Menu

КООМ

Бишкек: Алгачкы электробустардын келиши кийинки жылга калды

Бишкекке алгачкы электробустар келерки жылдын башында келерин борбор калаанын вице-мэри Максатбек Сазыкулов билдирди.

Анын айтымында, коомдук автоунаанын бул түрүнөн 120сы сатылып алынды:

“120 электробус эмдиги жылы 1-2-кварталда келип калат. Электр энергиясы менен жүрүүчү бул автобустар өтө ыңгайлуу. Троллейбустай сапаты жакшы, ага караганда мобилдүү. Бир заряд менен 300 чакырымга чейин жүрө алат”.

Бишкек Азия өнүктүрүү банкынан 50 миллион доллар насыяга электр менен жүрүүчү 350 автобус сатып алууну чечкени 2020-жылы белгилүү болгон. Кийин 350 эмес, 120 автобус тууралуу гана айтылып калган.

Электробустардын келери 2022-жылдын сентябры, кийин 2023-жылдын экинчи кварталы деген да убада берилген.

Жол кирени көтөрүүнүн себеби жана кесепети

Бишкек шаарында коомдук транспорттордогу жол кире көйгөйү кайрадан көтөрүлдү. Мэрия жол кирени  кымбаттатууну сунуштап, тарифтерди өзгөртүү долбоорун коомдук талкууга чыгарды.

Бишкек шаардык кенеши «2021-жылдын 1-ноябрынан тартып Бишкек шаарында коомдук жүргүнчүлөр транспорту  менен жүргүнчүлөрдү жана жол жүгүн ташууга тарифтер жөнүндө» токтомуна өзгөртүүлөрдү киргизүү тууралуу долбоорун коомдук талкууга койду.

Долбоорго ылайык, накталай эмес төлөмдүн баасы 20 сомго сунушталып жатат. Себеби мэрия ар бир жүргүнчүнүн жол киресинин өздүк наркы 19-20 сомду түзүп жатканын билдирген жана жол кирени кымбаттатууга себеп болгон факторлорду санап берген. Аларга күйүүчү майдын кымбатташы, айдоочулардын айлык маянасынын жогорулашы, оңдоп түзөөгө кеткен чыгымдар сыяктуу маселелер кирет.

Бул чаралар Бишкек шаарында автомобиль транспорту менен жүргүнчүлөрдү ташууну уюштуруу эрежелеринин 7-пунктуна ылайык, жүргүнчүлөр транспортунун туруктуу иштөөсүн, борбор шаардын тургундарын үзгүлтүксүз ташууну камсыздоо, муниципалдык жүргүнчүлөр транспорту ишканаларынын экономикалык абалын жакшыртуу, шаардык каттамдар боюнча ташууга карата тарифтерди жөнгө салуу, жарандардын айрым категорияларына шаардык жүргүнчүлөр транспортунда акысыз жол жүрүүнү камсыздоо максатында көрүлүүдө.

   Бишкекте учурда автобус,троллейбуста жол кире карта менен  11сом төлөнүп жатса ,накталай төлөмдү  25 сом кылуу дагы мэрия тарабынан демилгеленүүдө. Максаты-жүргүнчүлөрдүн баарын накталай эмес төлөмгө өткөрүү. Бул демилге эл аралык практиканын негизинде алынган. Бишкекте накталай эмес төлөм август айында ишке киргизилип, 20-августтан накталай төлөмгө тыюу салынган. Буга чейин 3 айдоочу жол кире акысын накталай алгандыгы үчүн иштен алынып,бир катарына эскертүү берилген. Август айында болгону 130 автобус, троллейбус каттамга чыкса,азыркы учурда жаңы алынып келген 400 автобустун 300ү  каттамга чыккан. Жыл аягына чейин  800-850 автобус иштеп баштары пландалууда. Саат 5:30-23:00 чейин жүрүү графиги түзүлөт.

    Айдоочулардын айтымында жүргүнчүлөрдүн 70 пайызы карта менен төлөөгө өткөн. №7 автобустун айдоочусу Гүлжигит Алимов New TV каналына берген маегинде: «Жүргүнчүлөрдүн 70 пайызга жакыны карта менен төлөп жатышат. Түшүнбөгөндөрү да бар,картага акчаны кантип салып төлөөнү сурагандар болуп жатат. Элдин көпчүлүгүнө маалымат толук жеткен жок. Баарына маалымат толук жеткенден кийин 100 пайызга жетет деп ойлоп жатам. Бул элге деле ыңгайлуу да,» – деп жооп берген.

    Жол кире менен бирге «Тулпар» төлөм картасынын тарифтери дагы кымбаттайт. Мектеп окуучулар үчүн 430 сом, жалпы жүргүнчүлөр үчүн 1100-1200 сом болот. Ден соолугунан мүмкүнчүлүгү чектелгендер,пенсионерлер, 7 жашка чейинкилер бекер жүрө тургандай шарттар түзүлөрүн мэрия айтты. 

    Жогорку окуу жайынын студенти Гүлназира Исмаил кызы: «20сом болгонуна каршымын, шарт түзүлсө дагы элдин чөнтөгүнө туура келбейт, чыдабайт. Бишкекте ансыз деле жылдан-жылга кымбатчылык, экономика начар. Көз карашым терс, өзүм студент болсом, ата-энем багып жатса, мен үчүн 20 сом кымбат» – деп каршылыгын билдирген. 

Коомдогу бул талкууга жарандардын ою ар кандай. Шаардыктардын көпчүлүгү жол киренин кымбатташына каршы чыкса , кээ бирлери айдоочуларды да түшүнсө болорун, бензин кымбат болуп жатканын айткандар да бар. Бирок ошого жараша транспортто шарт түзүлсө, тыгын болбой,ичи таза болсо,орундуктарга отуруп барсак 20 сомго деле макул болмокмун деген жүргүнчүлөр да жок эмес.

«Мен өзүм пенсионермин. Пенсиябыз тамак-аш, дары-дармегибизге араң жетет. Бала-чакабыз каралашып, кем-каржыбызды толуктап турат. Болбосо азыркы кымбатчылык заманда жашаш кыйын эле болуп калды.  Биз го мейли бирок кээ бир үй-бүлөдө 4-5 бала окуйт, аларга кыйын эле болуп калат. Кечки убак жүргүнчүлөр батпай,үйүнө жете албай  такси кызматын колдонгонго аргасыз болушат, » – дейт Бишкек шаарынын тургуну Айнур айым.

     Жогорку Кеңештин депутаты Марлен Маматалиев жол киренин 11 сомдон 20 сомго көтөрүлүшүнө каршы экендигин парламенттин жыйынында билдирген. Анын айтымында, мэрия аргумент катары Европа өлкөлөрүн мисал келтиргенин, Кыргызстан менен Европаны салыштыруу мүмкүн эмес.

  «Европалыктардын орточо айлыгы 200-250 миң сом болсо, биздики 20-25 миң сом.  Алар менен кантип салыштырууга болот?  Тарифтерди көтөрбөш үчүн автобустарды электр кыймылдаткычы же газ менен сатып алууну талап кылганбыз. Эгер жол акысы  көтөрүлсө 11 сомдон 15 сомго көтөрүлсүн.  Бирок 20 сомго чейин көтөрүп, түндө 25 сом кылган туура эмес», – дейт Марлен Маматалиев.

     Белгилей кетсек, борбор калаада коомдук транспорттун тарифи акыркы жолу 2021-жылы көтөрүлгөн. Троллейбус менен автобустун акысы 8сомдон 11 сомго, маршруттук кичи автобустардыкы 10сомдон  15 сомго көтөрүлгөн.

Айгерим Маматова 

Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин коммуникация факультетинин журналистика бөлүмүнүн студенти

Камчыбек Ташиев: Мындан ары мамлекетте Көлбаев деген, Матраимов деген мафия болбойт. Аларга байланышы бар 202 кызматкер иштен алынды

Кечээ, 2-ноябрда КР УКМКнын төрагасы Камчыбек Ташиев билдирүү жасап, Бажы кызматынын төрагасынын мурдагы орун басары, бажыда ири коррупциялык система түзгөнү үчүн соттолгон Райымбек Матраимовду “мафия” деп атагды.

“Мындан ары мамлекетте Көлбаев деген, Матраимов деген мафия болбойт. Райым Матраимов мындан ары мамлекетте жүрө турган болсо, кичинекей гана “Матиз” машинасын минип алып жүрүшү керек. Мындан ары Райым Матраимовдун кланы, байлыгы, анын кылмыштуу түрдө топтогон байлыгы мамлекеттин өсүп-өнүгүшүнө тоскоолдук жаратып же биздин ички саясий иштерибизге тоскоолдук кыла албашы керек”, – деген ал.

Ташиев учурда мамлекеттик органдарды тазалоо жүрүп жатканын, Матраимовго, Көлбаевге байланышы бар деген 202 кызматкер иштен алынганын кошумчалаган.

Атайын кызматтын башчысы учурда Матраимов кайда экенин айткан эмес.

4-октябрдагы атайын операцияда кылмыш дүйнөсүнүн анабашы аталган Камчы Көлбаев өлтүрүлгөндөн кийин Матраимов УКМКда сурак бергени маалым болгон.

2021-жылы УКМК Матраимов бажыдагы башка кызмат адамдары менен 2016-жылдын башында коррупциялык схема түзгөн деп айыптап, сот ага 260 миң сомдук айыппул чегерген.

Матраимов өзү да күнөөсүн моюнуна алып, мамлекетке 2 миллиард сом төгүп берген.

2020-жылы декабрда АКШ Матраимовго санкция салган.

Жогорку Кеңештин депутаты Искендер Матраимов Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитеттин (УКМК) төрагасы Камчыбек Ташиевдин 2-ноябрдагы билдирүүсү тууралуу журналисттерге комментарий берди.

“Клан деген жок. Менин бир туугандарым бар. Калган ошол убакта иштеген балдар анын кланы болбойт да, андай болгон эмес”, – деди ал.

Өлкөдө активисттер эки аял алган эркекти жазалоону талап кылышууда

Кыргызстанда көп аялдуулук кайрадан  талкууга түштү. Буга  эки аялы бар кишинин мааракесинде тартылган видео себеп болду: видеону тойду алып барган тамада  Кубаныч Баркалбасов TikTok баракчасына жарыялаган.

Видеодо күйөөсү эки аялы менен 60 жылдык мааракесин белгилегенин, ал эми тамада конокторго “ушундай бакыт” каалап жатканын көрүүгө болот.

Видео интернетке тарап кеткенден кийин тамада аны өчүрдү, бирок кеч болуп калган: Тасманы көчүрүп алгандар көп аял алууга мыйзамда жол берилген-берилбегенин кызуу талкуулап жатышат. Айрымдар Кыргызстанда көп аял алууга мыйзам боюнча тыюу салынганын эске салып, той ээси менен алып баруучуну жоопко тартууну талап кылышууда. Башкалары үй-бүлөнү жайына коюуну сурашууда.

“Эмне деген шумдук! Жапайычылык! Бул адам мыйзам чегинде жазасын алышы керек”, – дейт интерент колдонуучулардын бири.

“Кыргызстан тарыхында эки аялы менен той өткөргөн биринчи эркек. Эми башкалар баштайт”, – деген дагы бири.

“Эгер ал экөөнү тең бага алса, анда эмнеге болбосун?” – деген дагы бир колдонуучу.

” Мыйзамды бузганы үчүн баары жазаланышы керек, анын ичинде тамада да!” – башка бир комментатор.

Тамада Кубаныч Баркалбасов майрамда өз ишин гана аткарып, көп аял алууга эч кандай үгүт жүргүзгөнүн айтууда. Шоумен Кыргызстанда көп аялдуулукка мыйзам тарабынан тыюу салынганын билбегенин баса белгилейт:

“Айрымдар мени көп аялдуулукту үгүттөөдө деп жазып жатышат. Андай эмес! Мен өзүм көп аял алууга каршымын жана эч кимди экинчи же үчүнчү аял алууга үндөгөн эмесмин”, – деп актанат Баркалбасов. – Мен жөн эле тамашалап, коноктордун көңүлүн ачкан элем. Эки аялы бар байке жөнүндө комментарий бере албайм. Бирок алар 20 жылдан ашуун убакыттан бери чогуу жашаш жатышканын эске алуу керек. Ал мага биринчи аялынын оорусуна баланыштуу экинчи аял алганын, биринчи аялы макулдук эле бербестен, жаңы жубайын өзү алып келип, батасын бергенин айтты”.

Бирок өлкөдө көпчүлүк мындай актанууларга ынанбайт жана видеонун каарманы мыйзам бузганы үчүн соттолушу керек деп эсептешет. Кыргызстандын Кылмыш-жаза кодексине ылайык, эки же көп аял алгандар коомдук жумуштар же айып пул менен жазаланат. Бул учурда нике расмий каттоодон өткөнү же өтпөгөнү маанилүү эмес.

“Көзөмөл органдарга кайрылам. Реакция болуш керек! Бул окуя мыйзамдын сакталбаганын көрсөтүп жатат! А мыйзам эмне үчүн керек? “, – деп нааразы болду “Сезим” кризистик борборунун жетекчиси, активист Бүбүсара Рыскулова.

Укук коргоочунун айтымында, күйөөсүнөн алимент өндүрүү маселеси менен экинчи, атүгүл, үчүнчү аялдар да көп кайрылышат. Бирок өндүрүп берүү дээрлик мүмкүн эмес, анткени мындай нике расмий түрдө катталбайт. Рыскулова экинчи жана үчүнчү аял макамындагылар менен иштеген көп жылдык тажрыйбасын эске алып, прокуратураны көп аял алууга каршы тез арада чара көрүүгө чакырат.

Акыркы бир нече жылдан бери айрым саясатчылар, депутаттар, дин ишмерлери, жада калса экс-президент дагы бир нече аялы бар экенин ачык айтып келген. Бул үчүн аларга эч кандай чара көрүлгөн эмес.

Рамзан Кадыров башаламандыктарга катышкандарды "чекеге атуу" буйругун берди

Чеченстандын башчысы Рамзан Кадыров жапырт башаламандыктардын алдын алуу жана зарылчылык жаралса ага катышкандарды “чекеге атуу” буйругун берди. Бул тууралуу “РИА Новости” агенттиги жазды.

Мындан бир нече күн мурда – жекшемби күнү кечинде Дагестандын борбор шаарындагы аэропортту антисемиттик акцияга чыккан топ басып алган.

“Бизде тополоңго бир киши чыга турган болсо, аны кармап, отургузгула. Же болбосо эскертүү иретинде асманга үч жолу ок чыгарып, ал адам мыйзамга баш ийбесе, чекеге аткыла. Андан кийин чыкпай калышат. Бул менин буйругум”, – деди Кадыров чечен өкмөтүнүн жыйынында.

Чеченстандын башчысы Владимир Путин сыяктуу эле Дагестандагы антисемиттик акцияларга Киев менен Батыш өлкөлөрү “шыкакчы” болгонун айтты.

Буга чейин Украинанын Тышкы иштер министрлиги Москванын мындай дооматын күнөөнү өзүнөн башкага оодаруу аракети деп атаган.

Махачкаладагы окуянын катышуучулары Газадагы палестиндерди коргоо үчүн чыгышканын айтышкан.

Кадыров өзү социалдык тармактарда Израилди “геноцид” кылып жатат деп айыптап, аны нацисттик Германияга салыштырган.

Дагестанда жекшемби күндөгү башаламандыкка байланыштуу 83 киши кармалганы кабарланган. Бирок аларга кандай айып тагылганы азырынча белгисиз.

Дагестанда өзбек дарыгери "жөөт" эмес экенин далилдөөгө мажбур болду

Махачкаладагы антисемиттик акция учурунда агрессивдүү топ Москвадан Дагестанга келген адамды Израилдин жараны деп кармап алган.

“Кавказ.Реалии” жазгандай, ал жөөт эмес экенин жана израилдик эмес экенин түшүндүрүүгө аракет кылган. Жыйынтыгында полициячылар аны жоон топ кишилердин арасынан алып чыгып кеткен.

Ал улуту өзбек, Москвада дарыгер болуп иштеген Дилшод Мамадалиев экени белгилүү болду.

Күч органдары 30-октябрда таңга жуук тополоңду таркатууга жетишти. Бул окуя боюнча Орусиянын Тергөө комитети кылмыш ишин козгоду.

Дагестандын баш калаасы Махачкаланын аэропортунда жекшембиде болгон тоз-тополоңдо 20дан ашуун киши жабыркап, ону олуттуу жараат алганы маалым болду. “Свобода” радиосу полиция 60 кишини кармаганын жазды.

29-октябрда миңге чукул киши антисемиттик ураан чакырып, Тель-Авивден келчү учакты утурлай Махачкаланын аэропортун басып алган. Алар учуп келген жүргүнчүлөрдүн документтерин текшере баштаган. Телеграм каналдардын бири жарыялаган видеодо 20дай киши өзүн “өзбекмин” деген жигиттин паспортун тартып алып, кайра бербей жатканы тартылган. Жаалданган топ “жөөттөрдү издөө үчүн” ОМОНдун машинелерин дагы тинткенин “Сота” жазды.

Орус бийлиги Дагестандын башкы аэропортундагы тоз-тополоңго “чет жактардан, анын ичинде украиначыл Телеграм каналдардын кырдаалды дестабилдештирүү аракети” түрткөнүн белгилеп, күнөөнү тышка оодарды.

Британиянын Кыргызстандагы элчиси Николас Боулер "Чет элдик өкүл жөнүндө" мыйзамга тынчсыздануу билдирди

Жогорку Кеңеш биринчи окууда кабыл алган “Чет элдик өкүл жөнүндө” мыйзам долбоору кабыл алынса, Британиянын Кыргызстандагы жарандык коомго көрсөткөн колдоосуна тоскоолдук жаралышы мүмкүн.

Бул тууралуу Британиянын Кыргызстандагы элчиси Николас Боулер 30-октябрдагы маалымат жыйында билдирди.

“Биз элчилик катары да буга чейин мыйзам долбоору боюнча тынчсыздануу билдиргенбиз. Азыр да бул боюнча БУУнун Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн кыргыз бийлигине жолдогон кайрылуу катына көңүл бурууга чакырабыз”, – деди элчи.
Ал жарандык коомдун мыйзам долбоорунун авторлоруна Батыш өлкөлөрүнө виза бербөө боюнча кайрылуусунан кабары бар экенин, бул маселе талкууланарын жана Кыргызстанда виза берүү саясаты өзгөрбөгөнүн тактады.
Элчи Боулер Кыргызстан Борбор Азиядагы эркин өлкө экенин, буга эркин медиа менен жарандык коомдун салымы чоң экенин белгиледи. Эки институттун болушу жаратман экономиканын өнүгүшү үчүн маанилүү экенин кошумчалады.
Жогорку Кеңеш 25-октябрдагы жыйынында “Чет элдик өкүл жөнүндөгү” мыйзам долбоорун карап, аны биринчи окууда эч кандай талкуусуз кабыл алды.
Анда документтин негизги автору, депутат Надира Нарматова баяндама жасагандан кийин төрага Нурланбек Шакиев сунуш-пикирлер болсо экинчи окууга чейин жазуу түрүндө берүү керектигин айтып, документти талкуусуз добушка койду жана көпчүлүк колдоду.
Нарматова бул документ өкмөттүк эмес уюмдардын ишине тоскоол болбойт деп ишендирип келет.
“Адилет” укуктук клиникасы Нарматованын мыйзам долбоорун иликтеп чыгып, ал Орусиянын “Чет элдик агенттер жөнүндөгү” мыйзамына 98% окшош экенин аныктаган.

120 уюм парламенттин комитетинин төрагасы Сүйүнбек Өмүрзаковго кайрылуу жолдоп, бул мыйзам “чет элдик агенттер жөнүндөгү” мыйзамдан айырмасы жоктугун, агент деген сөздү өкүл деп гана алмаштырып коюшканын, эгер ал кабыл алынса, жарандардын эркиндиги менен укуктарына гана эмес, социалдык тармакка жана экономикага залакасы тиерин белгилешкен.
25-октябрда эл аралык Журналисттерди коргоо комитети (СPJ) Жогорку Кеңешти Орусиянын репресивдүү мыйзамынын мисалында жазылган талаштуу мыйзамды кабыл албоого чакырган.
Баш кеңсеси Нью-Йоркто жайгашкан уюм бул мыйзам Орусиядагыдай эле “бир катар бейөкмөт уюмдардын жабылышына” түртөрүн эскерткен.

Байболот Абытов, профессор: Чыныгы педагог, таасын аалым, талыкпас тарбиячы - Жумали агай

Биз 75 жылдык мааракесин белгилеп жаткан Жумали Агай бүт өмүрүн, билимин, илимий-педагогикалык табылгаларын жана жандуу тажрыйбаларын, дараметин, күч-кубатын, максаттуу аракеттерин, тээ жаштайынан баштап жогорку билим берүү жаатына жумшап, өз салымын кошуп, ошол тармактын ат көтөргүс түйшүгүн көтөрүп, тарыхчыларга аттын кашкасындай таанымал болуп, болочок мугалимдерди, тарыхчыларды, Чыгыш жана аймак таануучуларды, юристтерди тарбиялоого арнап келген. Агай тынымсыз эмгеги менен турмуштун татаал жолун чаалыкпай баскан, чыгаан педагог, таасын аалым, талыкпас тарбиячы таризинде таанымал. «Калк айтса калп айтпайт» – дейт, Жумали агай  көптөгөн  муундардын устаты экени талашсыз.

Даңазалуу жазуучу Ч.Айтматовдун “Коомдун зор күчү мугалимге жүктөлөт” – деп айтканы, анын терең мааниси, көп жактуу маңызы бар.  Ошол зор күчкө ээ болгон айтылуу агайлардын бири дал ушул Жумали агай.

  1970-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин Тарых факультетин артыкчылык диплому менен аяктап, ошол эле жылдан баштап өзү окуган Тарых факультетинин  “Азия, Африка өлкөлөрүнүн тарыхы” кафедрасында эмгек жолун баштап, бир кафедрада 22 жыл талыкпай эмгектенген.  Педагогикалык эмгек жолу 1970-92-жж. КМУ-КУУда, 1992-2000-жж. ОшМУда, 2000-2006-жж. ОГПИ-ОГПУда, 2007-2023-жж. кайрадан ОшМУда декандык, кафедранын профессору сыяктуу кызматтарды аркалап келүүдө.

Мен Жумали агайдын ишмердүүлүгүн үч жактан карагым келет:

Чыныгы педагог. Жумали Адилбаевич турган турпаты, баардык аракети менен чыныгы педагог. Бүт өмүрүн, Кеңеш доорунда, азыр деле, университеттердеги оор, талыкпаган эмгекти, бийик интелектуалдык деңгээлди, чоң маданиятты, тынымсыз изденүүнү талап кылган, тарыхый  өнүгүүсү катаал жана татаал, табышмактуу, көп тараптуу, Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын окутууга  арнаган.

 Элестетиңиздер, элет жеринде орто мектептен улуттук тилде билим алып, орус тилин толук өздөштүрө элек кезинде, республикабыздын жалгыз университетинин студенти болуп, окууну бүтөөрү менен Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын изилдөөчү, аларды окутуучу кафедрада иштеп калышы, боз жигит болгон Жумали агайга зор педагогикалык, илимий жоопекерчиликти жүктөгөнү анык.

Ачыгын айтканда идеологиялык диктат күчтүү болгон СССР кезиндеги, ошол жааттын корифейлери, тарых илимдеринин докторлору, профессорлор: Н.А.Смирнов, Р.А.Ахрамович, Л.С.Васильев, М.С.Мейер, В.Ф.Васильев, А.А. Маслов ж.б. мектебинин үлгүсүндө, өз табылгаларын кошуп, байытып, жергиликтүү жаштарга жеткиликтүү кылып окутууга жетишкен, сейрек педагог адистердин бири Жумали агай болгону анык. Мен алардын ичинен М.С.Мейер, В.Ф.Васильев менен эл аралык конференцияларда таанышып, баарлашып калдым. Алар Кеңеш доорунда Азия, Африка өлкөлөрүн абдан терең өздөштүргөн, СССР чыныгы Чыгыш таануучулары, чучугуна чейин интеллигент, маданияты жана интеллектуалдык деңгээли өтө жогору болгон окумуштуу, педагогдор экенине ынанган жайым бар.  

Кеңеш доорунда, коммунисттик идеологиянын диктаты күчтүү болуп турган учурда СССРдин жогорку окуу жайларында чет өлкөлөрдүн, айрыкча СССРге каршылаш өлкөлөрдүн тарыхын, ошол кездеги шарттарга ылайык окутуу абдан кыйын болгону талашсыз, аны бул жерде катышып олтурган КУУнун улуу муундагы агай-эжекелери тастыктап беришет. Ошондой жөнөкөй эмес шарттарда Жумали Адилбаевич Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын талыкпай изилдеп, изденип, үйрөнүп, тиешелүү окуу пландарын, жумушчу программаларды иштеп чыгып, кесиптештеринин купулуна толгон, студенттерге жеткиликтүү, түшүнүктүү болгон, окуу-усулдук иштелмелерди даярдап, окуу жараянына киргизгени чоң иш болгону талашсыз.

Ошол кездеги Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын окутууну жакшыртуу багытын-да бир топ алгылыктуу окуу, усулдук иштерди жүргүзүп, окутуунун сапатын жогорулату таризинде көп изденип, бир катар педагогикалык, усулдук жаңы-лыктарды, окутуунун методологиясын, ыкмаларын толуктап, эскирген көз караштарды, ыкмаларды жаңыртып, студенттерге жогорку деңгээлде билим берүү үчүн көп эмгектенген. Тарых жаатында миңдеген студенттерди окутуп, телчиктирип, жүздөгөн  шакирттерди даярдаган.

Ушул багытта алып караганда Жумали агай Бишкекте да, Ошто да, өзүнүн  Чыгыш таануу мектебин түзүп, өз ишмердүүлүгүн бүгүнкү күндө да улантып келе жатканы, анын чыныгы педагог  экендигин тастыктап турат.

Педагогикалык жаатта устаттык өнөрдүн туу чокусун багындырган, билим берүү дегенде ичкен ашын жерге койгон, өрнөктүү педагог, аты кыргыз тарыхчыларынын арасында аттын кашкасындай таанымал,  билим берүү жаатында чоң үлгү, дайыма сүйлөгөн сөзүнө, кылган иши төп келген, бүт өмүрүн жаштарды тарбиялоого, аларды жаркын келечекке, тарыхчы мугалимдик кесипке даярдоого арнаган, өзүнүн терең билими, чыгармачылык жигери менен келечек муунга дем берген, мекенибиздин сыймыктуу уулу, кеменгер окутуучу, агартуу тармагына, тарых илимине, билимине өз салымын кошкон окумуш-туу-педагог агайыбыз Ж.Адилбаев болгонун анын баскан жолу, азыркы ара-кеттери тастыктап турат.

  Таасын  аалым, илимпоз катары Ж.Адилбаевдин калыптануусуна зор таасир эткендер, аны окуткан, кийинчерээк чогуу иштешкен, кыргыз тарыхынын чыгаандары, корифейлери, тарых илимдеринин докторлору, профессорлор: А.Хасанов, А.Чукубаев, Б.Зима, С.Аттокуров, В.Петровец, Х.Мусин, Ж.Бактыгулов, З.Эралиев, М.Федоров, тарых илимдердин кандидаттары, доценттер: А.Рыскулов, К.Мамбеталиева, М.Жамгырчинов, Б.Урстанбеков, М.Оморов, В.Шелике, Т.Мурзабеков Г.Мохова, С.Искенова ж.б. олуттуу таасир эткени талашсыз.

“Жакшы ат кийин чабылат” дегендей, Жумали агайдын илимге баш оту менен ктиришкен мезгили, өз курдаштарына салыштырганда, бир аз кечирээк башталды. Педагог катары абдан такшалып, дасыккан тажрыйба алгандан кийин, 1994-жылы “1975-85-жж. Кыргызстанда улуттук жумушчу адистерди даярдоо жана квалификациясын  жогорулатуу” – аттуу тарых илимдеринин кандидаты илимий даражасын жактап, 1996-ж. доцент илимий наамын алган. Агайдын илимий темасы мага жакындан тааныш тема, анткеним мен ошол эле 1994-жылы “1965-70-жж. Кыргызстанда жумушчу, инженердик-техникалык адистерди даярдоо жана квалификациясын  жогорулатуу” аттуу темада кандидаттык диссертациямды жактап, мен да улуттук жумушчу жана инженердик-техникалык адистерди даярдоо меслесин козгогонмун.

 Ачыгын айтканда 90-жылдары деле улуттук жумушчу, инженердик-техникалык адистерди даярдоо маселесине этият, тартынуу менен аяр мамиле жасалчу. Мурдагы убактарда улуттук адистерди даярдоо маслеси жабык, үстүртөн, терең талданбаган  маселе болгону талашсыз. 

 Көп жылдык илимий-педагогикалык, окуу-усулдук ишмердүүлүктүн натыйжасы катары бир катар эмгектерди даярдап, басмадан чыгарып, кесиптештеринин, жаш адистердин назарына тартуулады.

Өмүрү өрнөк болгон чыныг педагог катары ар түрдүү багытта, темада жазылган илимий эмгектери, монографиялары аркылуу, болочок адистерди, дүйнөлүк тарыхтын алкагында Чыгыш маселелери боюнча кенен, терең жана оригиналдуу ой жүгүртүүгө, Чыгыштын кайталангыс салттык, нравалык, маданияттык, кайталангыс руханий байлыктарын үйрөнүүгө, гуманизмдин Чыгыш үлгүсүн, баалуулуктарын барктоого үйрөтүп келет.

Агайдын олуттуу эмгектеринин катарында: “Некапиталистический путь развития Востока”, “Методическая пособия по новой истории Азии и Африки”, Индиянын соңку тарыхы”, “Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхнаамэсинин негизги маселелери”,  “Тарыхый окуялардын, аталыштардын жана түшүнүктөрдүн энциклопедиялык сөздүгү”, “Кытайдын соңку тарыхы”,  “Япониянын соңку тарыхы”,  (1918-2010-жж.), “Дүйнө тарыхы: доорлор жана цивилизациялар, географиялык ачылыштар согуштар жана революциялар мыйзам ченемдүүлүктөр жана келечек” (Дуйшонбаева А.Б. менен биргеликте) ж.б. атоого болот.

 2010-2021-жж. Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Түштүк бөлүмүнүн Тарыхый-Мурас бөлүмүнүн башчысы катары бир топ илимий иштерди, долбоорлорду  аткарганы алкоого татырлык көрүнүш экендиги талашсыз.

 Талыкпас тарбиячы таризинде Жумали Адилбаевич дайыма өзүнүн нускалуу, таасирдүү сөздөрү, чабыты кенен, мааниси терең ойлору, жеке маданияты, интеллектуалдык деңгээли, паам-парасаты, үлгүлүү жүрүшү менен жаштарга таалим-тарбия бергенин, өз замандаштарына, кесиптештерине таасир эткенин көп эле көрүп жүрөбүз. Бир акылдуу инсан “Адамдын бактысы – жакшы мугалимден жакшы насаат угуп, жакшы тарбия алгандыгында” деп айткандай, бул киши да өзүнүн жеткиликтүү, таасирдүү насааттары, олуттуу, орундуу сөздөрү менен көп муундарды тарбиялай алды десек болот.

Көп убакта адамдын аң сезимине туура, таамай айтылган сөз менен таасир этүү, тарбия берүү жөндөмү дал ушул Жумали акада бар. Анын нускалуу бир топ сөздөрүн мен тээ 90-жылдардан бери көп эле угуп келе жатам. Мисалы, Жумали агай көп айткан накыл сөздөр, макал-лакаптар: “Жакшылыкка жакшылык ар адамдын иши, Жамандыкка жакшылык эр адамдын иши. Жамандыкка жамандык кем адамдын иши, Жакшылыкка жамандык көр адамдын иши”; «Жамандын жакшысы болгондон көрө, жакшынын жаманы бол”; «Жакшы сүйлөгөн дурус, жакшылап уккан андан да дурус» – деген таризде улуу-кичүүнү укканда ыраазы кылат.

Чыгыш элдеринин тарбиялык, адептик-руханий баалуулуктарын колдонуу менен жаш муундарга таалим-тарбия берүү Жумали Адилбаевичтин тарбиялык кредосу катары караса болот. Муну менен Жумали ака жаш муундарга жакшылык менен жамандыкты, адамзаттагы баалуулуктарды ажырата билгенди, акыркы мезгилдердеги коомчулукту деградация жолуна салып жаткан жат көрүнүштөр – спирт ичимдиктерин ичүүдөн, баңгиликтен, сойкулуктан, кумар оюндарынан, сүткорлуктан, кылмышкерликтен, ар нерсеге көз карандылыктан алыс болууга чакырып, үндөгөнү алкоого татырлык көрүнүш.

Чыныгы педагог, таасын аалым, талыкпас тарбиячы катары Жумали Адилбаев КУУда, ОшМУда бир катар чыгаан мамлекеттик, саясий ишмерлерди, тарыхчы илимпоздорду тарбиялап чыкканы да биз үчүн чоң сыймык. Башканы коёлу аттуу-баштуу тарых илимдеринин докторлору, профессорлор С.С.Касмамбетовду, А.Асанкановду, Т.А.Абдрахмановду, А.М.Кылычевди, А.Акуновду, Б.Жумабаевди, Т.Чоротегинди, К.Таабалдиевди, Н.Алымкуловду, Т.Шейшекановду, М.Кожобековду, К.Молдокасымовду ж.б. атаса болот.

Менин баамымда бул адам өзү өкүнбөгөндөй байма-бай жана үлгүлүү өмүр сүрүп келе жатат. Бир айылдын, өрөөндүн эле эмес бүткүл кыргыз журтчулугуна таанымал болгон, Жумали агайыбыз табиятынан тубаса окутуучу, чыныгы аалым, таасын окумуштуу, талыкпас тарбиячы, шыгы, жөндөмү жетишкен мыкты усулчу, мыкты жетекчи, бир катар жаңы көз караштардын жана саамалыктардын демилгечиси жана ишке ашыруучусу катары маалым. Жумали аканин мындай асыл касиеттерин мен да жаштайыман көрүп, жакындан билип, көптөгөн жакшы пикирлерди кесиптештеринен, замандаштарынан, абройлуу аксакалдардан угуп, дараметиме жараша көкүрөк сезимим менен туюп келем. Элибиз сыйлап, урматтаган кадырлуу аксакал менен бүгүнкү күндө да ар түрдүү багытта баарлашуу мага  зор ырахат, чоң дем берет. Анын акыл-насаатын, ой пикирин, элибиздин, жерибиздин өткөн тарыхы, маданияты, каада-салты, үрп-адаты, азыркы учурдун көйгөйлүү маселелери, таалим-тарбиясы, учурдагы  жаштардын адеп-ахлагы, абийири жөнүндөгү асылзат сөздөрү, мени эле эмес көптөгөн адамдарды терең ынандырып өзүнө тартат.

Бекеринен касиетүү, накыл сөздүү, кыргыз эли байыртадан «алсызды күчтүү кылган билим, адамды улуу кылган эмгек, билим түгөнбөс казына, кенч, эмгек анын ачкычы» – деген нускалуу сөздөрүн айтпаса керек. Агайыбыз Жумали Адилбай уулу ушул нусканын өтөсүнө чыгып, билим, илим кенчин тереңдетип казып, анын жемиштерин жаштарга тартуулап өмүр сүрүп келүүдө. Ошол эмгегинен баар таап, калайык калкка аттын кашкасындай  белгилүү болду. Ар ким “өз эмгегинин үзүрүн көрөт” – деген ошол эмеспи. 

Абытов Байболот Капарович 

тарых илимдеринин доктору, профессор, Россия табигый илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти, Ош мамлекеттик университети, Чыгыш таануу институту

Орусияда аскерге барбаган борбор азиялыктарга 20дан ашык кылмыш иши козголду

Москвада аскерге барбаган борбор азиялыктарга каршы 22 кылмыш иши козголду. Бул тууралуу Орусиянын Тергөө комитети билдирди.

Кеп буга чейин орус жарандыгын алган адамдар тууралуу болууда. Учурда укук коргоо органдары аларды издеп жатканы кабарланды. Эгер ал борбор азиялыктар чындап эле аскерге баруудан баш тартса, жарандыктан ажыратылат.

Буга чейин жарандык алган 80ден ашуун адам Орусиянын Куралдуу күчтөрүнө кызмат өтөө үчүн жиберилгени маалым болгон.

Ишемби күнү Тергөө комитетинин басма сөз кызматы аскердик кызмат өтөөдөн баш тартуу фактысы боюнча 12 кылмыш иши козголгонун билдирген. Мекеменин маалыматына караганда, аскер курагындагы 12 борбор азиялык Орусиянын жарандыгын алып, бирок октябрда чакыруу боюнча аскердик комиссариаттарга барышкан эмес. Буга байланыштуу полиция кызматкерлерине аларды издеп табуу тапшырмасы берилген.

Ушул жылдын аягына чейин аскерге 18 жаштан 27 жашка чейинки жарандар чакырылат. 2024-жылдын 1-январынан тарта аскерге чакыруу мөөнөтү 30 жашка чейин узартылат.

Орусиянын Кылмыш кодексинде аскерде кызмат өтөөдөн баш тартуу үчүн эки жылга абакка кесүү жазасы каралган.

Быйыл жай айында Орусияда мигранттарга каршы рейддер күч алган. Мамлекеттик Думада “армияга барбай, аскердик милдетин өтөбөгөн мурдагы мигранттарды жарандыктан ажыратуу” мыйзам долбоору сунушталган.

Орусиянын атуулдугун алган борбор азиялыктарды согушка тартуу өнөктүгү Москва Украинага согуш ачканда башталган.

Расмий эсепте, орус жарандыгын алган кыргызстандыктардын саны 600 миңден ашуун. Алардын бир бөлүгү кыргыз паспортунан баш тартпаганы кабарланып келет.

WPS индекси: Кыргызстан - аялдар үчүн Борбор Азиядагы эң кооптуу өлкө

Борбор Азия чөлкөмүндө Кыргызстан аялдар үчүн эң кооптуу өлкө бойдон калууда. Дүйнөдөгү аялдардын коопсуздугу жана бакубаттыгы боюнча глобалдык индекстин (WPS) жаңы баяндамасына ылайык, Кыргызстан бул көрсөткүчтө 95-орунда.

Кыргызстан 2021-жылы да WPS индексинде 97-катарда болуп, Борбор Азиядагы аялдар үчүн эң кооптуу өлкө деп таанылган.

Баяндамада Кыргызстанда аялдардын бийликтеги орду 20% ашпай турганы, 13% аялдар жакын адамдары тарабынан зордук-зомбулукка кабылары жазылган.

Индексте Кыргызстандан бир тепкич өйдө Өзбекстан жайгашса, Тажикстан 90чу, Казакстан 80-орунда. Ал эми Түркмөнстан Борбор Азиядагы аялдар үчүн коопсуз деп саналган өлкө катары 58-орунду ээлеген.

Аталган индексте 170 өлкөдөгү аялдардын абалы камтылган. Аялдардын абалын Норвегиянын Тышкы иштер министрлигинин колдоосу менен Жоржтаун институтунун Гендердик маселелер, коопсуздук жана тынчтык борбору 13 категория боюнча – аялдардын коомдогу, эмгек рыногундагы ордун, саясаттагы абалын, социалдык коопсуздугун изилдеген.

WPS индекси боюнча Европадагы тогуз: Норвегия, Дания, Финляндия, Исландия, Швеция, Швейцария, Люксембург, Австрия, Нидерланды жана Жаңы Зеландия аялдар үчүн эң коопсуз, Түштүк Судан, Конго, Борбордук Африка Республикасы, Ооганстан, жана Йемен абдан кооптуу өлкө болду.

Кыргызстандын статистика комитети жана бир катар уюмдар үч-төрт жыл мурун жүргүзгөн сурамжылоолорго караганда, Кыргызстандагы ар бир төртүнчү аял зомбулукка кабылат.

Ички иштер министрлиги акыркы эки жылда өлкөдө үй-бүлөлүк зомбулуктан 20 аял каза болгонун билдирген.

Меню