашыруун сенин жашооңо билинбей  келүүнү улантып,  реванш алат. Ал сенин моралыңды талкалайт, күнөөнү сезүүгө мажбурлайт, анан сен дайыма ички кагылышууну баштан кечиресиң, анткени бул күрөштө эч кимге жеңүүчү болуу насип болбойт.

Өзүңө адеп-ахлакты-абийирди интеллектуалдуулук менен колдойсуң, бирок сенин бардык жашоо маңызың  сендеги табияттуулукту колдойт. Мораль аң-сезимден чыгат, калган сендеги табийгыйлык көмүскө сезимде жашырынат. Аң-сезимдүү акылдын катмары абдан кичине, көмүскө сезим он эсе күчтүү жана он эсе чоң. Сен өзүңдүн гана аң-сезимиңди билесиң, ошондуктан сенде аң-сезимиңдеги адеп-ахлак өз ырын ырдоону улантат; ошол эле учурда кубаттуу көмүскө сезимдеги бардык адепсиздикти тамырга терең кое берет. Бул сени күнөөкөр да, такыбалуу да кылат. Күнөөкөр басырылып калат. Бирок, ал баш көтөрчү жана ревнаш алчу    саатын күтүп жатат.

Мына эмне үчүн адамдар ушундай кайгылуу жана эки ачалуу көрүнөт. Алар бардык энергиясын ушул кагылышууга (конфликт) чачат. Алар дайыма чыңалып, ойлуу болушат. Такыба чыңалып араң турат, ал дайыма кыйналат жана чочулайт – өзүндөгү баш бербеген жеке дүйнөсүнөн-тирлик маңызынан коркот. А куулган, четке кагылганы дароо пайда болот! Ал эртели-кеч моралисти, эгоисти, аң-сезимдүү аңкоону айдап чыгат. Ал тактыга талапкер болгон алдамчыны айдап чыгат.

Ошондуктан, такыбалуу, адептүү адам психикалык бузулуунун чегинде турат. Өзүңөр билесиңер… Эгер силер такыбалуу болууга аракеттенсеңер, анда дайыма «кылдын учунда» кылчылдайсыңар. Кандай гана майда-барат болбосун силердин гармонияны  бузуп коюшу мүмкүн, ар бир болбогон нерседен жан-дүйнө тынчтыгынын тең салмагынан ажырап калууга жөндөмдүүсүңөр. Качан тең салмактуулук жоголгондо, силер эки анжы болуп, экиге бөлүнүп кетесиңер. Качан экиге ажыраганда, тездик менен өөрчүгөн невроз пайда болот.

Козголоң – бул ички революция. Козголоң ичтен башталат, реформа сырттан башталат. Эч качан бир-нерсени сырттынан баштабагыла. Тээ тереңде жаткан негизгиден баштагыла. Ички маңыздан баштагыла. Реформа эмне кылуу керектигин шыбырайт. Революция силерге кандай кылууну айтат: такыбалуураак, мыкты мүнөз, оң сапаттар менен. Революция айланаңарда силерди ичтен-сырттан коргой турган калың калканды, тосмону жаратат. Бекем болот калкан – ушуну «мүнөз» аташат.

Чыныгы адамда мүнөз болбойт. Маселен, Иисуста мүнөз болгон эмес – бул чоң көйгөйдү жататкан, болбосо жөөттөр-еврейлер ага анча каршы болмок эмес. Ал шар, тунук, мүнөзсүз жана эч кандай калкансыз болгон. Ал моралист болгон эмес, ал ачык, назик жана коргоосуз болгон. Ал такыба эмес, акылман болгон.

Реформа сени «джентльмен» кылат. Революция сени такыба адамга айлантат. Козголоң сени акылман кылат. Иисус акылман болгон. Ал кылгандын баары кандайдыр бир мораль менен байланыштуу болгон эмес. Ал аны өзүнүн түшүнүгү менен жасаган; өткөндүн коюлган эрежеси болгон эмес, өзүнүн түздөн-түз билими менен. Козголоң — билимге, революция – мүнөзгө, реформа формалдуулукка таянат.

Качан сен көбүрөөк билгенде, анда сен эң негизгисинен өзөгүнөн баштайсың. Сенин жаның нурга толгон, айланага тараган жарык ошол жерден  жанат. Алдыга жылуунун бирден-бир ыкмасы – бул ишти ичтен баштоо. Үрөндү эсте: ал дагы жерден ичтен өнүп чыгып, ачылып, үлкөн бир даракка айланат. Сенин ички ишиң ушундай болушу керек – өнгөн үрөндөй.

Реформа – бул косметикалык ремонт. Бул кемчиликти жымсалоону актоо жолу аркылуу аракет – бул-тигил жерин актайбыз, бирок негизги структура мурунку бойдон калат. Реформа революцияга алып келиши мүмкүн, балким революцияга тоскоол болоор; бул адамга жараша болот. Реформаторлордун эки тиби бар: революция үчүн түбүн-ордун даярдагандар жана аны ишке ашырууга аракеттенгендер. Реформа иш жакшы жүрүүдө, ошондуктан революцияга зарылчылык жок экендигине таасир берет. Бул революциялык проблема кимге керек? Реформа адамдарга үмүт бергендиктен, алар үндөбөй калат. Демек, баары өзүңө жараша болот.

Жагдайды тууру түшүнгөн адам реформаны революцияга алып баруучу процесс катары пайдалана алат, бирок жагдайды билбеген адам реформаны туура пайдалана албайт. Тескерисинче, реформа революция үчүн «тормоз»-кедерги болот. Бул революцияга да тийиштүү. Эгер адам билимге канык болсо, революция козголоңдун астанасы боло алат, антпесе, революция тормоз бойдон калат. Бирөөлөр айтат: «ошентип, революция жүрдү, андан ары барып эмне кереги бар? Ансыз деле ашыкча болду». Мындан ар кандай реформа тормоз же катализатор боло алары түшүнүктүү. Баары жагдайды туура түшүнүү жөндөмүнө жана билимге жараша. Сен жашоону кандай кабыл аласың жана аңдайсың, баары ошого көз каранды.

Бул жашоонун жана жумуштун фундаменталдуу эрежелеринин бири болот: түбү дүйнөнү кандай кабыл аласың жана аңдайсың, баары аны түшүнүүгө жараша болот. Атүгүл, катализатор да, кээде жаңылыш түшүнүүдөн улам тормозго айланат. Кээде, коркунучтуу уу саналган нерсе, туура түшүнүүнүн аркасынан улам жыргалчылыкка багытталган даары катары пайдаланылат. Бардык даары уудан даярдалат, бирок ал адамдарды өлтүрбөйт, тескерисинче ден-соолукту сактоого жардам берет. Акылдуу колдо, атүгүл уу даарыга айланат; эссиз колдо, атүгүл даары ууга айланат. (бул туурасында кыргыздын макалдары көп-которм.) Революция – бул структуранын өзгөрүшү. Бул физикалык, социалдык, тышкы, экономикалык, саясий өзгөрүү. Бирок, ал адамдын өзүнө кенедей да тийишпейт. Революция козголоңго, балким ага тоскоол болууга  алып келиши мүмкүн. Жүз революциянын токсон тогузу козголоңго тоскоол болот. Мына коммунизмдин динге чукул каршы чыгышынын себеби…

Асылбек БЕКТЕНОВ

Булак: “Эл деми”

“Акыркы эки-үч айда кыргыз өкмөтүнө расмий суроолорду камтыган каттарды жөнөткөн элем. Өкмөттөн мага кат жүзүндө жооптор келди, бирок каталары абдан көп экен. Эки эле беттен турган каттан 25 ката таптым. Эгер гезитке же интернетке мындай каталар менен жооп жарыяланса, аткаруу бийлиги шылдың болот. Өкмөт башка мамлекеттик органдарга үлгү болуш керек”, – деди бүгүн, 3-мартта Жогорку Кеңештин кезектеги отурумунда “Кыргызстан” фракциясынын лидери Канат Исаев.

Булак: Кyrgyztoday.kg

Айрым аймактарда жергиликтүү хандар пайда боло баштаптыр! Айта кетсем Таласта Бек-Молдо деген айыл өкмөтү бар. Мына ошол айыл өкмөт башчысы Токтогул Абдыкадыров кызматын кыянаттык менен пайдаланып мыйзамсыз иш аракеттерге барып жатат деген кайрылуу айылдын жашоочуларынан жана Бек-молдо айыл аймактык кеңешинин айрым депутаттарынан келип түштү.

Аталган айыл өкмөт башчысы акыркы жолу кызматтка олтургуча эки жолу айыл өкмөт башчсы болуптур жана эки жолу Соттолуптур. Бирок Токтогул Абдыкадыровду кызматтан алуу акимдин, губернатордун да колунан келбей жатканын жергиликтүү тургундар айтып жатышат.

Айыл өкмөт башчысы болуп иштеген Токтогул Абдыкадыровдун иниси Эмил Абдыкадыров мурда Бишкектин вице-мэрлик кызматын аркалаган. Ал дагы өз кызматын кыянаттык менен пайдаланып 24 бала бакчаны менчиктештирип алган деген айып-дооматтар тагылган. Бүгүнкү күнү ага болгон кылмыш иши токтотулуп турат экен.

Кече жакында эле аким баш болуп  Токтогул Абдыкадыровду кызматынан четтетиптир, бирок ал адам кызматка калуунун амалын издеп Сотко кайрылам деп жатыптыр.

Ал эми элдин талабы болсо Бек-Молдо айыл аймактык кеңешинин курамын жаңыдан шайлап ошол аймакта жайгашкан жер-үй алтын кенин жаңы адамдар жергиликтүү бийликке келсе гана чын дилибизден иштетүүгө даярбыз деп жатышат.

Себеби мурдагы айыл өкмөт башчысынын айланасында чогулган адамдардын баары элдин кызыкчылыгана каршы келген иш аракеттерге барып, калктын ишениминен чыгып, жергиликтүү бюджетти өз чөнтөктөрүнө салып жүрүшкөн.

Аталган айылдык кеңештин катчысы Өмүралиева Сайкалга дагы буга чейин кылмыш иши козголуп Соттолгон экен, учурда дагы жөлөк пул боюнча иши Сотто. Мына ушул айым мыйзам боюнча азыркы айыл өкмөт башчысынын милдетин аткаруучу болуп калат экен. Ал эми Бек-Молдо айылдык кеңешинин төрагасы Орозалиев ага кошулуп айылдык кеңештин курамынын жарымынан көп депутаты Абдыкадыровду колдоп айыл тургундарынын кыжырына тийип келишкен. Бир сөз менен айтканда Абдыкадыровдун мафиясы жер-үй алтын кени жайгашкан Бек-Молдо айыл өкмөтүн каалагандай башкарышып, жергиликтүү бюджетти каалагандай калчашып ар кандай мыйзам бузган иш аракеттерге барып жүрүшкөн.

Урматтуу Ашырбек Мойдунович жогорудагы аталган маселелерге өтө олуттуу көңүл буруңуздар жана ал маселени карапайым калктын кызыкчылыгы үчун чечип бериңиздер! Анткени ал айыл өкмөтүнүн аймагында Кыргызстандагы эң чоң кендердин бир Жер-үй жайгашкан. Ошондуктан бүгүн элдин маанайына карап ишти баштабаса эртең башаламандыктар болуп кетишине түздөн-түз себеп болушу мүмкүн!

«Макмалалтын» комбинатынын айланасындагы чуулгандуу жаңжалдарга жакында чекит коюлбай калды көрүнөт. Анткени, уурулардын ордосуна айланган комбинаттагы бир ууру топ кеткени менен анын ордун  кайрадан экинчи ууру топ басып, кызмат абалынан пайдаланган кыңыр иштер дайыма жүрүп келүүдө. Уурулукка шарт түзүп, өз көмөчүнө күл тарткан туугандардан топ-топко бөлүнүп, жергиликтүү кландар бирин кетирсе, кайрадан эле экинчи топ уурулук жүргүзгөн участканы ээлеп, мындай көрүнүш таң калычтуу деле болбой калды. Акыркы жылдары уурулук фактылары ачыкка чыкандыгына карабай, «Макмалалтын» комбинатынын жетекчилери шапке алмаштыргандай эле алмашылып, кызмат орундары сатылып келген. Ортодо көзөмөлсүз ири акчалар уурулардын пайдасына түшкөн. Эгерде баам салсак, ар бир мөөнөт мастери, мөөнөт начальниги бири калбай өз үлүштөрүн алып калууга кызыкдар. Чындап келгенде, таза иштеген, алтынга суук колун салбаган бирөө дагы жок. Жетекчи алмашары менен комбинатта команда түзүү адатка айланган, ал эми командага кирбей калгандар арыз жазып, “дежурга” айланган жергиликтүү активист адамдарды баштап, депутаттарды, ал тургай КРнын ЖКнин депутаттарын, Ак Үйдөгү чиновниктерди пайдаланып, чагымчылык ыкмасы аркылуу же кызматка кайра бекитилчү же болбосо, жетекчинин уурулугун ачыкка чыгарып, кызматтан кетүүгө мажбур кылышчу. Анткени, уурулук “салтка” айланып, качан болбосун кызматка жаңы келген жетекчи уурулукка баш-оту менен кирип келген. Уурулукка киришкен учурду бат эле далилдесе болот, себеби бул маалда комбинаттан алтын уурдалып, кирешеси жокко учурап, ири чыгымдарга кириптер кылат. Ушундан улам «Макмалалтын» комбинатына жетекчилик көпкө кармалган эмес. Айрыкча, акыркы эки жылдын ичинде уурулук күч алып, «Кыргызалтын» каржылык кыла албай, банкроттук абалга кептелген. Өтө ири каражатты зыянга учураткан үчүн үч жетекчи алмашкан. Ошондой болсо да, бир дагы жетекчинин кылмыш жазасын албагандыгы өзүнчө парадокс. Алар кылмыш жазасын албагандыктан уурулук кылган тармакты тейлеген эргулдар жумуштан четтетилип тим болушкан. Максат уулу Улан менен Арзыбек уулу Нурлан алтын талашып мушташканын райондун тургундарынын баары билип, милицияга ишти өткөрбөй, акча менен жапканын кантип унутуп калды экен? Чындыгында, мыйзам сакчылары комбинаттагы уурулук боюнча козголгон кылмыш иштердин бирөөсүнүн дагы бетин ачпай, уурулар менен кол кармашып келгени чындык. Алар миллиондогон каражатты “ынтымакта” бөлүшүп, уурулардын бетин ачпай, кылмыш ишти жаап келишүүдө. Мыйзам сакчыларынын дагы кекиртектери куурап турганы шексиз. Ошондуктан, ушул убакка чейин бир дагы кылмыш иш аягына чыга элек. Баарынан таң калычтуусу, ошол арызданып жүргөн  алтын “чайкоочуларынын” кызматта отурган мезгилдеринде өзүлөрү ээлеген участкаларда атайын трубалардын ичине алтынды тосуучу тор (“колбаса” деп аталуучу) алтынды кармагычтарды орнотуп алышканы жалганбы? Бир кармагыч аркылуу алар беш, он килограммга чейин алтынды алып чыгышчу. «Кыргызалтындын»  жаңыдан кызматка келген жетекчиси А.Алымбеков, ошондой эле жаңыдан кызматка отурган «Макмалалтындын» жетекчиси К.Дыйканов, коопсуздук кызматтын жетекчиси Н. Канымбетов үчөө уурулукту жоюу максатында орчундуу участкалардагы мурунку уурулук кылып жүргөн темир түтүктөрдөгү тосмолорду (уловитель) таап, ал түтүктөрдүн ордуна титан түтүктү коюшуп, ууруларга бөгөт коюштү. Ошо участканы тейлеген уурулук кылганга шектелген он эки адамды кызматтан четтеткенде уурулук толук токтогон. «Макмалалтындын» жаңы жетекчилиги А.Алимбековдун уурулыкка тиешеси жок болгон үчүн,  алдыга койгон план-милдеттенмелер аткарылып, жумушчулар айлык маянасын убагы менен алып, ал эмес сыйлыктарды дагы алышты, бул далилдүү факты. Мурда ар ай сайын он беш килограммдан кем эмес алтын уурдалып келген. Ал эмес генерал Токтокучук Мамытов дагы мындай көрсөткүчкө жеткен эмес. Уурулуктун кесепетинен «Кыргызалтын» киреше албастан, жүз элүү миллион сом зыянга учураган. Уурулуктун кесепетинен олуттуу зыянга учурап турганда жергиликтүү депутаттар эмне үчүн үн катпай жүргөн же ошо уурулуктун ичинде болгон эмеспи? – деген суроо туулат. Буга чейин Максат уулу Улан менен баарлашканымда кайра кызматка бара тургандыгы тууралуу айтып, ооз ачкан эмес. Эми болсо ал арызданып жүрөт, чындап келгенде Максат уулу Улан кедей эмес байлардын катарындагы элдин оозуна алынган жигиттердин бири. Анын Бишкекте чоң-чоң тамдары, татынакай джип автомашинасы, алтын саткан күркөсү дагы бар. Албетте, айта берсе сөз көп, бирок, ушундай мамлекетке ири зыян алып келген жетекчилерди кылмыш жообуна тартып, жоопкерчиликти күчөтүү өкмөттүн жана тергөө органларынын иши эмеспи. Ал эми Максат Улан кылаарын кылып туруп, оозун кургак чөп менен аарчып, акыйкат издебесе жакшы болмок. Миңге жакын жумушчулардын, ошол эле Тогуз-Торонун бюджетин тузгөн «Макмалалтын» комбинатына ири зыян алып келип жүргөн зыянкечтердин акыйкат издеп жүргөнү арийне акылга сыйбаган көрүнүш.

Укук коргоочу Качкынбек БУЛАТОВ

Булак : “Искра”

Булак: kabarordo

Кыргызстандагы белгилүү коомдук ишмер, Нурлан Мотуев 19 жаштагы кызга үйлөндү. Бул тууралуу  маалыматты  өзүнүн Facebook баракчасына жазып чыкты.

“19 жаштагы өзбек кызына үйлөнгөнү жатам. Ак батаңарды бергиле”,- деп жазып калтырган Нурлан Мотуев.

Андан сырткары, никеге расмий катталуу боюнча арыз жазган жана өзүнүн жаш жубайынын сүрөттөрүн жарыялаган.  

Эске сала кетсек, Нурлан Мотуев буга чейин да бир нече жолу үйлөнгөн.

Булак: kyrgyztoday.kg

Жалпыга белгилүү болгондой 2016-жылдын 1-мартында “Маданият-тарых-тил” телеканалы ачылып, “Маданият жана тарых” жылынын алкагындагы жакшы саамалык болду. Телеканалдын ачылышына катышкан Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиянын төрагасы Э.Эрматов К.Юдахиндин “Орусча-кыргызча”, “Кыргызча-орусча” сөздүктөрүн тапшырып, берүүлөрдө тилдин тазалыгына өзгөчө көңүл буруу керектигин белгиледи.

Мындан ары “Маданият-тарых-тил”  каналында ар шаршембиде кечки саат 7:00дө  тил жаатындагы маселелерге арналган берүү түз эфирде чыгып турмакчы. “Улут наркы улуу тил” деген ураандын астында алгачкы берүү 2-мартта эфирге чыгып, мамлекеттик тилди өнүктүрүүдөгү бирден-бир таяныч болгон КРда 2014-2020-жылдары мамлекеттик тилди өнүктүрүүнүн жана тил саясатын өркүндөтүүнүн улуттук программасынын айланасында сөз болду. Берүүгө Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиянын төрагасы Э.Эрматов, Улуттук программанын жумушчу тобунун мүчөсү, КР Президентинин аппаратынын сектор башчысы А.Абдысадыр уулу жана Кыргызтест түзүмүнүн жетекчиси Б.Топоева-Ставинская катышты.

Бүгүнтөн баштап Москвада түзүлгөн “Кеменгер” уюмунун ыктыярчы кыргыз балдары жумуштан кеч чыккан кыргыз кыздарын үйлөрүнө жеткирип турушат. Бул тууралуу айтылган идеянын демилгечиси Адилет Чилдебаев super.kg порталына бүгүн, 2-мартта билдирди. Маалыматка ылайык, бул уюмду түзүүгө кыргыз кыздарын кордогон “патриоттордун” жоруктары түрткү болгон. “Биздин уюм расмий түрдө катталып ачылган жок. Мүмкүнчүлүк болушунча жигиттерди ойготуп, кыз-келиндерди, эжелерибизди, карындаштарыбызды сактайлы деген максатта уюмду түздүк. “Жаңы муун” уюму менен чогуу бул ойду ишке ашыруу аракетин көрүп жатабыз. Буюрса, бүгүнтөн баштап жигиттерибиз бизге кабар бергендерди тосуп алып, үйлөрүнө жеткирип турушат”,- дейт Чилдебаев. Ал эми уюмга келген ыктыярчылар тууралуу төмөнкүлөргө токтолду: “Адамзаттын акыл эси жаратылышынан негативдүү ойлорго жакын, ишенимдүү эмес, бирок мен чын дилимен ыктыярчылар жакшы ойлордон тайбагандар деп ишенем. Алардын да энелери, карындаштары, эжелери, аялдары, дос кыздары бар”.

Булак: formula.kg

Орто мектеп окуучулары арасындагы кылмыштуулукту, мектептердеги коррупцияны токтотууну  мектеп жетекчилери ар бири өздөрүнөн башташы керек. Бул тууралуу областтык ички башкармалыгына караштуу бешинчи бөлүмдүн башчысы Уланбек Айтмырзаев мектеп директорлору менен болгон жыйында билдирди.

Анын айтымында, ар бир ишти өзүбүздөн баштоо керек. Мугалимдер ата-энелер менен болгон чогулуштарда, ата-энелерге түшүндүрүү иштерин жүргүзүү зарыл.

–  Азыркы учурда шартка жараша балдардын тарбиясы өзгөрүп кетти. Мындан бир топ жылдар мурун кылмыштуулук, коррупция деген жокко эсе болчу. Ошондуктан окуучуларга, балдарга түшүндүрүү иштерин жүргүзүү керек. Мугалимдер өзүбүзгө берилген милдеттерди так аткарсак, жаман көрүнүштөр болбойт, – дейт У.Айтмырзаев.   

2016-жылдын 28-февралынан 2-мартына чейин КР Куралдуу Күчтөрүнүн Генералдык штабынын офицерлери УКМКнын Ош шаары жана Ош облусу боюнча кызматчылары жана Кыргыз Республикасынын дин иштери боюнча Мамлекеттик комиссиясынын Түштүк аймактык бөлүмүнүн өкүлдөрү менен бирге Коопсуздуктун

Түштүк аймактык кошуундарында, бөлүктөрүндө жана мекемелеринде өздүк курам менен “Эл аралык терроризм жана регионалдык экстремизм Кыргыз Республикасынын улуттук коопсуздугуна коркунуч катары” жана “Эл аралык терроризмдин жана диний экстремизмдин идеологияларынын карама-каршылыктары” деген темада видеоматериалдарды көргөзүү менен сабактарды өкөрүштү. Бул тууралуу КР КК БШнын басма сөз кызматы билдирди.

Бул иш-чара курал-жарак, согуштук жабдууларды, башка материалдык-техникалык жабдууларды уурдоонун алдын-алуу жана КР КК аскер кызматчыларынын «Ислам мамлекети», «Аль-Каида», «Талибандар», Джебхад-Аннусра” сыяктуу аталыштардагы эл аралык диний-экстремисттик уюмдардын катрына тартылуусунун алдын-алуу максатында өткөрүлдү.

Маалымат катары:Үстүбүздөгү жылы бул сыяктуу сабактарды терроризмге жана диний-экстремизмге каршы күрөшүүнүн  ар түрдүү тематикалары боюнча Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Генералдык штабынын, Коргоо иштери боюнча Мамлекеттик Комитетинин, Мамлкеттик чек ара кызматынын жана Улуттук гвардиянын бардык кошуундарында, бөлүктөрүндө жана мекемелеринде мындан ары өткөрүү пландалды.

Алдамчылык

2016-жылдын февраль айында саат 22.55 чамасында Бишкек шаарынын тургуну 20 жаштагы Ш.Э арыз менен, Свердлов райондук ички иштер башкы башкармалыгына арызы менен кайрылган, анда: Шопокова жана Токтогул көчөсүнүн кесилишинен чала тааныш Р.А аттуу бала арыз ээсинин ишеничине кирип, алдоо жолу менен 590 АКШ доллар турган “Кеnоn” фотоаппаратын алып, азыркы күнгө чейин бербей качып жүргөн. Жүргүзүлгөн иштердин негизинде “Грабитель жана Бродяга” рейдинин жүрүү учурунда, Бишкек шаарынын  тургуну 21 жаштагы М.Р кармалып Бишкек шаарынын Свердлов райондук ички иштер башкы башкармалыгынын тергөө бөлүмүнө өткөрүлүп берилди. Бул тууралуу Бишкек ШИИББнын басма сөз кызматы билдирди.

Бишкек шаарынын 35 жаштагы П.В  арыз менен кайрылган анда, 2015 жылдын 8 декабрда чала-тааныш бала ишеничке кирип алдоо жолу менен “Кадилак Эскалайд”, “БМВ Х5” жана “Порш Каен” үлгүсүндөгү автоунааларын алып бербей жүргөн. Свердлов райондук ички иштер башкармалыгынын кызматкерлери тарабынан “Грабитель жана Бродяга” рейдинин жүрүшүндө  Бишкек ш. тургуну 30 жаштагы Ш.С. кармалган. Бүгүнкү күнү тергөө иштери жүргүзүлүүдө.

 Уурдоо.

2016-жылдын  29-февраль айында, Биринчи май райондук ички иштер башкармалыгына, 21-жаштагы, Бишкек шаарынын тургуну К.И аттуу жаран арыз менен кайрылган: анда 2016-жылдын февраль айында, саат болжол менен 19.30 чамасында, арыз ээсинин үйүнөн белгисиз адамдар кымбат баалуу  “Самсунг” Гелекси уюлдук телефонун  жашыруун уурдап кеткен. Кылмыш Бишкек шаарынын  Биринчи май райондук ички иштер башкы  башкармалыгынын кылмыш иликтөө кызматкерлери тарабынан Бишкек шаарынын  тургуну 36-жаштагы  А.Р. кармалган. Тергөө амалдары жүрүүдө.

Бишкек шаарынын М.Н аттуу тургуну арыз менен кайрылган, анда 2016 жылдын февраль айында болжол менен саат 20.00 чамасында, Буденый жана Чувашский көчөсүнүн кесилишинен белгисиз адамдар люктун ичинен ОсОО “НУР телекомдун” кабелин уурдап кетишкен. Жүргүзүлгөн иштердин негизинде “Грабитель жана Бродяга” рейд жүрүү учурунда Бишкек шаарынын ички иштер башкы башкармалыгынын кылмыш иликтөө кызматкерлери тарабынан Бишкек шаарынын тургундары   И.А жана   М.Т аттуу жарандар кармалышкан. Бүгүнкү күнү тергөө иштери жүргүзүлүүдө.

Бишкек шаарынын тургуну В.В аттуу жаран арыз менен кайрылган анда: 2016-жылдын февраль айында саат болжол менен 21.50 чамасында, К.Акиев дарегинде жайгашкан “Боорсок” соода борборунан, белгисиз адамдар баасы 1542 сомдук ар кандай азык- түлүк товарларын уурдап кетишкен. Жүргүзүлгөн иштердин негизинде “Грабитель жана Арсенал” рейд жүрүү учурунда, Бишкек шаарынын Свердлов, кылмыш иликтөө кызматкерлери тарабынан Бишкек шаарынын тургундары Б.М.  жана Ж.Р.  аттуу жарандар кармалып тергөө бөлүмүнө өткөрүлдү.

Уурдоого арекет жасоо.

Бишкек шаарынын тургуну Ч.А аттуу жаран арыз менен кайрылган анда: 2016-жылдын февраль айында болжол менен саат 07.30 чамасында белгисиз азият улутундагы жашы 25-30 жаштагы бала, арыз ээсинин үйүнө кирип уурдоого аракет жасаган. Жүргүзүлгөн иштердин негизинде “Грабитель жана Арсенал” рейд жүрүү учурунда, Бишкек шаарынын Свердлов райондук ички иштер башкы башкармалыгынын ыкчам кызматкерлери тарабынан Бишкек шаарынын тургуну Д.Т. аттуу жаран кармалып тергөө бөлүмүнө өткөрүлдү.

Банги зат менен кармоо.

Бишкек шаарынын ички иштер башкы башкамалыгынын кызматкерлери тарабынан 2016-жылдын 29 февралында, болжол сенен саат 15-00 чамасында Б.Баатыр  жана Л.Толстой  көчөсүнүн кесилишинде, К.С аттуу жаран кармалган аны текшерүү  учурунд  8.1 грам бангизат “гашиш” табылган.Тергөө амалдары жүрүүдө.

2016 жылдын 29 февралында, Ленин райондук ички иштер башкы башкармалыгынын, кылмыш иликтөө бөлүмүнүн кызматкерлери тарабынан, европа улутундагы А.С. аттуу жаран кармалган, аны тинтүү учурунда жашыл күңүрт түстөгү, өзгөчө конопля жыты бар, болжол менен салмагы 10 граммды түзгөн зат (гашиш) табылган. Тергөө амалдары жүрүүдө.

Мыйзамсыз курал сактоо

2016 жылдын 1 март айында, Бишкек шаарынын Ленин райондук ички иштер башкы башкармалыгынын, каракчылыкка каршы күрөшүү тобу тарабынан болжол менен 14.00 чамасында “Арсенал” рейди убагында Бишкек шаарынын Кулиев жана Чүй көчөлөрүнүн кесилишинен, Жалал-Абад областынын тургуну 48 жаштагы Т.Т аттуу жаран кармалып, өздүгүн текшерүү учурунда жанынан ПМ ULTRA  үлгүсүндөгү пневматикалык пистолети табылган. Тергөө амалдары жүрүүдө.

Ок атуучу куралды өз ыктыяры менен тапшыруу

2016 жылдын 1-март айында,  “Арсенал” рейдинин жүрүшүндө Бишкек шаарынын 21 жаштагы Ж.Т аттуу тургуну, Айтматов көчөсүндөгү жылуулук трубаларынын жанынан  газотравматикалык револьвер тапанчасын жана 6 даана огу менен таап алып, өз ыктыяры менен тапшырган.

2016 жылдын 1-март айында Свердлов райондук ички иштер башкы башкармалыгынын кылмыш иликтөө бөлүмүнө, “Арсенал” рейдинин жүрүшүндө, Бишкек шаарынын 25 жашаар, Б.Э аттуу тургуну Осмонкул-Чүй көчөлөрүнүн кесилишинен 19 даана 5,45 калибрдүү окторун таап алып,  өз ыктыяры менен тапшырган.

2016 жылдын 1-март айында Свердлов райондук ички иштер башкы башкармалыгынын кылмыш иликтөө бөлүмүнө,“Арсенал” рейдинин жүрүшүндө    Бишкек шаарынын 20 жаштагы, К.А. аттуу жаран Осмонкул-Фрунзе көчөлөрүнүн кесилишинен 7 даана 5,45-калибрдүү окторун таап алып, өз ыктыяры менен тапшырган.

2016 жылдын 1 март айында, болжол менен саат 22.15 чамасында,  Свердлов райондук ички иштер башкы башкармалыгынын кылмыш иликтөө бөлүмүнүн ыкчам кызматкерлери тарабынан, “Арсенал” рейддин жүрүшүндө Бишкек шаарынын 27 жаштагы Ш.А аттуу тургуну, “Бишкек Сити” соода-борборунун жанынан 5,45 калибрлүү, 8 даана огун таап алып өз ыктыяры менен өткөргөн.

2016 жылдын 1 март айында, болжол менен саат 21.55 чамасында, Свердлов районунун ички иштер башкы башкармалыгынын кызматкерлери тарабынын “Арсенал” рейд жүрүү учурунда, Бишкек шаарынын 21жаштагы Ж.Н аттуу жараны, Ауэзов көчөсүндө жайгашкан автоунаа жуучу жайынан 5,45 калибрлүү 3 даана, 9 милиметрлүү 4 даана, 7,62 милиметрлүү 1 даана огун табып, өткөрүп берген.

Орусиянын Коргоо министрлигинин өкүлү Игорь Конашенков билдиргендей, Сирияда 33 журналист аткылоо күч алган районго кирип калышты. Арасында орусиялык, канадалык, кытайлык жана болгариялык журналисттер бар. Ок атышуу Идлиб аймагынын тегерегинде болгон. Азырынча медиа кызматкерлер тиреш күчөгөн аймакка кирип калганы тууралуу эле айтылууда. Алардын абалы жөнүндө билдирүү жок.

Маалыматка караганда, алар “Жебхат ал-Нусра” экстремисттик тобунун жоочулары ок жаадырган аймакта болгон.

27-февралда күчүнө кирген тынчтык келишимине карабай, соңку 24 саат ичинде Хомс, Алеппо, Дамаск, Латакия шаарларында атышуулар болду.

Дүйшөмбү күнү АКШ мамлекеттик катчысы Жон Керри эмне болгон күндө да тынчтык келишиминин талаптары сакталарын билдирген болчу.

Астананын  Сары-Арка райондук соту төрт жылдан бери дайыны билинбей жаткан чек арачы Денис Рейдин энесинин доо-арызын кароого киришти.  Чек арачы    «Аркан керген» тозотундагы кандуу окуядан бери дарексиз болууда. Анын энеси  Татьяна Рей  Казакстандын Улуттук коопсуздук комитети, Чек ара кызматы жана Башкы прокуратурадан  моралдык зыян катары  370 миллион  теңге айып пул өндүрүүнү  талап кылууда.

Адвокат  Серик  Сарсеновдун айтуусунда, Денис Рей жана башка чек арачылардын кайгылуу тагдырына  мамлекеттик көзөмөлдүн жоктугу, жоопкерсиздик жана шалаакылык себеп болгон.

2012-жылдын 30-майында   казак-кытай чек арасындагы өрттөлүп кеткен  «Аркан керген»   тозотунда   14 чек арачы менен  токойчунун сөөктөрү табылган.  Денис  Рей менен дагы бир чек арачы  Мейрхан  Именовдун денелерин табууга мүмкүн болбой, алар азырга чейин дайынсыз деп эсептелинет.   Ошол эле жылдын декабрында  тозоттогу жападан жалгыз тирүү калган чек арачы  Владислав Челах кармалып, кызматташтарын жапырт өлтүргөн деген күнөө менен өмүр бою абакка кесилген.

Жакында Кыргызстандын учурдагы президенти А.Атамбаевдин ата-жотосу тууралуу санжыралык маалыматты бурмалаган айрым макалалар жарыяланган эле. Тарыхчы Кыяс Молдокасымов макаласында бул маселеге так архивдик даректерге таянуу менен кайрылат. Эми санжырачылардан кандай пикир түшөөр экен?

Адатта, президенттердин тегин сүрүштүрүү биздин өлкөдө эле эмес, бардык өлкөлөрдө кездешүүчү өнөкөт. Мурдагы мамлекет башчылардын тегине байланыштуу талаш-тартыштуу пикирлер бүгүнкү күнгө чейин уланып келет. Ал гана эмес жакындан бери улут лидери Исхак Раззаковдун теги тууралуу да түркүн пикирлер айтылып, тынымсейит уруусунун айрым өкүлдөрү биздин уул десе, таластык саруулардын тобу “жок, ал биздин уруудан” деп чыгышты. Ал эми Исхак Раззаковдун лейлектик түпкү туугандары “талаша бергиле, ал баары бир өзүбүздөн, биздин гана эмес, улуттун чыгаан уулу” деп сыймыктанышат.

Ал эми азыркы мамлекет башчы Алмазбек Атамбаевдин теги тууралуу ар кыл пикирлер, ал бийликке келе электе эле айтыла баштаган. Президент болгондон бери талаш-тартыш уланып, ал түгүл “анын теги кыргыз эмес” деп баяндалган макалалар да жазыла баштады.

Мындай пикирлер тарыхчы катары мени да көптөн бери кызыктырып келет. Анын үстүнө биз кыргыздар өз эне тилибизде мыкты сүйлөгөн башка этностон эле эмес, керек болсо өзүбүздүн улутубуздан чыккан чыгаан уулдарды да боорубузга тартуунун ордуна жэрип, алыстатууга аракеттенебиз. Ал түгүл кабылан Манас бооруна тартып эл кылган Алмамбетти баш кылып, Чубагын төш кылып жериген учурубуз жок эмес. Демек, бөлүнүп жарылуу, өзгөлөрдү обочолонтуу, кыргыз экенибизден шек саноо илдеттеринен арылмайынча, күчтүү, бирдиктүү улутка айлана албайбыз го деген кооптонуу коомчулуктун көңүл борборунда болуп келет.

Атамбайдын атасы Полот хандын кол башчысы болгонбу?

Алмазбек Атамбаевдин теги тууралуу алгачкы маалыматты “Зиябиддин Максым” фондунун төрагасы, раматылык Муктар Бостонбаев агамдан 10 жыл илгери уккан элем. Анда Кокон ордосунда хандыктын тарыхын жазган Зиябиддин Максымдын улуту – кыргыз, уруусу – төөлөс, жердиги – Ноокат экенин жаңыдан эле тактап, тарыхчынын 1666 беттен турган “Фергана хандарынын тарыхы” аттуу Стамбул университетинин китепканасынан табылган кол жазмасын кирил тамгасына котортуп, китеп кылып чыгаруу менен алектенип жүргөн учур эле.

Маркум Муктар акенин айткан маалыматы боюнча, азыркы президент Алмаз Шаршеновичтин Норузбай аттуу чоң аталары Полот хандын (айтылуу Молдо Исхак Асан уулу, 1844-1876) жакын кол башчыларынан болуп, кийин Полот хан Кокондун акыркы эгемен ханы катары даргага асылган соң, Абдылдабектин кошуунуна кетет.

Падышалык жазалоочу аскердин куугунтугунан улам Алымбек датка уулу Абдылдабек Ооганстанга кеткенде, жанындагы жигити Кашкарга кетип, андан Чүйгө, азыркы Арашан айылына келип туруп калганы тууралуу маалыматты ага жазуучу Акбаралы Мусабеков айтып бергенин Муктар аке кеп кылган.

Ошондон бери бул пикир көпкө чейин үстөмдүк кылып келди. Жогорудагы маалыматка таянган Алмаз Шаршенович да эки-үч курдай эл менен жолугушуу учурунда: “Айрым уламыштар боюнча менин чоң аталарым Полот хандын кол башчыларынын бири болгон” деп айткан жайы бар.

Полот хандын, Абдылдабектин таржымалын архивдик булактардын негизинде изилдеп келген биз үчүн мындай маалымат бир топ кызыгууну жараткан. Бирок бул айтылгандар тарыхый чындыкка эч бир коошпой туруп алган соң, архивди жана тарыхый жазма булактарды иликтөөнү улантууга туура келди.

Атамбаевдин теги – Пишпек сепилинде кызмат өтөгөн Кокон сарбазыбы?

Айрым гезиттердеги жоромолго караганда, А.Атамбаевдин теги – өзбек, Кокон хандыгына караштуу Пишпек (Бишкек) сепилинде кызмат өтөгөн өзбек сарбаздарынан имиш. Байтик баатыр өз баласы Байсал үчүн өч алуу максатында Пишпектин беги Рахматулланы жигиттери менен жаздоочу жайы Ак-Чийге алдап мейманга чакырып, ал жерден ага сокку урулуп, оор жарадар болгону, кийин орустардын жардамы менен сепил талкаланганда андагы сарбаздар туткундалып, алардын арасында Шахмурат деген өзбек сарбаз ысымын Шама деп өзгөртүп, Байтиктин айылында жашап калганы тууралуу макаланы окуп калдым. (Саясат. Kg – Алмазбек Атамбаевдин теги өзбекпи?, 2014, 14-апрель). Ошол Шамадан Асанбай, Атамбай, Өтөмбай, Толкунбай, Тойгонбайаттуу беш уул төрөлгөнүнөн бери бул жоромолдо жазылыптыр.

Бул макаладагы маалыматтар да көңүл түпкүрүндө калган экен, кийин мүмкүнчүлүк болуп Алматыдагы архивдик ишимди кайра уланта баштаганымда А.Атамбаевдин түпкү теги Пишпек сепилинен туткунга алынган “Кокон сарбазы” делген жоромолго кызыгып көргүм келди.

Ачыгын айтыш керек, архивге бир кирип алсаң, ал өзүнчө эле кенч.

Бир мезгилде, 1988-90-жылдары Ташкенттеги Өзбекстандын Мамлекеттик Борбордук архивинде отурганда да өзүмдүн темам калып эле тарыхтын башка темаларына саякаттап кетчүмүн. Бир барганда Курманжан датка темасы менен “ооруп” калып, ал тууралуу материалдарга сүңгүп кетип, бир айлык иш сапарым “текке” кеткен. Дагы бир жолу барганымда Токтогул Сатылгановдун артынан түшүп, анын абак жылдарын тактоого алам деп убактымдын бардыгын “уурдатып” алган элем. Биринде өзбек аталып, алардын окуу китептеринде өзбек акыны делип жазылып келген Молдо Калбектин теги кыргыз экенин, болгондо да жазгыч акындардын сап башында турганын, азаттык аракети үчүн 1878-жылы Сибирге сүргүнгө айдалганын, урпактары Ноокендин Чоң Багыш айылында тураарын тактоо менен алпурушкан элем.

Ал эми Алматыдагы архивде да бирде Тилекмат акенин тагдырына кирип кетсем, бирде Кыдыр аке тууралуу документтерге аралашып кетем. Бир туруп Шабдан баатырдын изине түшсөм, бирде Калыгул олуянын урпактарына кызыгып, андан “уйгур” делген Турдакун Усубалиевдин ата-бабаларын иликтөөгө азгырылып жүрдүм. Андан ары убагында Кененсары менен Ноорузбайды талкалоодо өзгөчө эрдик көргөзгөн Абайылданын Шерботосун чукуп кирем. Кайрадан айланып келип Байтик баатырдын өмүр таржымалын толук камтыган жаңы документтер менен алпурушуп жүрдүм.

Ал эми 1916-жылдагы улуттук-боштондук күрөш, анын башкы каармандары тууралуу документтердин өтө көптүгүн көрүп, алардын айрымдарына тарыхчылардын колу жете электигине ынандым. Кыскасы архивде кыргыздарга тиешелүү документтердин көптүгүнөн улам, эки жылдан бери Алматынын архивин жыйынтыктай албай келем. Чынын айтсам, чети жаңыдан гана оюлгандай болду.

Мына жогоруда айтылган документтер менен алектенип жүрүп, Чүйдө туруп калган келгин “Кокон сарбазын” да унутта калтырган жокмун. Архивдик документтердин арасында 1860-, 1862-жылдары Пишпек сепили Орусия империясы тарабынан каратылып алынганда сепилден туткунга алынган хандыктын өкүлдөрүнүн жана сарбаздарынын тизмеси да бүт катталып, сакталып калган (КРБМА, ф. 3, 53-номерлүү иш кагазы).

Бул иш кагаздарындагы туткундардын ысымдары жазылган тизменин арасында Шама же Шахмурат аттуу адам жок. Архивдик бул документтер Атамбаевдин ата теги – Пишпек сепилинде кызмат өтөгөн “Шахмурад аттуу Кокон сарбазы болгон” деген жоромолду жокко чыгарат.

Эл мыктылары бөлүнгөнгө бөгөт койгон

Ачыгын айтыш керек, А.Атамбаевдин ата тегине байланыштуу архивдик материалдар Алматыдан дароо эле табыла калган жок. Анткени алардын кайсыл болуштукта жашаганын айтып берген эч ким болбоду. Айылдаштарынын арасында да азыркы Арашан айылы кайсыл болуштукка караганын билген адам чыкпады.

Андыктан ХIХ кылымдын акыркы чейрегинен тарта ушул аймакта жайгашкан Аламүдүн, Ала-Арча (кийинчерээк Талкан, Канай болуштугу аталып калган), Бөлөкпай (кийинчерээк экиге бөлүнүп, Узун-Кыр, Байсейит болуштугу аталып калган) болуштуктарына тийешелүү документтердин арасынан иликтегенге туура келди.

Айылдаштары Алмаз Шаршеновичтин бабасы, тактап айтканда Атамбайдын атасы Шама бир мезгилде (кайсыл мезгил экенин эч ким билбейт) Кокон хандыгынын ордосунда кызмат өтөп келген арашандык төбөл, солто уруусунун атактууларынын бири Чынгыш баатыр менен кошо келгенин, кийин ал өз балдарындай кам көргөнүн бир ооздон кеп кылышат.

Ал гана эмес Чынгыш баатыр көзү өтөөргө жакын урук-туугандарын жыйнап, кимде-ким Шаманын өзүн, анын урпактарын өгөйлөсө: “Менин арбагым урат!”деген өтө катуу керээзин айткан экен.

Ошондуктан Чынгыш баатырдын айылдаштары эч качан Шаманы “бөтөнсүң” деп бөлбөй, бооруна тартып тууган кылып келгенин арашандыктардан, Солтонун аксакалдарынан уктум. Балким ошондон уламбы Шаманын урпактары да жаңы туугандары менен камыр-жумур аралашып, бөлүнүүнү сезбей, атүгүл өздөрүнүн түпкүлүгүнө да анчалык маани бербей жашаптыр.

Алматынын архивинен Шама жана анын урпактарын табууга мага Чынгыш баатырдын урпактарынын жардамы өзгөчө болду. Тактап айтканда, адегенде Балтабай Чынгышев, Шайылда Чынгышев, Үркүмбай Чынгышев деген Чынгыш баатырдын балдары тууралуу маалыматты кездештирип, алардын арасынан Шама Сарыбагышев, Асанбай Шамин, Атамбай Шамин, Өтөмбай Шамин, Толкунбай Шамин, Тойгонбай Шамин деген ысымдарга туш болдум.

Демек, Арашан айылынын тургундары айткандай, Чынгыш баатыр Шаманы өз уулдарындай көрүп, ага үлүш жер, мал бөлүп берип өзгөчө мамиле кылганын архивдик документтер да бышыктап турат.

Архивдик документтер А.Атамбаевдин тегин тактап берет

Архивдик документтерди табыш өзүнчө машакат, аларды тапкандан кийин чечмелеп сүйлөтүш андан өткөн татаал экенин, өзгөчө кесипкөйлүктү, тактыкты, кылдаттыкты, талыкпай изденүүнү талап кылаарын менин устатым, кыргыздын чыгаан тарыхчысы, маркум профессор Кушбек Үсөнбаев көп айтаар эле.

Алматыдан азырынча табылган азганактай архивдик документтер Атамбаевдин тегин тактоодо өзгөчө мааниге ээ болду.

Казакстандын Борбордук мамлекеттик архивинин (мындан ары КРБМА) 44-фондуна тиешелүү 41221 номурлуу иш кагазы 1874-жылдын 2-февралындагы Токмок үйөзүнүн болуштуктарындагы түтүн ээлерин каттоого алган маалымат топтомунан турат.

Кыргыз Президенти А.Ш.Атамбаевдин ата-теги тууралуу падышалык архивдик документ. Аны Казакстан Мамлекеттик архивинен кыргыз тарыхчысы Кыяс Молдокасымов тапкан. Фонд № 44, иш кагаз № 41221, 41-бет. Алматы, Казакстан. 29.05.2014.

Бул иш кагазынын 41-бетинен баштап Ала-Арча болуштугундагы түтүн ээлери, алардын арасында айтылуу Байтик Канаев баштаган көпчүлүктүн тизмеси катталган.

(КРБМА, 44-фонд, 41221-иш к., 41-бет).

Ал эми 61-бетте Шама Сарыбагышев он башы экени, үй-бүлөсүнүн курамы 4 эркек, 3 аялдан тураары жазылган:

Казакстан Мамлекеттик архиви. Фонд № 44, иш кагаз № 41221, 61-бет. Алматы, Казакстан. 29.05.2014.

(КРБМА, 44-фонд, 41221-иш к., 61-бет).

(КРБМА, 44-фонд, 41221-иш к., 61-бет; чоңойтулган түрү).

Андан кийинки беттен Асанбай Шамин да өз алдынча түтүн ээси экени, үй-бүлө курамы эки адамдан (өзү жана жубайынан) тураары көргөзүлгөн.

Казакстан Мамлекеттик архиви. Фонд № 44, иш кагаз № 41221, 61 b-бет. Алматы, Казакстан. 29.05.2014.

(КРБМА, 44-фонд, 41221 номурлуу иш кагазы, 61 b-бет).

Мына ушул архивдик маалыматтын өзү буга чейин Акбаралы Мусабеков тарабынан “такталган” Алмазбек Атамбаевдин чоң аталары Полот хандын кол башчыларынын бири болгон деген уламыштарды жокко чыгарат.

Анткени архивдик документ ырастап тургандай, Кокон хандыгындагы Полот хандын (Молдо Исхактын) жетекчилиги алдындагы боштондук күрөш (1873-1876) мезгилинде Шама жана анын балдары Токмок үйөзүнүн Ала-Арча болуштугунда орун-очок алышып жашап турган.

Дагы бир табылган архивдик документ 1877-жылга тийешелүү. Бул мезгилде деле Шама он башылык милдетин аткарып турганы маалым:

Казакстан Мамлекеттик архиви. Фонд № 44, иш кагаз № 32700, 33 b-бет. Алматы, Казакстан. 22.05.2015.

(КРБМА, 44-фонд, 32700 номурлуу иш кагазы, 33-беттин артында).

Бул архивдик документ көргөзүп тургандай,  36-номурлуу тизмеде Шама он башы катары катталып турса, 38-болуп тизмеде Самабай Шамин делип, анын тунгуч баласы Асанбайдын ысымы туура эмес жазылган. Анткени ал учурда кыргыздардын аты жөнү орус жазмакерлеринин сабатсыздыгынан улам ушундайча жазылып калган.

Айрым учурда араб тамгасында жазылган маалыматтар, киши аттары падышалык оторчул бийликтин катчылары тарабынан кирил тамгасына которулган учурда ката жазылып калчу.

Адамдын аты-жөнү туура эмес жазылып калган учурларды кийинки документтерден да көрүүгө болот. Архивдик документтерде Шаманын атасынын аты Сарыбагыш экенин окудук. Бирок Атамбаевдердин ата тегинде Сарыбагыш деген ысым учурабастыгын анын айылдаштары бир ооздон ырасташты. Демек бул жерде да чоң бир сыр катылып жатканы иликтөөлөрдүн жыйынтыгында аныкталды. Ал тууралуу сөз кийинчерээк болсун.

Кимдиги такталды, төрөлгөн жылы аныкталды

Эми Шама жана анын балдарынын жашын, үй-бүлөлүк курамын, социалдык катмарын аныктаган дагы башка архивдик документтерге токтоло кетүүнү туура таптым.

Бул маалымат 1885-жылга тийешелүү жана болуштуктун аталышы Ала-Арча эмес, Талкан болушу деп өзгөртүлүп аталып калган:

Казакстан Мамлекеттик архиви. Фонд № 44, иш кагаз № 41686, 18-бет. Алматы, Казакстан. 19.06.2014.

(КРБМА, 44-фонд, 41686 номурлуу иш кагазы, 18-бет).

Мына ушул тизменин ичинен 2 бетти толугу менен эле берүүнү туура көрдүм.

Талкан болуштугунун тизмесинде 2-болуп айтылуу Байтик баатырдын, анын үй-бүлө мүчөлөрүнүн ысымдары жазылган.

(КРБМА, 44-фонд, 41686 номурлуу иш кагазы, 19-бет).

Бул архивдик документте Байтик баатыр 1885-жылы 63 жашта экени, байбичеси Апар 47 жашта болгону, андан ары анын 10 төөсү, 400 жылкысы, 350 мүйүздүү малы, бак-шактары тууралуу маалыматтар берилген.

Ал эми 85-беттеги тизмеден Шама жана анын Асанбай, Атамбай аттуу уулдары тууралуу маалыматка туш болобуз:

(КРБМА, 44-фонд, 41686 номурлуу иш кагазы, 85-бет).

Мурдагы падышалык Орусияга таандык документтер сакталган Алматыдагы архивден табылган бул маанилүү документте Шама Сарыбагышев Талкан болушундагы 9-айылда жашаганы, 70 жашка чыкканы, анын байбичеси Айимхандын 60ка чыкканы, эң кенже уулу Тойгомбай 17 ге келгени, чарбасы менен бирге коргончосу жана багы бар экендигинен маалымат алабыз.

Бул учурда Шама 10 башылык кызматын уулдарынын бирине өткөрүп бергенин көрүүгө болот.

Андан кийинки турган тизмеден Асанбай Шаминдин (документте Исенбай деп туура эмес жазылып калган) 35 жашка келгени, жубайы Макмал 30 жашта болуп, 5 жашаар Алыбай деген уулу, 7 жаштагы Сыйнат деген кызы, ошондой эле чакан чарбасы болгонун билүүгө болот.

Тизмеде 7-болуп катталган Атамбай Шамин агасы Асанбайдан туура 10 жаш кичүү экенин, жубайы Тилебала 22 жашта болуп, 2 жашар Жаркымбай аттуу уулу бардыгы тууралуу маалыматка ээ болобуз. Эң кызыгы – Атамбайдын кат тааныган сабаттуулугун, он башы жана мергенчи болгондугун да ушул документтен билебиз.

Кийинки беттеги тизмеден Өтөмбай жана Толкунбай тууралуу ушул сыяктуу эле маалыматтар кездешет. Беш бир туугандын арасында сабаттуусу жалгыз эле Атамбай болгон.

Архивдик бул документтен биз Шама Сарыбагышевдин 1815-жылы төрөлгөнүн, уулу Асанбай 1850–жылы төрөлсө, анын иниси Атамбайдын туулган жылы 1860-жыл экенин тактай алабыз.

Дагы бир 1892-жылга тиешелүү документте Шама тизмеде катталган эмес.

Казакстан Мамлекеттик архиви. Фонд № 44, иш кагаз № 31639, 274-бет. Алматы, Казакстан. 19.06.2014.

(КРБМА, 44-фонд, 31639 номурлуу иш кагазы, 274-бет).

Демек, мындан 1892-жылга карата Шаманын каза болгонун, байбичеси Айимхан жесир экенин тактоого болот. Айимхан эне болсо кенже уулу Тойгонбайдын колунда экенин ушул документ тастыктайт. (Асанбай мындагы тизмеде 79-сапта турат, бирок ага “Атамбаев” деген тегаты жаңылыш жазылып калган).

1895-жылдагы дагы бир документте Шаманын сөөгү кайсыл жерге коюлганы, бейитинде күмбөз болгону маалымдалат (КРБМА, 44-фонд, 42222 номурлуу иш кагазы).

Атамбаевдин ата теги тууралуу бул макалада кыскача гана токтолгондон улам калган архивдик документтер учкай эле баяндалды. Аларга келечекте кеңири кайрылабыз деген ишенимдемин.

“Кокон сарбазына” кайрылуунун кажети болбоду

 Жогоруда баяндалгандай, 1860-, 1862-жылдары Пишпек сепили Орусия империясы тарабынан каратылгандан кийин туткунга алынган сарбаздар менен анда жашаган айрым адамдардын тизмеси камтылган архивдик документтерде Шама же айрым маалымат каражаттары жазып келишкен Шахмурат деген ысымдын эч кездешпегендиги айтылды. Чындыгында бул окуядан 15 жылдай алдын эле Шама Чынгыш баатыр менен азыркы Арашан айылына келип байыр алганын, 2 уулдуу болуп, очор-бачар жашап калгандыгын жогорудагы архивдик маалыматтар бышыктап тургандан улам, “өзбек сарбазы” тууралуу жоромолго кайрылууну эп көрбөдүм. Анткени тарыхый чындык, архивдик документтер бардыгын орду-ордуна коюп салды.

Эми эң башкы тактоого алчу маселе – Шаманын кайсыл мезгилде кайдан келгени, ал өз атасынын атын жашырып, “Сарыбагышев” деп катталып калышынын сыры, түпкү теги, мурдагы жашаган жери жана ал жердеги урпактары тууралуу.

Чынгыш баатырдын таржымалы чындыкка жетеледи

Бул маселени тактоо үчүн биз кайрадан Чынгыш баатырга кайрылабыз. Арашан айылындагы баатырдын урпактары Чынгыш баатыр Кокон ордосунда кызмат өтөп кайтканын бир ооздон баяндашат. Ал түгүл Чынгыш баатырдан кийин ордого Чоң-Таштан Керимбек деген адам барып кызмат өтөп келгенин эскеришет.

Биздин тактообузга ылайык, Чынгыш баатыр Кокон ордосуна 1842-1845-жылдары кызмат өтөп келген. Анткени 1842-жылы Кокон хандыгы Бухара эмирлиги тарабынан каратылып, хандык катары жоюлуп, кыйроого, талоонго кабылган хандыкты кайрадан калыбына келтирүү вазийпасы Нүзүп баштаган кыргыздарга жүктөлгөн. Таластан хан урпагы Шералыны макулдатып, Чаткал тоолору аркылуу ашып келген кыргыздар Сафид-Буланда аны ак кийизге көтөрүп, хан көтөргөндөн кийин мүлдө Анжиян, Арка, Алай, Ички кыргыздарына чабармандарды аттандырып, кайрылуу каттарды жөнөтүп, хандыкты баскынчылардан тазалоого, өз алдынчалыгын калыбына келтирүүгө түп көтөрүлүп чыгышкан.

Чынгыш баатыр сыяктуу эчендеген эрендер кайрылууга жооп кылышып ар кайсыл аймактардан аттанышып, жардамга келишкен. Натыйжада эчендеген оор беттешүүлөрдө душмандарды жеңип чыккан көчмөн эл хандыкты калыбына келтирип, Шералыны хан тактысына отургузуп, бүтүндөй ээлиги кайтарылат.

Бирок арадан көп убакыт өтпөй ордодо кутумчулук күчөп, кыргыздар хандын айланасынан сүрүлүп, акыры хандыкты сактап, бекемдөөгө башчылык кылган Нүзүп 1844-жылы Маргалаңда Шералы хандын жарлыгынын негизинде өлтүрүлөт.

Бул кайгылуу окуядан кийин кыргыздардын Шералы ханга көңүлү кайт болуп, тажиктер менен кыпчактардын кыянат аракетине каршы чыгалбай, кыргыздарга карата кылмыштуу чечимдерди жүзөгө ашырган ханга каршы бир катар кыргыздар кайрадан көтөрүлгөн.

Алайда Алымбек датка баштаган кыргыздар 1845-жылы көтөрүлүп, Ошко аттанышат (казак тарыхчысы Тимур Бейсембиевдин эмгектеринде 1844-жыл деп баяндалат). Көтөрүлүштү басып, кыргыздарды жазалоо үчүн Мусулманкул миңбашы, Көр уулу аскер башы баштаган кошуун Ошко келет. Оштун тегерегинде катуу кармашуу болуп, натыйжада Мусулманкул баштаган кошуундун жеңиши менен аяктайт.

Ошол эле учурда, алайлык кыргыздар менен макулдашкандай, кесек уруусунан Сейитбек датка, төөлөс уруусунан Полот датка, Исфаранын акими Сатыбалды жана башка Ноокат, Кадамжай, Айдаркен, Баткен, Лейлек  кыргыздары көтөрүлүп, апасы аваат уругунан болгон Алим хандын Оро-Төбөдө жашаган уулу Мурадды хан көтөрүшүп, Шералы ханды тындым кылышат.

Мурад хан болгону 11 күн хан тактысын ээлеп, кыргыздар ордодогу таасирин кайрадан орнотууга аракет кылышкан. Бирок Алай кыргыздарынын көтөрүлүшүнөн жеңиштүү кайткан Мусулманкул 13 жашар Кудаярды хан көтөрүп, Коконго кирет. Ортодо катуу кармашуулар болуп, натыйжада Мурад ханды колдогон кыргыздар жеңилүүгө дуушар болуп, Мурад хан өлтүрүлөт. Ал менен кошо Шералы ханды өлтүрүүгө катышкан кыргыздар кыргынга алынып, катуу жазаланган.

Мына ушул кыргынга жана жазалоого кабылган кыргыздардын арасында Шама жана анын туугандары, атасы Норузбай да болгон. Ал учурда Шама 30 жаштын тегерегинде болуп, кандуу окуялардын чордонунда жүргөн. Кыргыздар кыргынга кабылып, жазалоо күчөгөндө Шама (Айдаркенде, Чоң-Кара айылында жашаган туугандарынын айтуусунда Шамамат деп да айтылат) Кожешкен, Зардалы тоолоруна качып, изин жашырат.

Шаманын атасы Норузбай менен Чынгыш баатыр – жашташ, бири-бири менен дилдери жакын, ынактыгы арткан эле. Чынгыш баатыр ордодогу кызматын өтөп, өз элине кайтканда тоо арасында жашырынып жүргөн аяш уулу Шаманы (же Шамаматты) Чүйгө ала келип, Сарыбагышев деген фамилия менен жашырып, өз балдарынан артык көрсө артык көрүп, кем көрбөй өз калкалоосуна алган.

Ал эми Чынгыш баатырдын 1845-жылдары өз айылында, туугандарынын арасында болгонун, 1846-1847-жылдардагы кыргыз-казак капсалаңында эрдиги менен өзгөчөлөнгөнүн Белек Солтоноевдун эмгегинен, башка бир катар санжыралардан кездештиребиз.

Кокон хандыгын 1845-жылдан кийин Шералы хандын балдары, анын уулдары башкарып турган учурда, алардын жазалоосунан кооптонгон Шама Норузбай деген өз атасын оозанбай, Сарыбагышев деген жашыруун фамилия (тегат) менен жүргөндүгүн жогоруда архивдик документтер бышыктап турат. Мына ошол Шаманын уулу Атамбай, андан Ысак, Ысактан Шаршен, анын уулу Алмазбек Атамбаев – учурда кыргыз мамлекет башчысы.

Шамадан Шаршенге чейинки урпактар

Алматыдагы архивден табылган маалыматтарга ылайык, 1815-жылы төрөлгөн Шама Кокондогу капсалаңдуу окуядан улам из жашырып, Чынгыш баатыр менен Сары-Өзөн Чүйгө келгенде жашы отуздарда болгон учур эле.

Ал үйлөнүп, үйлүү-жайлуу болгондон кийин да бир топ жыл балалуу болбой жүрүп 1850-жылы тунгуч уулу Асанбай төрөлгөн. Андан кийин да 10 жылдай балалуу болбой жүрүп, 1860-жылы Атамбай жарык дүйнөгө келген. Бирок 1874-жылдын 2-февралындагы Ала-Арча болушундагы элдик каттоого ылайык, Шаманын үй-бүлөсүндө 3 аялзаты бар экендиги көргөзүлгөн. Демек, Асанбай менен Атамбайдын аралыгында 2 кыз төрөлгөн. Кийинки каттоолордо ал кыздардын ысымдары көргөзүлбөгөнүнө караганда, алар жашы жетип, турмушка чыгып кеткендей.

Ошондой эле 1892-жылдагы Талкан болушунун элин каттоого алган учурда (ар бир үч жылда, болуштук шайлоонун алдында, эл каттоо жүргүзүлүп, элдин эсеп-чоту алынып турган) дагы Атамбайдын 8 жашар уулу Жаркымбайдын ысымы гана учурайт.

Азырынча Шаршендин атасы Ысактын (Сары-Өзөн Чүй жергесинде Исхак деген ысым Ысак деп аталат) ысымы көргөзүлгөн маалыматты кездештире элекпиз. Айрым маалыматтарга караганда Ысак жаш кезинде эле, уулу Шаршен бир жашка караган учурунда (1907-жылдары) кырсыктан улам каза болуп, ымыркай уулун бир жашынан тарта чоң атасы Атамбай торолтуп өстүргөн. Ошондуктан учурда Атамбаевдердин фамилиясында Ысак деген ысым колдонулбай калган. Ал эми Атамбаевдин айрым учурларда өз уруусун Кытай деп атаганы Шаманын чоң аталары Кутуй (Кутай) бийдин ысымы менен байланыштуу.

Күдүктөнгөн суроолор, тактоого негиз жооптор

Шама Сары-Өзөн Чүйгө жер которуп келген учурда 30дун кырындагы жигиттик курагы экен. Мени күдүктөнткөн бир маселе: Шама 30 жашка чейин үйлөнгөн эмеспи, эгер үйлөнсө, анда бала-бакыралуу болгон эмеспи деген суроолор болду. Акыры бул суроого жоопту Баткендеги Чоң-Кара айылынын аксакалдарынан (алар 1959-жылга чейин Кожешкенде жашап келишкен, кийин гана азыркы Чоң-Кара айылы негизделип, ал жерге көчүрүлгөн), Айдаркен шаарынын тургуну (түбү Кожешкендик) 87 жаштагы Каримов Рахманберди аксакалдан алдым.

Рахман аванын Атамбаевге тууганчылыгы бар деп угуп калчу элем. 2015-жылы февраль айында анын кандайча тууганчылыгы бар экенин өз оозунан угуу максатында атайын Айдаркенге бардым.

Рахманберди ажы жана К.Молдокасымов. Айдаркен ш. 2015-жылдын үчтүн айынын (январынын) 19у.

Аксакал учурашканда эле: “Жакшылап карачы, кимге окшош экенмин?” – деген суроосун узатты.

Жакшылап карасам көгүш тарткан көздөрү, бет түзүлүшү Алмазбек Шаршеновичке түспөлдөшүп кетет экен.

Аксакалдын айтымына караганда, Шаманын атасы Норузбай менен анын 4-атасы Ырыскул бир тууган экен.

Шаманын Кокон ордосундагы капсалаңдуу окуядан кийин из жашырып Күн чыгышка (Чүйгө) кеткендиги тууралуу маалыматты Рахманберди ава мындан 40 жыл алдын чоң атасынан уккан. Чоң атасы көзү өтөөр алдында небересин чакырып, өз чоң атасы Ырыскулдун бир тууганы Шама из жашырып кеткен боюнча дайынсыз болгонун, аны издеп табуусун керээздеп кеткенин Рахман ава эскерип отурду. Ошондон бери анын кабарын далай издеп, бирок эч майнап чыкпай келгенин айтты.

Рахман ава  2001-жылы кыш мезгилинде Бишкекке Оштон учмай болуп, бирок “Манас” аба майданын каптаган коюу тумандан улам бир суткеден ашык Ош аэропортунда калганын, ошондо бир цыган улам айласын кетирип келечегин айтып берем деп ээрчип алганын, акыры “макул, угайынчы” деп кулак төшөсө, ал дароо эле көп жылдан бери тууган издеп убараланып жүргөнүн, издеген тууганы Чүй тарапта бакубат турмушта жашаарын, жакында табышаарын айтат.

Бул кабар Рахман аванын өчкөн үмүтүн кайра жандантып, Шаманын дайынын издөөсүн улантат. Ошол кезде Алмаз Шаршенович да досу Эгемберди Эрматовго чоң аталары тууралуу айтып, аны табууга жардам берүүнү суранат. Эгемберди Эрматов Кокон доору боюнча көркөм чыгармаларды жазып жүргөн жазуучу досу Акпаралы Мусабековго кайрылат. Акыры бул жазуучу тууганы Шаманы издеп жүргөн Рахман ава тууралуу Чоң-Кара айылынан угуп, ага жолугат.

Сураштыра келсе, экөөнүн тең издегени бир болуп чыгат. Натыйжада туура 160 жылдан кийин туугандар бири-бирин табат. Туугандашып катташып жүргөнүнө 10 жылдан ашканын Рахман ава кубануу менен айтып отурду.

Рахман аванын айтканын, издеп келгенин чоңкаралык аксакалдар ырасташты

Рахман авага жолуккандан кийин Алматыдагы архивдик иликтөөмдү кайрадан уланттым. Жогоруда баяндалган архивдик маалыматтар кеңейди. Буюрса архивдеги изилдөөлөр аягына чыга элек, дагы улантылат.

Жакында Рахман аванын айткандарын толуктоо максатында кайрадан Баткендеги Чоң-Кара айылына барып, аксакалдар менен баарлашып кайттым. Чоң-Кара айылынын тургундары негизинен 1959-жылы Кожешкенден көчүрүлүп келгендер экен. Кожешкенде азыр эл жашабайт, жайында гана чоңкаралыктар жайлоого чыгышат.

Кожешкенде төрөлүп, учурда Чоң-Кара айылында жашап жатышкан айыл аксакалдары Жүзбай Жамылбаев (1940-жылы Кожешкенде төрөлгөн), Курсан Бегалиев (1947, Кожешкен), Миңбай Дарманбаев (1940, Кожешкен), Жолдубай Кадыров (1941, Кожешкен), Нажимидин Ташбаев (1952, Кожешкен), Назир Адилбеков (1955, Кожешкен) бир ооздон Рахман аксакалдын Шама аттуу тууганын издеп келгенин ырасташты.

Баткендик аксакалдар. Чоң-Кара айылы, Баткен, Кыргызстан. 2016-жылдын бирдин айынын (февралынын) 24ү.

Баткендик аксакалдар Шаманын атасы Норузбай да ордо кызматына аралашып келгенин, кийин анын ишин баласы Шама улантканын, Шама бардар турмушта жашап, 4-5 айылдын хандыкка төлөнүүчү салыгын өзү эле төлөп келгенин кошумчалашты.

Кокон хандыгындагы капсалаңдуу окуядан улам Шаманын Күн Чыгышты көздөй жашырынып кеткенин санжыраны мыкты билген аталары, чоң аталары Карабай (1958-жылы каза болгон), Асемидин (1952-жылы каза болгон) жана 100 жашка чыгып, 1974-жылы каза болгон Абдрахман аксакалдардан уккандарын карыялар кеп салып отурушту.

Бул аксакалдардын жана Рахман аванын айткан санжырасына караганда Шаманын атасы Норузбай, анын атасы Турсун, андан ары Туматай, Кутуй, Ажы бий, Меңди, Кутан болуп кетет экен.

Норузбайдын баласы Шама Кожешкенден кеткен соң ал чөлкөмдө Норузбайдан урпак калбаптыр. Шаманын атасы Норузбай, анын чоң атасы Туматай дагы балбан кишилер болуптур.

Туматай өтө балбандыгы менен өрөөнгө эле эмес, бүтүндөй хандыктын учу-кыйырына таанымал адам болгон. Ал Кожешкенде сазга батып калган төөнүн бир жаштан өткөн тайлагын сууруп чыгып, бир нече аралыкка тоону ашып көтөрүп келген. Ошондой эле Туматай балбан Кожешкендеги тоону тешип, суу өткөргөндүгү менен да элдин эсинде калган. Азыркыга чейин эски арыктын изи Туматай арык деп аталып келет.

Шама да атасы Норузбай, чоң аталары Туматай балбандан калышпаган алибеттүү, далиси жер жыттабаган балбан болгон. Кокон хандыгындагы ар кандай окуяларга атасы Норузбай сыяктуу Шама да байма-бай аралашып жүрүп, жыйынтыгында кыргыздарга кыянаттык кылган, тери чокоюн унуткан Шералы ханды тактан алып түшүүгө, анын өлүмүнө байланыштуу окуяга жакындан аралашып, натыйжада Мусулманкулдун мыкаачылык жазалоосунан улам, жашыруун жер которууга аргасыз болгон.

Шаманын Чүйгө келип көргөн уулдарынын арасынан Толкунбайдын бою 2 метрге жакын болгонун урпактары менен айылдаштары эскеришет.

Бул жерде кызыгууну жараткан дагы бир маселе: Шаманын Чүйдөгү уулу Атамбай уулун Ысак (жогоруда айтылгандай Чүй жергесинде Исхак Ысак деп аталаары маалым) атаганы. Демек, Атамбай атасы Шаманы куугунтукка алып, өз элинен, өз жеринен из жашырып кетүүгө аргасыз кылган Кудаяр ханды 1875-жылы август айында тактыдан кууп, хан көтөрүлгөн карапайым элдин өкүлү Молдо Исхак Асан уулунун ысымын Атамбай өз уулуна ыйгарып, жаңы төрөлгөн уулуна азан чакыртып Исхак же Чүйдүн шартында Ысак деп атаган.

Бөлүнбө, кыргыз, бөлүнбө

Биздин архивдеги иликтөөлөрүбүз мындан ары да улана бермекчи. Өткөн жылы Кочкордун Теңдик айылында жашаган Калыгул олуянын урпактарынын кайрылуусу боюнча Дөөткул Шыгаев, Көбөгөн Шыгаевдердин өмүр таржымалын баяндаган, буга чейин белгисиз архивдик документтерди Алматыдан таап, урпактарынын колуна тапшырган элек. Учурда андай кайрылуулар туш тараптан келип түшүүдө.

Негизги басым 1916-жылдагы Улуттук боштондук күрөшкө жана анын башкы каармандарына, азапка кабылып, кыргынга учураган жалпы элдин тагдырына жасалмакчы. Ал эми Атамбаевдин тегине байланыштуу иликтөөбүз, өз учурунда Токтогул, Шабдан, Курманжан датка, Полот хан (Молдо Исхак), Алымкул аталык, Байтик баатыр, Тилекмат аке жана башка инсандардын тарыхын издөө сыяктуу эле архивдеги изилдөөбүздүн “адашкан убактыларындагы азгырыктын” жыйынтыгы болду.

Эң башкысы архивдик маалыматтар да, оозеки баяндар да Атамбаевдин түпкү теги башка улутка тийешелүүлүгү жөнүндөгү жоромолду эч тастыктаган жок. Тескерисинче, ал нукура кыргыз тегинен экендиги бышыкталды.

ХVIII-XIX кылымда хандыктагы капсалаңдуу окуядан улам ферганалык кыргыздардын өкүлдөрү Чүй, Нарын, Ысык-Көл чөлкөмүнө жер которуп, түбөлүккө мекендеп туруп калган учурлар көп эле болгон. Атагы таш жарган Көлдөгү Сарт аке менен Тилекмат аке бири – Ноокаттан, экинчиси – Кара-Кулжанын Ажыке жайлоосунан жер которуп, касиеттүү Ысык-Көлдү мекендеп, эл башкарып туруп калышса, айтылуу СССР Эл артисти Муратбек Рыскуловдун чоң атасы Болот Өзгөндөн Жумгал жергесине келип байырлап туруп калган. Анын Акмөөргө болгон арзуусу аркылуу жаамы кыргызга таанымал болду. Урпактары таланты менен ааламга таанылды. Актаңдай акын Арстанбек Буйлаш уулу да Алымбек датканын доорунда Фергана өрөөнүндө болуп, Теңир-Тоого, Көлгө кайтканы маалым.  Тарыхта мындай окуялар ондоп саналат.

Шаманын таржымалы да ошондой инсандар менен тагдырлаш. Анын улуу баласы Асанбай арык казып, багбанчылык кесибин аркалап, Бишкек шаарында ысымы түбөлүккө орун тапты.

Шаманын урпактарын бир чөлкөмдүн элине эле ыроолой салуу дегеле мүмкүн эмес. Түпкү мекени Баткен болсо, өздөрү Сары-Өзөн-Чүй эли менен жуурулушту, ажырагыс биримдикти жаратты. Кайрадан атактуу баатыр Чынгыштын: “кимде-ким Шаманын өзүн, анын урпактарын өгөйлөсө, андайды менин арбагым урат!” деген керэзи кулакка жаңырат.

Чынгыш баатырдын керээзи бир эле Шаманын урпактарына карата айтылган керээз эмес, мүлдө кыргызга айтылгандай туюлат. Кыргыз кыргызды бөлүп өгөйлөсө, ата-бабаларыбыздын арбагы ураарын эсибизден чыгарбасак. Элибиз бөлүнбөй, ар дайым ынтымакта, ырыска бөлөнүп жашашса.

Азырынча сиздер менен Шамага (Шамаматка) жана анын урпактарына байланыштуу учкай гана маалыматтар менен бөлүштүм. Ортодо орун алган окуялар кенен чечмелөөгө алынган жок. Келечекте иликтөөбүз архивдик жаңы даректер менен дагы толукталса, алардын негизинде балким окуяларга кененирээк кайрылып, изилдөөнү улантууга туура келээр, атайын эмгек жазылаар, бардыгын убакыт көргөзөт. Ал эми бул маалыматты толуктоого салым кошом дегендер болсо, же талашып тактык киргизем дегендер чыкса, алар менен байланышууга ар дайым даярмын. Азырынча өзүбүз архивден тапкан жаңылыктар, санжырада айтылган баяндар, жазмаларда кездешкен маалыматтар ушулар. Балким, Шаманын жана анын замандаштарынын урпактары дагы бул макаланы окушса үн катышаар, кошумча-алымчасы болсо айтышаар.

 
Кыяс Молдокасымов, тарыхчы профессор
Э-дарегим: [email protected]

Булак: “Азаттык”

Жогорку Кеӊеште КР Өкмөтү менен Индия Өкмөтүнүн ортосундагы аскердик тармакта кызматташуу жөнүндө макулдашууну ратификациялоо тууралуу мыйзам долбоору каралып, ал үчүнчү окууда добуш берүүгө жөнөтүлдү.

Келишимге ылайык, Кыргызстан менен Индиянын ортосунда төмөнкү багыттар боюнча кызматташууга өбөлгө түзүлөт:
– материалдык каражаттарды жана кызматтарды берүү, аскердик техника жана комплекттөөчү запастык бөлүктөр боюнча аскердик-техникалык кызматташтык;
– өз ара кызыкчылыктын ар кандай тармактарындагы мамлекеттик мекемелер ортосундагы кызматташтык, технологиялар менен техникалык жардам берүү, биргелешкен өндүрүштү үчүнчү мамлекеттерге экспорттоо, коргоо өндүрүшү;
– маалымат алмашуу, окутуу, өкүлдөрдү жана биргелешкен долбоорлорду алмашуу жолу менен аскердик илим жана технология ж.б.

Аскерий багыттагы эки тараптуу мамилелер төмөнкү жолдор аркылуу ишке ашырылат:
– тараптардын коргоо мекемелеринин ортосунда жолугушууларды өткөрүү;
– аскерий багытта өз ара тажрыйба жана маалымат алмашуу;
– аскердик билим берүү жана окутуу;
– биргелешкен аскердик машыгууларды өткөрүү;
– аскердик инструкторлорду жана байкоочуларды алмашуу ж.б.

Макулдашуунун алкагында Кыргызстандын аскер кызматчылары окутуу долбоорлорун, кыска жана узак мөөнөттөгү курстарга, аскердик машыгууларга, конференциялар менен семинарларга катыша алат.

Талкуу жүрүшүндө депутаттар эл аралык келишимдерди тездетип кабыл алуу зарылчылыгы тууралуу маселе көтөрдү. Алардын айтымында, Дүйнөлүк банк баштаган бир катар эл аралык каржы уюмдары менен чет өлкөлөрдүн элчилери айрым келишимдерди ратификациялоо эки жылга чейин созулуп кетип жатканын билдиришкен. Тармактык комитеттердин мүчөлөрү мындай мүчүлүштүктөр өкмөт өкүлдөрү тарабынан кетирилип жатканын белгилешти. Бул тууралуу аларга бир нече жолу эскертилген.