Николае Чаушеску — 1965-жылдан 1989-жылга чейин Социалисттик Румыния Республикасын башкарган. Румыниялык варианттагы Иосиф Сталин сыяктуу болгон. Бийликтеги алгачкы жылдарында ал Румыния жарандарынын сүйүүсүнө чындап эле арзыган. Ал сүйүү, урматтоо сезимдери бара-бара культка айланып, андан соң аябай күчтүү жек көрүү сезимине чейин жетип, анын акыры аны атуу менен аяктаган.
Николае көп балалуу жакыр үй-бүлөдө туулган. Кичинекей бала чагында майда уурулук менен жан багып жүрүп, дал ошол учурда эле өлкөнүн болочок лидери коммунисттик идеяларга бериле баштайт. Андан аркы демейки «карьерасы» коммунисттерчесинен болуп, орус революционерлери сыяктуу эле – түрмө артынан түрмө болуп калат. Социалисттик революция ордуна Румынияга 2-Дүйнөлүк согуш келип, анын башчылары Германия тарапка кошулуп, СССРге каршы согушка чыгышат. Фашизм талкаланган соң, Румыния советтик таасир алдында калып, бийликке коммунисттер келишет. Чаушеску согуш бүткөнгө чейин түрмөдө олтурмак, бирок, 1944-жылы мамлекеттик жана антифашисттик төңкөрүштөн кийин качып чыгып, эл арасында популярдуу фигурага айланат. Чаушеску мамлекеттик номенклатурадагы биринчи кызматка олтуруп, айыл чарба министри болуп калат. Коллективизация маалында крестьяндарды өз колу менен атуудан да кайра тартпайт. 1965-жылы мурунку генсек дүйнөдөн кайткан соң, аны менен жакшы мамиледе болгон Николае Чаушеску бул постту ээлейт да, 1989-жылы атылганга чейин олтурган. Бул пост ага жөн гана берилбейт, ал башка атаандаштар менен кандайдыр бир компромисстерге барган соң гана жетишет. Болочок Румыния элинин жетекчиси 4 класс гана билимге ээ болчу да, буга абдан арданчу. Бийликке келген соң, Чаушеску да башка диктаторлордой кылган – адегенде саясий «аңызды» болжолдуу конкуренттерден тазалап чыккан. Таанымал, харизматикалуу румын саясатчыларын четке сүрүп чыгарып таштаган.
Буга ал 9 жылча убакыт короткон. Андан ары ал өлкө конституциясын өзүнө ылайыктап өзгөртөт. 1974-жылдан тартып Румынияда бийлик ээси жеке президент болуп, коллективдүү орган – Мамлекеттик кеңеш тек гана анын оозунан чыкканды кайталаган «басып чыгаргыч принтерге айланат». Жаңы конституция боюнча Румыния президенти ар бир 5 жыл сайын кайра шайланышы керек болгону менен да, Чаушеску үчүн бул эч коркунучсуз болот. Себеби,ал жалгыз кандидат катары чыгып, шайлоодон көпчүлүк добуш менен утушу көндүм көрүнүш болуп калат.
Албетте, Николае Чаушескунун бийликте тургандагы кадамдары-аракеттери баары тең толугу менен башка диктаторлордон эч айырмаланбайт. Аны төмөнкү кадамдар десек болот:
Бир нече популярдуу реформаларды жасап, популярдуулугун арттыруу;
Конкуренттерди жок кылуу, бийликке өз досторун, туугандарын алып келүү;
Конституцияны өзүнө ылайыктап өзгөртүү;
Идеология иштеп чыгуу;
Жакпагандарды куугунтуктоо, кысымды күчөтүү;
Императордук замашкалар.
Чаушеску да дал ушул жол менен кеткен. Бийликтеги алгачкы айларында Николае өлкө турмушундагы бир катар позитивдүү өзгөртүүлөрдү жасаган. Адамдар өздөрүн эркин сезишип, бактылуудай туя башташкан. Чаушеску согуштан талкаланган экономиканы көтөрүп, өзүнөн мурдагы бийликтеги жетекчинин өлкөнү индустриализациялоо саясатын ишке ашырган. Николае Чаушескуну ал тургай румыниялык Сталин деп да атай башташкан. Румыния экономикасына нефти казып алуу өтө чоң колдоо болуп калат. Анын көлөмү 1976-жылы күнүнө 300 миң баррелге жеткен. Румыния лидери алынын жетишинче СССРдин таасирин азайтууга аракет кылып, көп учурларда советтик генсектердин демилгелерине каршы чыга турган. Мисалы, советтик аскерлердин Афганистанга киргизилишине каршы чыгып, өз спортсмендерин социалисттик өлкөлөр бойкот жарыялашкан Жайкы – 1984-жылы Лос-Анжелесте өткөн Олимпиада оюндарына жөнөткөн. Ошол эле учурда ал чыгыш блогуна кирген өлкөлөр менен да, башкача айтканда СССРдин таасири астында тургандар менен да жакшы мамиледе калууга умтулган. Асыресе, 5 жыл бийликте олтурган соң, Румыния лидери азиялык социалисттик өлкөлөрдүн – тактап айтканда, Ким Ир Сен ойлоп тапкан түндүк кореялык чучхе идеясынын үлгүсүн алат. Өлкөдө тартип деп кысымды күчөтүп, идеологиялык пропаганданы кеңейте башташат. Массалык-маалымат каражаттары лидерди культ личностко айлантышат. Чаушеску румын элинин улуулугу тууралуу идеяларды өнүктүрүп, чын-чынына келгенде, Румынияда анын тушунда фашизмдин жышаандары пайда боло баштаган болчу, бир гана айрымасы – улутчулдук бул ирет марксизмге байланган эле. Румыниялык атайын кызматтар калкты толук бойдон көзөмөлгө алышып, башкача ойлогондорду (инакомыслящиелерди) камай башташат. Чаушескунун өзү болсо патологиялык коркунучту сезе баштайт. Тындым кылып салышабы деп чочулайт. Ал өзүн бүтүндөй армиядан куралган телохранителдер менен камсыздайт, алардын саны 40 миң адамга чейин жетет! 80-жылдарда Румыниянын экономикасы өспөй токтоп калат. Мурдагы нефти запастары түгөнүп, анын үстүнө баррелдин баасы да дүйнөлүк рынокто түшүп кетет. Чаушеску болсо мания величия менен ооруп калып, эбегейсиз каражаттар эпсиз чоң курулуштарга жумшалат, аларды Гиннесс рекорддор китебине киргизсе да болмок. Николае жана анын туугандары байлыкка чөмүлүп, эч нерседен кем-карчы болгонду билишпейт. Анын 21 хансарайы бар болуп, коллекциясында 100дөн ашуун автомобилдер болгон. Арийне, ошондой эбегейсиз аксарайларга корогон чыгымдардын айынан, пропагандага жана атайын кызматтарды кармоого кеткен каражаттардан улам, карапайым калк итке минип, эң эле жөнөкөй жана зарыл болгон муктаждыктарын да камсыз кыла албай калат. Бийлик элди белди бекем бууп, жокчулукка чыдаганга чакырып, товарларды карточкалар менен бөлүштүрүүгө өтөт, экономдоону электроэнергиядан баштайт. Ошол эле учурда, Чаушеску абдан чоң өлчөмдөгү мамлекеттик сырткы карыздарды Батыш өлкөлөрүнө тез арада төлөп кутулууну чечет. Муну ал абдан кыйын болсо да аткарат! 1989-жылы Румыния кредиторлору менен толук эсептешип бүтүп тарыхта карыздарынан биротоло кутулган биринчи мамлекет болуп калат. Бир гана эске алынбаганы – диктатор жыл өткөн сайын элден алыстап, реалдуулук деген эмне экенин ажырата албай, румын элинин чыдамы чексиз эмес экенин түшүнбөйт. Чыдамсыздыктын түгөнгөнү да, тагдырдын тамашасынан уламбы, дал ошол сырткы карыздардан биротоло кутулгандан кийин бир нече ай өтпөй эле башталат. 1989-жылдын декабрында революция оту жанат.
Адегенде өлкөдө башаламандык тополоңдордун толкуну каптап өтөт. Муну бийлик каардуулук менен басып, миңден ашуун адам өлөт. Бирок, бул бийликтин ажалына жеткен окуялар 100 миңдеген өкмөтчүл митингден улам чыгат. Ал митингди Чаушескунун өзүнүн көрсөтмөсү менен уюштурушкан болчу. Митингге жалаң гана бийликке «ишеничтүү өз адамдары» (баягы эле уюмдар жана мекемелерге бөлүнгөн разнарядкалар боюнча) топтолгон эле. Күтүүсүздөн петарда жарылып, диктатордун сөзү үзгүлтүккө учурайт. Бул жарыядан бир нече секунд өткөн соң эле, топ ичинен тирандын бийлигин, коммунисттик режимди кулатуу чакырыгы угулат. Николае аскерлерге демонстранттарды кууп жиберүүгө буйрук берет. Бирок, бул ага жардам бербейт. Аны кийинки күнү эле колго түшүрүшөт да, дагы 3 күн өткөн соң аялы экөөнү солдаттар үчүн жасалган даараткана дубалынын жанында атып салышат. Ошентип, ушул кезге чейин “журт атасы” делип жүргөн адамдын өмүрү такыр күтүүсүздөн кыйылат. Диктатор абсолюттук бийликке жеткен соң аны бийликке алып келген элди унутуп, көздөрүн май басып калган адамдардын абдан типтүү жаңылыштыгын кайталаган.
Орусчадан которгон: Жумабек Кыдырбаев
Булак: “Жаңы Ордо”
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ