ТАРЫХ

Айтылуу Ала-Бука жергесиндеги кутчу-кушчу уруусунан чыккан Эсенгелди байдын алтынчы уулу Эрбайдын Осмону Кочкоралы, Үкүш, Сүйүнбек аттуу үч уулу менен эл катары “Күйгүмөн” айылында жай турмушта жашоо өткөрүп жаткан кез эле. Аңгыча батыштан алаамат согуш оту жалындап, анын эпкини кыргыздын алыскы тепкедей болгон “Күйгүмөн” айылына да жетет. Эр жигит болуп калган Осмондун Кочкоралысы да эл катары мекенди коргоого аттанат. Кочкоралы генерал Власовдун аткычтар дивизиясына түшөт. Согуштун алгачкы жылдарында эле бул дивизия генерал Власовдун шалаакылыгынан улам толук бойдон курчоодо калып, анан Власовчулар командалык составы менен немецтик Германияга баш ийип кызмат өтөөгө киришет. Дивизия “Орус азаттык армиясы” – “Роа-Русская освободительная армия” деп аталып эми алар куралдарын Советтик армияга каршы сунушат. Кочкоралы Осмоновдун Власовдук дивизияда кандай кызмат өтөгөнү белгисиз. Ал туткундан качып чыгып, партизандарда болгонбу же немецтик концлагерде болгону да табышмак. Бирок, согуш аякгагандан кийин Кочкоралы 1945-жылы кичи мекени Ала-Букага алты саны аман кайтып келиптир. Ата-энеси кайтыш болуп, эки иниси тоголок жетимчиликтин азабын тартып жатканына күбө болуп каңыры түгөйт. Эки инисине тээк болуп жайкерчилик оокат кылганга өтөт. Күндөрдүн биринде Аксынын ал убактагы борбору Кызыл-Жарга жумуштап барып, согуш учурунда туткунга түшүп, Түркстан легионунда жана Власовчу болгон эки киши 25 жылга соттолуп Сибирге айдалып кеткендигин угуп санаага батат. Айылга келер менен Кочкоралы эки инисин ээрчитип түн ичинде жакын тууганы болгон айыл аксакалына келип: “Менде согушта болгондугум жөнүндө эч документ жок, мен дагы жанагы власовчу дегендерден болом. Мени 25 жылга соттоп жиберишсе эки жаш инилеримдин кергөн күнү эмне болот. Согуштан келе жатып Россиядагы бирзаводдон жумуш таап сүйлөшө келди элем, инилеримди да кошо ала кетем. Баардыгы менен коштошо албайм, менин власовчу экенимди бир гана сиз билиңиз”- деп коштошуп айылдан чыгып кетишет.

Ошондо Кочкоралынын иниси Үкүш 15-16 жашаар, Сүйүнбек 12-13 жашаар экен. Бул 1945-жылдын аягы эле. Андан кийин бул үч бир туугандын тагдыр жолу белгисиз бойдон калат. Мүмкүн жашоо үчүн Россиянын кең аймагында жер кезишип, далай азаптуу жолдорду басышкандыр.

Бирок, туптуура 35 жылдан кийин 1980-жылы баягы өспүрүм бала , эми жашы элүүгө таяп калган Үкүш Осмонов тууган издеп Ала-Буканын “Өрүктү” айылындагы туугандарыныкына күтүүсүздөн үй-бүлөсү менен кирип келишет. Туугандар кубанып тозуп алышат. Үкүштүн аялы дондук казак орустардан экен. Уулунун аты Кучкамбай (Көчкөнбай), Галина, Сания деген кыздарын да ала келиптир.

Өзү Кемерово шаарындагы бир заводдо инженер болуп иштеп жатыптыр. Бир кезде балалыгынын изи калган Ала-Бука жергесинде бир жума болуп, Ата-Журтка болгон кусалыгын таратат. Кетээринде: “Кызым Сания мектепти жаңы бүттү, калтырып кетейин, ылайыктуу болсо кийин турмушка бергиле, биздин урпактардан бирөө бул жакта болсун, биз үч бир туугандардан тарагандар ал жакта бир колхоз болуп калдык, биз ал жакка көнүп калдык, туугандар баргыла таанышалы, катташалы” – деп жакшы кебин айтат. Туугандары: “Ой, бул кызың шаардык орус болуп калыптыр, биздин айылга чыдабайт го” – деп кызды калтыртпай коюшат. Бирок андан кийин да Үкүш Осмоновдон кат келип туруптур. Бул жактагы туугандары да шартка байланыштуу аларга барып катташа албай байланыш үзүлүп, арадан дагы 40 жылдай мезгил өтүптүр.

“Катташпаса жат болот” – демекчи, ошентип бир кездеги замандын запкысынан улам,
тагдырдын шамалы менен 74 жыл мурун Ата-Журттан алыска сүрүлүп калган кыргыз үч бир туугандьш кийинки урпактары ата-бабаларынын түпкү мекенинен алыстап, кыргыздын тилинен, дилинен, Манасынан кабарсыз калганда” сезилет.

Ушул жерден бир ой келет. Кийинки эле Кыргызстандан башка жакка кеткен миигранттарынын урпактарынын келечек тагдыры кандай болот? Алар кыргыздын тилин, дилин сактап кала алышабы?

Бирок кызы Саниядан келген катка караганда Укуш Кыргызстандан гезит журналдарды алдыртып үзбөй окуп, кыргыз музыкаларын угуп ата-мекенине болгон кусалыгын таратат экен.

Бул тагдырлар жөнүндө Ала-Букалык Равшан Термечиков маалымат берген эле.

Мен интернет булактары аркылуу Кемеров областындагы Осмоновдордун даректерин таптым. Алар Кемеров областындагы Белово жана Альметьевский шаарларында жашашат экен.

Осмоновдордун урпактары табылып, байланьштар түзүлдү.

Кочкораалы, Үкүш, Сүйүнбектер кайтыш болуп, алардын урпактары Кемерово облусунда турукташып калышкан.

Үкүштүн уулу Көчкөнбай биз менен байланышка чыгышты. Алар Кыргызстандык туугандары менен байланышып, учурдагы кубанычтарына чек жок.

Кушубек Качибеков, жазуучу

Булак: «Факты.kg»

Комузун Москва черткен

Белгилүү адабий сынчы, омоктуу окумуштуу Салижан Жигитов менен публицист Алым Токтомушевдин бул маеги учурда Турдакун Усубалиевди кыргыз элинин пайгамбары көрсөткөн тарыхка кылчайбас тазбайматтарды артка кайрылып ой калчатабы, жокпу, билбейбиз, тек Кыргызстандын саясый тарыхына тереңден үңүлбөгөндөр үчүн акыйкат кептин ажарын ачаар бул маек-дүкөндүн маани-маңызы бүгүн да эскирбегенинен шегибиз жок.

Акыл чөйчөгү толук окурмандардын ой элегине сала турган бул маек «Асаба» гезитине 25-август, 2000-жылы жарыяланган экен. Көз жүгүртсөк, эскирбептир. Эсил кайран эки асыл – Салижан акебиз менен Алыкебиз жолдош Усубалиевдин бейнесин келиштире кеп кылышкан экен. Окугула. Талдагыла. Ой калчаган калкка окшоп артка да, алдыга сереп салып көнөлү…

Акүйдө отургандар да, Көкүйдө отургандар да коомдук пикирди эске алып калгысы бардыр. Жасалма тарыхты токуй салчуларга экмет болор балким…

— Салижан Жигитович, байкап аткандырсыз, «Асаба» гезитине каршы бийлик атакасы президенттик шайлоо жакындаган сайын күркүрөп күчүнө кирип баратыр. Атаканын ишеним арткан «оор артиллериясы», кыязы, Т.Усубалиевдин Бишкектеги Ленин райсотуна жазган доо арызы сыяктанат. Жаралган заты, духу, көлөмү жаатынан «КПСС тарыхынын кыскача курсун» эске салган ал арыз бир эмес, эки гезитке этектей-этектей болуп басылды. Өкмөт гезиттери менен Кыргыз телевидениеси сот чечимин күтпөй эле «усубалиев» ураанын чакырып, «Асабага» ар кандай саясый жана саясатка тиешесиз айыптарды тагып, «ана жабабыз, мына жабабыз» менен алакан ушалап туру. Эми демократия терисин жамынган экс-коммунист идеологдорду тушүнсө болот, алар кайсы заманда болбосун ушундай «саясый кыраакылыкка» чакырылган.

Түшүнбөгөнүм, улуттун «мээси», «акыл-эси» атанган кыргыз интеллигенциясы адатынча үн катпай туру. Айрыкча кече эле «коммунисттик тоталитаризмге», «усубалиевщинага» каршы катуу чабуул жарыялап, төш кагып жүргөн демократтардан дайын жок. Канткен менен жолдош Усубалиев «Асабага» койгон айыпты алардын ар бирине он эселеп артса болот. «Асаба» сыяктуу эле алардан өч алууга, алардын «көзүн тазалоого» «тарыхый» шанс тапса болот. Андан да оппозициябыз деп опулдагандар бүгүн оозуна талкан куюп алгандай унчукпайт. Идеялаш, санаалаш деп өзүңүз билесиз, «Асаба» аларды дзотко төш тоскондой коргоп келди.

Ушуга окшогон узун сабак себептерден улам «бетке чиркөө» бардыгына карабай сизге кайрылып отурам. «Бетке чиркөө» дегеним, колубуз кычышып кетип сизди да жазып жибердик эле: «штаттагы еврей» «кыргыздын, Манастын кусуру урат», ана-мына деп. Баса, ал «ачылыштардын» авторлору эми бийлик «фронтуна» өтүп, «Асабаны» баарынан озунуп ашатып атыр.

Сиз коомдук ой-пикирге катуу кысым жасалып турган тиги быкшыма (застой) учурунда деле акыйкат үчүн утурумдук саясаттын тууралыгынан тайманбай шек санап жиберчү элеңиз, адилетсиздикке, азыркыдай бир жактуу таламайга каршы чыгып, калыс сөздү айткан учурунуз көп эле.

Айталык, баягы кайра куруу заманында тактыдан шыпырылган Турдакун Усубалиевич большевикчил салтка ылайык эски коллегалары, кечээки «колбалалары», Ч.Айтматов жетектеген ажаан жазуучулар тарабынан узак убакыт «төөбастыга» алынбадыбы. Ошондо а кишинин жакшылыгын көп көргөн протежелеринен (шакирттеринен), туугандарынан, бажаларынан, жердештеринен «төөбастыга» алып жаткандарды «койгула!» деп жоошуткан, «качкан жоону катын деле сая берет» деп уяткарган бир да киши чыккан эмес. Баары тең бүлкүлдөп коркуп унчукпай отурган. Дал ошондой шартта сиз Жазуучулар союзунун пленумунда да, «Кыргызстан маданиятынын» бетинде да үстөкө-босток партиялык «ур-токмок» жеп атса деле үн чыгарбай жүргөн Турдакун Усубалиевичти мынчалык төпөштөгөнгө каршы чыккансыз. Бул үн аны коргоо иретинде кыргыз оозунан чыккан биринчи үн эле. Азыр да ошондой эрдик кылчу бурсат алдыңызда ачылып туру. Тике эле сурайын: биздин гезиттин азыркы абалына көз карашыңыз кандай?

— Мени мактап, талуу жеримен кармадың. Мактаганда эле дардаңдап чынымды айтып жиберчү элем. Ошентет окшойм, курган жаным.

— Мактангандык эмес. Шек санап турсаңыз, өзүм көргөн, катышкан жыйындардан, басма жүзүндөгү талкуу, талаштардан конкреттүү мисалдарды дагы келтирип берейин.

— Аны жөн эле кой. Турдакун Усубалиевичтин арызын окугам. Сен айткандай, эки гезитке толтура чыгыптыр, ал гезиттерди окучу эмес элем, элдин баары эле окуп атат, окуп көр деп бирөөлөр апкелип беришти.

Мындай да: ошол совет учурунда деле бир жактуу мактоолор же бир жактуу токмоктоолор кошоматчылыктан чыкчу, коркоктуктан чыкчу. Бийлик «официалдуу уруксат кылынган сөздү гана айт» деп, мойнуна «билинбеген» кылыч такап турчу. Ошондо ойлоп кетчүмүн: «Бул жерде бир топ адал ниет кишилер отурат, окуучуларым отурат, алар, мүмкүн, коркконунан сүйлөй албай атат; ушунча элдин, 2,5 млн. кыргыздын ичинен чын сөз айткан бир киши чыкпаса, ал элдин бул дүйнөгө жашаганынын эмне кереги бар?» Анан чырылдап чынымды айтып ийип, анын азабын кийин өзүм тарткан учурлар болгон. Бирок ал мезгилде тоталитар режим эмес беле.

Азыр «Асаба» тегерегинде да ошол мүнөздөгү чыр чыгууда. Мындай ишке мамилесин билдирип, калыс сөз айткан кишилер чыгышы керек. Айрыкча интеллигенциядан. Көздөрү жетип турган чындыкты тайманбай айтып, элге жеткирүү, түшүндүрүү, ошону менен коомдук пикир тарбиялоо интеллигенциянын милдети эмеспи. Анын үстүнө баштагыдай моюнга кылыч такап турган эч ким жок. Бул чатак эки нарындыктын жарма таарынычы эмес, аябагандай принциптүү маселе. Мунун артында азыркы коомго, чала-чарпыт болсо да түптөлүп калган демократиялык өнүгүшкө коркунуч туудура турган нерселер бар.

Маселен, Турдакун Усубалиевич кара күчкө райондук сотко кайрылып, кыйыр түрдө мамлекет башчысына, өкмөт жетекчилерине мамынтип табыш салып турбайбы: «Мага эле эмес, силерге да асылып келаткан «Асабаны» жаптырып бергиле, массалык маалымат каражаттарын куду Леонид Ильич экөөбүздүн чагыбыздакындай жалгыз добуштуу кыла көргүлө!». Дегинкисин айтканда, «Мени сындаган гезит жабылсын!» деген талаптын өзүндө демократияга карата катуу опуза бар.

— Мындай ойго Усубалиевдин арызын окуган соң келдиңизби же «Асабадан» уламбы?..

— Сөз экөө жөнүндө болуп атпайбы. Ачыгын айтсам, илгери а кишинин үстүнөн жазылган арыздарды окугам, Турдакун Усубалиевичтин бул арызы да ошол арыздарга окшош экен. Ал тууралуу кийин айтам. Абалы «Асабага» келели.

«Асабанын» Кыргызстанда оош-кыйыш менен ишке ашкан демократиялык өнүгүштүн бир туундусу деп атасак болот. Балким, бул кыргыз басма сөз тарыхындагы биринчи коммерциялык гезиттир. Коомдук шарттын өзгөрүшүнө биринчи адаптация кылды, б.а. байырлады. Жөнөкөй калктын рухий муктаждыктарын, талап-шартын алымсындырыш үчүн, моокумун кандырып, табитине жооп бериш үчүн оппозициялык позицияга да өтүп, кадыр-барк таап алды. Аны карапайым калк да окуйт, чоңдор да окуйт, айылда да, шаарда да окуйт дегендей, айтор, эң окумдуу гезит. Андай даражага жетиш үчүн, албетте, ар кандай айла-амалдар колдонулду. Андан Усубалиев же башкалар сыяктуу криминал издеп, «кыраакылык» кылуу жөнсүз. Себеби Кыргызстандын шартында гезит өзүн өзү акташы, багышы кыйын.

Башка бай өлкөлөрдө өкмөт оппозиция багытындагы гезиттерге жардам берип, атургай багып турат. Мисалы, алар Австрия, Франция, Нидерланд, Норвегия, Швеция, АКШ, Германияда кыйыр да, түз да субсидияланат. Кыйыр дегенибиз, салык, же почта, же телефон акысы сыяктуу чыгымдарын жабат же жеңилдетет. Россияда да ошондой. «Завтра», «Советская Россия», «Правда» сыяктуу ашынган оппозициялык гезиттер да көптөгөн жеңилдиктерге ээ, атүгүл өкмөттөн аздыр-көптүр дотация алат.

А биздики жардам бералбай атат. Анткени эл кедей, эл кедей болгондон кийин өкмөт кедей. Өздөрүнүн гезиттерине өп-чап бирдеме берип карап турат. Ушундай шартта гезит өзүн өзү багып кетиши кыйын. Канча гезиттер чыкты, анан жанагы, эфемер өсүмдүктөр болот, бир ай жайнап чыгып, күн тийгенде эле өчүп калат, ошол сыяктуу өчүп калып атпайбы. Бул жагынан «Асаба» гезитинин чыгармачылык коллективине объективдүүлүк менен тан бериш керек.

Экинчиден, «асабачылар» гезитти өтүмдүү кылабыз, элди күлдүрүп, көңүлүн бурабыз деп көп учурда оңунан чыкпаган тапандык кылып жатпайбы. Олуттуу анализ унутулуп калууда. Аны түшүнсө да болот. Ачкачылык менен да, токчулук менен да сынап көрөт элди турмуш акең. Адамдарды эркиндик менен да сынап көрөт. Ошол эркиндик менен сынай келгенде, «Асабадан» бир топ кемчилик кетти. Биринчиден, көп маалыматтар текшерилбей, такталбай жарыялана берип, олуттуу окурмандын ишеничи бөксөрдү. Экинчиден, гезит өкмөтчүлөрдүн таза-балитин, ыймандуу-ыймансызын, илгеричил-керичилин ылгабай дүңүнөн көөлөй берип, ахлакий критерийлерди кармоо зарылчылыгын кээде аңдабады. Үчүнчүдөн, коммунистпи, исламистпи, реакционерби, айтор, азыркы бийликке кимдер каршы турса, гезит алардын трибунасы боло берип, демократияны жактоо, коргоо, пропагандалоо маселелерин көз жаздымында калтырган учурлары болду. Бул жаатынан караганда «Асаба» да өзүн-өзү сын көз менен карап, өткөн-кеткенин анализдеп, жыйынтык чыгарып турушу керек.

Усубалиев мисалын алып көрөлү. Ал киши фактолог. Сүйлөгөн сөзүнө, кылган-эткенине карата реакцияга, откликтерге катуу капа болот. Өзүнө байланыштуу чыккан ар бир макалага сөзсүз жооп берет. Жооп бербей калган учуру аз. Анан ал киши ашкан кекчил экендигин нарындыктардан башканын баары билет. Анын үстүнө меники гана туура дегенге жедеп көнүп алган. Андай болгондон кийин «Асаба» а кишини жалаң фактылар, далилдер менен айтып, бир чети сакалын сыйлап, сылык-сыпаа сындаш керек эле.

— Кечиресиз, ачуу какшык, ирония, керек болсо ачык келеке ар кандай талаш-тартыш, сын-пикирдин дамамат курч куралы болуп келбеди беле?

— Бул айтканым кыргыз психикасын да эске алыш керек деген кеп да. Мисалы, цивилизациялуу өлкөлөрдө ММКга (СМИге) карикатураланып чыгуу өзүнчө реклама, сыймык деп саналат. Батыштагылар Россияны толук цивилизацияга жетелек деп жатпайбы. Ошол Россиянын НТВ телеканалында «Куклы» деген берүү бар. Бийликте башы көрүнгөн кишинин баарын эле баса калып мыскылдап, келекелеп атат. Ельцинди го эликтеп атып түшүрүштү. Эми ар бир көрсөтүүсүндө Путинди мазактай баштады. Калпы-чынын ким билет, «Куклынын» автору Шендерович: «мени «кукла» кылгыла деп 100 миң долларга чейин сунуш кылышат, бирок биз көрүнгөндү эле анте бербейбиз» деп айтты бир сапар.

Ал эми Турдакун Усубалиевич тоталитардык аң-сезимди (акыл-эсти) ташыган, быкшыма (застой) доордогу рухий деңгээли менен катып калган киши болгондуктан, — ал кездеги партжетекчилер тамашаны билчү эмес, юморду түшүнчү эмес, олуттуудан олуттуу боло берип, оңкосунан кетпедиби! — а кишинин ошондой психикасын, спецификалык жөн-жайын эске алып, сындаганда башкачарак, карматпай тургандай сындаш керек эле. Ошол жагдайды эске албаганыңар а кишиге бир кездеги «марксизмди-ленинизмди бурмалады» дегендей шылтоолор болуп атпайбы.

— Сын кайсы заманда болбосун ритуалдуу сылыктыкты талап кылып келет. Ал, албетте, сын айткан кишинин маданият деңгээлине, илим-билим, акыл-эс ал-күчүнө, андан да нары айтсак, темпераментине жараша болот. Бирок публичный саясатчы деген түшүнүк бар эмеспи. Күнүгө коомчулуктун көзүнө көрүнүп, кулагына угулуп, коомдук турмушка таасир этип турган ишмер ар кандай деңгээлдеги сын пикирлерди угууга аргасыз го дейм?

— Туура. Турдакун Усубалиевич акыйкатта да аракеттеги саясатчы. Ал кайра-кайра депутат болуп, саясатта өзүнүн активдүүлүгүн улам оргутуп баратат. Демек, мындай жүрүм-турумга коомчулук тарабынан сөзсүз реакция болот. Мисалы, эски саясатчылардан Казы Дыйканбаев унчукпай отурат, ага эч ким тийген жок, ал жөнүндө юбилейине байланыштуу эле бирдеме жазылбаса, эч нерсе жазылган жок. Мисалы, Күлүйпа Кондучалова. Усубалиев экөөнүн жашы бирдей эле болуш керек, эл арасында кадыры андан да жогору, депутат болом деп жулунган жок. Же Арстанбек Дүйшеев, Темирбек Кошоев ж.б. Алар саясатка аралашкан жок, сөз да уккан жок.

Турдакун Усубалиевич депутат болбой койсо, сүйлөбөй койсо, анын жакшы-жаман жагын тарых өзү баалайт болчу. Сөз укпайм, сын укпайм десе, анда тарыхка да кирбей коюш керек эле. 24 жыл Кыргызстанды башкарымыш болуп турду да, жалпы кишилик табияты, билими, таланты, эмгеги жагынан киргенге арзыбаса деле тарыхка кирип калды. «Башкарымыш» дегеним, Москва эмнени жаса десе, ошону жасап, бийликтен түшпөштүн айласынан ошоякка кошомат кылып бөйпөктөп күн көрдү. Советтер Союзунун жетекчилеринин көбү бийликте ошентип отурчу эмес беле.

— Арызында деле, китептеринде деле а киши ошол кезде баары шумдук болчу, майкөл-суткөл эле, Кыргызстанды катуу өстүргөм, «Асабанын» ушакчылыгы бурмалап атат деп, толгон-токой статмаалыматты ала жүгүрүүдө.

— Өстүрсө, кулагынан тартып өстүрүп турган го, кулагын коё бергенде эле түшүп кеткендей кылып. Же көчүгүнөн жөлөп, колун ала койсо, шалк этип түшүп калгандай кылып… Коомдук ал-абал Брежнев убагында эмне үчүн жакшы болгондугун бу киши нары жагына чейин түшүнбөйт экен. Быкшыма мезгил, Брежнев заманын мактаган, жактаган, балким, КМШда Т.Усубалиевден башка киши жоктур. Баары эле жазып атат: Брежнев турган 10 жылдын ичинде Россия жалаң нефть, газ сата берип, 800 миллиард доллар тапкан. Анын 700 миллиардга жакынын же ашыгын жалаң ракета, согуш куралдары, согуш камылгаларына жумшап, чет мамлекеттерге жардам берип, калган 100-200 миллиард долларына элди багымыш эткен. Кыргыз баласы орусча айтмайынча ишенбейт, мына алдымда «Комсомольская правданын» 25-май, 1998-жылдагы саны жатат, окуп берейин: «КПСС никогда не поступилась бы своей политической и экономической монополией, если бы могла бесконечно торговать дешевой, бившей фонтаном из тюменской земли нефтью за приличные деньги. На беду Политбюро случилось так, что одновременно и цены на нефть упали, и богатейшие месторождения оказались угробленными, перестали фонтанировать, потребовали вложения денег. И все, режим обанкротился».

Т.Усубалиев айтып, арызына калетсиз акыйкат катары киргизип жаткан «бейиш» ошол нефтедоллар инъекциясы болучу: колхоз-совхоздор кайра кайтарылбас кредиттердин эсебинен иштеп турган, китептер ошол Россиянын эсебинен чыккан, ири өнөр жайлары эл кызыкчылыгына караганда аскер кызыкчылыгына ыңгайлашып курулган, жолдор жолдош Т.Усубалиевдин карандай кадырына эмес, мисалы, Кытай жагынан коркунуч болуп кетеби деп салынган, аэропорт, аскер да ошондой максатта кармалган. Турдакун Усубалиевич «гүлдөтүп», «өстүрүп» салган республика анан кантип эле Аскар Акаевич келер замат үйлөгөн табарсыктай быш эте түшсүн! Муну билиш үчүн партиялык жогорку мектепти бүтүрүштүн зарылчылыгы деле жок.

Ошол учурда коом, экономика реформага суусап чаңкап турган. Дүйнөдө техникалык революция жүрүп, көп нерселер күн санап, саат санап жаңырып аткан. Анын баарын байкабай «ура-ураалап», өлкөнү 20-30 жыл башкарган Брежнев өндүү карыган кишилер бири-бирине кулдукуруп, бирин-бири куру даңаза кылып, жандуу ой-пикир боло калса жалпайта чаап, коркутуп-үркүтүп, мамлекетти ушул акыбалга алып келди.

Социализм, коммунизм дегендердин идеялары жаман деле эмес болчу. Алардын бир тобун ишке ашырып койсо болмок. Социализмдин чыгышы менен бүт Батыш дүйнөсү өзгөргөн эле, бизде да ушундай болуп кетеби деп коркуп коргонууга өткөн. Ал коргонууга Турдакун Усубалиевич жана анын кожоюндары жалаң экономиканы өнүктүрүү, технологияны жаңылоо, элдин турмушун көтөрүү менен коркунуч туудурбай, курал-жарак менен коркутабыз деп нефть-газды күрөп сата берди. Азыр деле айтып атпайбы: нефть менен газ түгөнүп калса, бүттү, Россия очоюп отурат деп. Мынабу Советтер Союзу менен социализмдин кулаш негизин ушулар жаратты. Социализм идеяларын Турдакун Усубалиевичтин кожоюндары (арасында өзү да бар) банкрот кылды, адамзаттын альтернативдүү тарыхый өнүгүшү катары түгөтүп койду, абийирин кетирип, ашмалтайын чыгарып салды. Ошондуктан ошол команданын ичинен тирүү калгандары өлгөндөр үчүн да, өздөрү үчүн да бүт адамзаттын алдында, тарых алдында жакасын муунта кармап, бото курду моюнга салып чөгөлөп, кудайга ишенсе, кудайга, кудайга ишенбесе, айды карап өкүнүшү, кечирим сурашы керек.

— Бирок Турдакун Усубалиевичтин антейин деген түрү жок. Арыздын тейине караганда, быкшыма мезгилге, андагы өзүнүн ролуна кыл жугузчудай эмес.

— Ооба, китептеринде деле, макалаларында да, атүгүл арызында да өзүн аябай жакшы көргөнү, эч бир жаңылган жокмун деп эсептегени байкалат. Логикалык маданияты жакшы өнүккөн, европалык тарбия алган киши болсо, бийликте 24 жыл отурдум, жылына бирден ката кетирсем да 24 ката кетти, экиден кетирсем 48 ката кетти деп ойлобойбу. «Эми заман ушундай болчу, ал убакта менин колумда бийлик деле жок эле, Москва бийлечү, мен КПСС БКнын жөнөкөй инструкторунан деле чочуп, ошолорго да кошомат кыяууга аргасыз элем.

Кошомат кылсам, бийликти эле сактайын дебей, кыргыз элине да жакшылык кылайын деп кошомат кылдым. Никита Сергеевичти канча мактадым, Леонид Ильичти мактоо жагынан мага Шеварднадзе, Алиев да жеткен жок, анан азыр өзүм жаман көрүп жүргөн Горбачевду деле ордумда калып каламбы деп далай көкөлөттүм. Ага койбой эле түшүрүп койду. Эми заман ошондой болчу, тарыхый процесс ошондой эле» десе, кудайга деле, элге деле жагып, акылга деле сыйбайт беле.

Мен өмүр бою саясатка аралашпаган, саясаттан тышкары турган кишимин. Ташкенде элчи болуп жүргөндө тележурналисттер көчөдөн эле кармап алып: «Өмүрүңүздө эмне ката кетирдиңиз?» деген суроо беришти эле, «айланайын, менин бүт өмүрүм совет доорунда өттү, бүт совет доору ката делинип, катага чыланып атса, анан менин өмүрүм кантип ката болбойт» дедим.

Акыл жүгүрткөн киши өзүнүн бийликте 24 жыл отурганынан деле уялышы керек. Тоталитар режимде гана ушундай болушу мүмкүн. АКШда ар кандай президент 8 эле жыл отурат. Францияда 14 жыл экен, азыр 10 жылга түшүрөбүз деп жатат. Түркияда президенттик мөөнөт 7 жыл экен, азыр 5 жылдан 10 жыл же 4 жылдан 8 жыл болсун деп атышат депутаттар. Андан ашса, алтын баштуу киши деле элди жадатып ийет деп атышат.

Турдакун Усубалиевич дүйнө тарыхы, бүт адамзат кастарлаган демократиялык жөрөлгөлөр менен тааныш болсо, бийликке 24 жыл отурганын теңирден тескери иш деп табышы керек эле. 24 жыл аны эл ишенип отургузган жок, компартия отургузуп койду, а киши карып калган, алжып калган политбюро мүчөлөрүнө кошомат кылып, ошолордун ишеничине кирип отурду. Мен баланча жолу депутат болгом деп атпайбы, депутат болгондо, эл шайлаппы? Эл шайлаган жок, элге шайлатты, шайланды деп, дайындап койду. Эл мага ишенич көрсөткөн дейт. Ким ишенич көрсөтүптүр? Москва ишенич көрсөткөн.

А киши өзү айткандай чын эле эл сүймөнчүгү болсо, кыргызга кылган кызматын элдин баары билсе, эмне үчүн депутаттыкка талапкерлигин Бишкектен же Караколдон койгон жок? Айтуусуна караганда, аябай көп жакшылык кылган Оштон эмне үчүн депутат болуп шайланып албайт? Арызында бир эле нерсени: мен бийлеп турганда Оштун келиндери баланча бала тууган дегенди гана айтпаптыр.

Ушул жагдайдан караганда, Турдакун Усубалиевич жердештеринин патриархалдык аң-сезимин эксплуатация жасап, өз айылынан шайланып жатат. «Эл оозунда элек жок» дейт… айылдык элдин оозуна цензура совет учурунда да коюлган эмес, айтылып атат, угулуп атат, жумгалдык шайлоочулардын «тизгинин тартуу» максатында райаким кылып жээнин апарды, атаандаш чыкпасын деп басым-кысым жасады, шайлоочулар менен жолугуу учурунда Жумгалда илгерки партманап кезеңиндей алды-артынан райондун аткаминерлери, ГАИ коштоп жүрдү деп.

Ошонун баары кагазга түшө бербейт, биздин кыргыз же күндөлүк жазбайт, же эскерүү калтырбайт, же чынын айтып өлбөйт, ошондуктан көп турмуштук чындыктар тарыхта калбай атпайбы. А Усубалиев аксакал ар кыймылды кагазга түшүрүп көнгөн экен, ошону, партиянын пленумдарынын чечимдерин көтөрүп алып, «меники гана чын», «меники гана туура» дегенге ыктап жатып алды. Антүүгө, албетте, а кишинин толук акысы бар. Ошол эле учурда башкалардын пикир айтуу укугун да эске алыш керек. Плюрализм деген ошол да. Мисалы, арызда «Брежнев качан ошентип айтыптыр, далилдесин» маанисиндеги дооматтар кыйла. Ошол эле учурда өзү Брежнев ж.б. дөө-шаалар менен оозеки сүйлөшкөнүн айныгыс аргумент катары көтөрүп чыгат. Ошол эле дооматты өзүнө коюп: «Брежнев сизге качан ошентип айтты эле, далилдеңиз» десе, эмне дейт? Же Брежнев тууралуу сөз болгондо: «өлгөн киши жөнүндө жаман айтпайт» деп «уяткарат». Дүйнөдө Ленинди деле, Марксты деле согуп атпайбы. Небак өлгөн Сталинди жерден алып, көргө чаап атышат. Эмне, алар жерде калган «жаман» киши беле? «Жаман» деген сөз укпаш үчүн тарыхка кирбеш керек. Тарыхка кирбеген кишилерди деле кыргыздар «жер жамандап барбасын» деп абийирин аштай төгө берет.

Кыскасы, ошол кездеги чоңдордун баары чала сабат болгон сыяктуу эле макала, арыз, китептерине караганда Турдакун Усубалиевичтин деле логикалык маданияты ойдогудай өнүгүп кетпептир, анан да тоталитардык аң-сезимден арылбагандыгы адырайып көрүнүп турат.

— Раззаковду батырбай койгон, Кулматовду куугунтуктаган ж.б. фактыларды Усубалиев аксакал ар дайым «ушак», «жалаа» деген сөздөр менен жабыштыра чабат. Буга кандай карайсыз?

— Кагазга жазылып калбаса эле а кишинин балээсине калганың да. Бирок турмушта болгондун баары эле кагаз бетине түшүп калбайт. Мисалы, чоңдор телефон аркылуу бир топ иштерди бүтүрө берери маалым. Америкада президент эмне сүйлөсө, үйүндөбү, ишиндеби, телефон мененби, башка мененби, айтор, бүт бардыгы магнит лентасына жазыла берет. Демократиялык өлкө деген ошол. Бизде андай жок. Жакында болорун кудай билет. Усубалиев ошон үчүн «мен сүттөн акмын», «мен суудан тазамын» деп ар кимди жакалап атат да. Бирок аларды көргөн-билген кишилердин көпчүлүгү тирүү турат. Муун таптакыр алмашып кеткен жок. Ошол убакта китепке жазылбай, гезитке басылбай, стенографияга түшүрүлбөй калган окуялар абдан көп. Мисалы, Усубалиев Талас группасын кантип талкалаганын элдин баары эле айтып жүрөт. Ошонун баары жазылыш керек да. Турдакун Усубалиевич жазып атат, дагы жазсын. Тарых ылгап алат. А эмне үчүн мен жазайын да, силер жазбагыла деш керек? Турдакун Усубалиевич ошо убакта компартиядан корккондонбу же башка да себеби барбы, айтор, көп кишилерди куугун-сүргүнгө алды, ыдык көргөздү. Башкасын коюп, мен өз чөйрөмө жакын кишилерди алайын. Мисалы, юрист доктор Нурбеков дегенди, профессор Асан Токтосунов дегенди жакшы эле куугунтуктады. Маркум Жээнбай Мукамбаев жок жерден эле ыдык жеп калды. Өзүнүн үстүнөн арыз жазган кишилердин сары изине чөп сала кубалаганын эч ким тандыра койбос. Компартия, Москва калкалабаса, аларды не кылмагын ким билет?

Компартиянын дагы бир касиети бар эле: биринчи жетекчи эч убакта акылдуу, жаркын кишилерди алдына чыгарчу эмес. Кошоматчы, орой айтканда, башына сийип ийсе да эчтеме эмес деп бетин сылап басып кеткендерди, чоңоюш үчүн кордуктун баарына чыдаган, эки ирет аял албаган, көрүнөө ичкилик ичпеген кишилерди көтөрмөлөчү.

Ырас, кээде билимдүү, таланттуу, жамалдуу кишилер да чочугандай көтөрүлүп калчу. Мисалы, андайлардын бири Бейшенбай Тоголокович Мураталиев эле. Турдакун Усубалиевич Тоголоковичти көтөрөрүн көтөрүп алып, бирок а киши Москвага чогулуштарга барып, Капитонов тарабынан кабыл алынып, Кремлдеги чоң-кичине чиновниктердин кеп-сөзүнө кирип калганда, кайра аны басым-кысымга ала баштаганы жашыруун сыр эмес болчу. Мен Турдакун Усубалиевичтин ичи тардыгы, кызганчактыгы, кекчилдиги тууралуу кеп-сөздөрдү маркум Бейшен Тоголоковичтин өзүнөн да, анын жакын кишилери (менин ашыналарым) Касым Исаев менен Ишенбай Абдуразаковдон да уккамын. Суранып кайрылсаңар, колу бош пенсионер Касым Исаевич бул маселеге байланыштуу толгон-токой факты айтып же жазып берер.

Менин байкашымча, К.Кулматов деле ошол сыяктуу тагдырга туш болду. Ага каршы иш ал Москвага кеткенден кийин козголду. Кулматовдун аялы Горбачев менен бирге окуганбы, же комсомолдо иштеп жүргөндө Горбачевдун Кулматов менен мамилеси болгонбу, айтор ал москвалык бийлик менен жакындашып кетти. Турдакун Усубалиевич бийликке 24 жыл отуруп алган соң, жанындагылар деле тажаса керек, аны түшүрүү үчүн арыз бергенби, дегинкиси Кеңеш Нурматович деле турат, кат жазып сурасаңар болот, Усубалиевдин койгон кинелерине басма жүзүндө жооп да берди өндөнөт, айтор, ошондон кийин гана Турдакун Усубалиевич Бостоновду сууруп чыгып атпайбы!

Бостоновго окшогондор азыр деле самсып жүрөт, Турдакун Усубалиевич эмне үчүн аларды кубалабайт? Демек, Бостонов Кулматовду жыдытыш үчүн керек болгон да. Окуянын логикасы ошого апарат. Азыр болсо Турдукең Кекенди кубалаган эмесмин деп танат. Кубалаганын элдин баары эле билет. Мына, К.Н.Кулматовдун кызы Зина мени менен бирге иштечү. Зыркырап эле коркуп отурчу. Артыбыздан аңдытып салды, чоң энем үйгө бирдеме таштап ийеби деп уктабай калды ж.б. деп. Тоталитар система ошондой кишилерди чыгарган да. Анын баарын тарых айтыш керек, кимдир-бирөөлөр жазыш, изилдеш керек. Силерди көп болсо Турдакун Усубалиевич жаптырып коёр, бирок кыргыз эли өлбөйт, интеллигенция түгөнүп калбайт. Бул силерди жактагандык эмес. Турмуш токтобойт, тарых токтобойт, 5 жыл десе, 5 жыл бат эле өтөт, 10 десе, ал деле өтөт экен. Адамдын өмүрү көз ирмем да…

— А киши бизди «усубалиевщина» деген ярлык менен мени шылдыңдайт деп айыптоодо. «Усубалиевщина» дегенге кандай карайсыз?

— «Усубалиевщина» дегенди «Асаба» чыгарган жок. Баягы эле өзү кызмат кылган компартиясы чыгарды. Эл оозуна да илинди, айтылды, жазылды. Ошо кездеги гезиттерди карап көрсө, четтен чыгат. Кечээ суверендешкенден кийин деле депутат Б.Ааматов «усубалиевщинанын тамырын кыркыш керек» деп кыйкырып атпадыбы. Телевизордон бүт Кыргызстан көрүп турду. Эми айланайын, бийликке 24 жыл отуруп алгандын өзүн эле усубалиевщина десе болот. Ырас, Усубалиев диктатор болгон эмес, ал тактеке (орусчасы: марионетка) болгон. Комузун Москва черткен, бу киши Кыргызстанда бийлеп турган. Бул кечээ же бүгүн чыга калган жаңы деле сөз эмес, эркин дүйнө социалисттик лагердегилерди бүт марионеткалар деп атачу. Бирок режим өзү диктатура болгон. Диктатор экен, Сталин бийликке 30 жыл отурду. Диктатор экен, Сухарто отурду 33 жыл. Андан кийин эле Турдакун Усубалиевич болуп атпайбы. Колдогон кожосу Брежнев да жетпей калды ага анчалык көп отуруш жагынан. Ушунун өзү эле табиятка жат, тарыхтын демократиялык негизине сыйбаган нерсе да. Анан 24 жыл бийликте өзү эле «быкшыбай», кайын-журт, жерге-жээн, урук-тууган, бала-чакасын тарта баштады. Алар иштей алабы, иштей албайбы, иши болгон жок. Ошентип жер-жерлерде «кичинекей усубалиевдер» жайнап кетти. Элдин нааразылыгын жаратты.

«Жер жамандап барбагыр» Муса Жангазиевди эле алалы. Халтурщик болбосо да, катардан төмөн акын эле. Усубалиевге бажачылык жайы бар экен, заматта классик кылып чыгарды. Албаган сыйлыгы, наамы, барбаган жери калган жок. Адабият «генералына» айланып, жазуучуларды башкарды. Ошол эле учурда Т.Касымбеков сыяктуу кыргыз адабиятынын деңгээлиндеги чыныгы классиктерге идеялык ката каргысы илинип, сөздүн түз жана кыйыр маанисинде айдалып, сүрүлүп жүрдү. Айтор, айта берсе андай мисал четтен табылат.

Кыскасы, «усубалиевщина» деле тоталитардык режимдин белгиси, мүнөзү, символу. Айырмасы ага кыргызчылык кошулуп кеткен. «Усубалиевщина» — «брежневщинанын» кыргызча варианты. Андай термин эл оозунда айтылып, кагаз жүзүндө жазылып жүргөндөн кийин аны иликтеш, изилдеш керек, ага аныктама берүү зарыл. Политолог дегендер жайнап жүрбөйбү, ошолордун милдети да.

Анүчүн ошол коомдун, Турдакун Усубалиевдин портретин негиздүү тартыш керек. Мен жана айтпадымбы, гезитиңердин Усубалиевди обу жок шакабалаган юморуңарга көп жагынан кошула бербейм. А кишинин коомго жакшылык кылайын деген аракети арбын, аны да эске алыш керек. «Платон досум, бирок чындык андан да кымбат» дегендей, ) жижиң калем аксакалдын тоталитатор маанайдагы кылык-жоруктарын тескеп-териштирип көргөндө «Усубалиевди урматтаса болот, бирок чындык андан алда канча улук» принцибин кармануу зарыл.

Булак: “Асаба” гезити 25-август, 2000-жыл

Айрым учурларда XIX кылымдын классиктери тарабынан жазылган, Дагестандын улуттук баатырына айланган Хаджи-Мурат Хунзахскийдин улуту ким экендиги так эмес деген пикирлерди угуп  калууга болот.

Аварлык Хаджи Мурат

Адегенде тоолуу Дагестанда XIX кылымдын башында түзүлгөн саясий кырдаалды түшүнүү зарыл. Бул жерде кубаттуу Авар хандыгы өкүм жүргүзгөн мезгил болчу. Ошол башкаруучулар Россиянын карамагына өтүп алышат. Жергиликтүү мусулмандар буга кыжырдануу менем мамиле кылышып, имам Гамзат-Бектин жетекчилиги алдында аварлык хандарды жок кылышат, пророссиялык башкарууну диний исламдык мамлекет Имамат менен алмаштырууга умтулушат. Андан соң, имам Гамзат-Бек өзү да өлтүрүлөт.

Аварлык Хаджи-Мурат жөнөкөй эле, карапайым эл катарынан чыкса дагы, апасы аркылуу – каны боюнча,- авар хандыгына жакын болуп эсептелет. Диний жаатташуу учурундагы хандар менен имамдардын согушунда анын улуу агасы Осман да курман болот. Ошондуктан, мыкты чыкма Хаджи-Мурат адегенде Россия тарапта болуп, Гамзат-Бектин адамдарын “нейтрализациялоодо” активдүү катышат. Аларды хандыктын борбору деп саналган аул – Хунзахтан сүрүп чыгарышат.

Асыресе, андан ары популярдуулугу артып, аварлардын лидерине айланган Хаджи-Мурат орустар тараптын Аваристандын жаңы башкаруучусу кылып Ахмед-Ханды дайындап коюшканына каршы чыгат, ал экөөнүн мамилелери бузулат.

Хаджи-Мурат тоолуктардын Россияга каршы согушуп жаткан жаңы лидери -имам Шамил менен жашыруун кеп бышырууга барат. Хаджи-Мурат дароо эле Россиянын душманы менен байланышканына айыпталып, камакка алынат. Бирок, ал камактан качып чыгып, биротоло имам Шамилдин тарабында согушууга бел байлайт.

Шамиль Хаджи-Муратты өзүнүн наиби (өкүлү) кылып дайындап, бардык аварларга кабарлайт. Хаджи-Мурат он жыл бою талыкпастан Дагестандагы Россияга каршы согушту улантып, падышанын солдаттарынын жүрөгүнүн үшүн алат. Анын эрдиги жана жеңиштери жөнүндөгү даңкы орустарды аралап, бүт Кавказга таркайт.

Бирок, андан соң Хаджи-Мураттын кыйынчылыктары башталат. Ал Шамилдин өзү менен атаандаша баштайт да, мамилелери бузулат. Мунусу ал Шамилге: “Кимибиздин кылычыбыз курч болсо – дал ошол Имам болот” – деп койгондон кийин башталган дешет. Арийне, Табасаранга жасаган жортуулу оңунан чыкпай, ал жактагы элди көтөрүлүшкө чыгууга козгой албай коет. Ушуну пайдаланып, Шамил аны наибдиктен түшүрүп, камакка салууга аракет кылат.

Хаджи-Мурат орус аскерлерине карай качат. Мунусу Дагестанда бомба жарылгандай эле “дүңк” этет. Имаматтагы экинчи адам ак падыша тарапка өтүптүр! Андан соң, башка версия да пайда болуп, Хаджи-Муратты орустарга Шамиль өзү чалгынчы кылып жөнөткөн деп айта башташат.

Орус командачылыгы Хаджи-Муратты пропагандалык максатта пайдаланууну көздөйт. Ал болсо тоодо калган үй-бүлөсүнө барууну самайт. Дагы качкысы келет. Азыркы Азербайжандагы Оджалы айылына жакын тушта Хаджи-Мурат аны кайтарышкан орустардын конвоюнан качып кутулмакчы болот. Бирок, теңдешсиз кармашта орус казактары тарабынан өлтүрүлөт.

Хаджи-Мураттын кесилген башын Петербургга жөнөтүшөт, ал азыр да ошол жердеги Кунсткамерада сакталып турат.

Ал эми денесин ал өлгөн жерде – Азербайжанда көмүшөт, бул мүрзө ыйык деп эсептелет. Азыр дагестандыктар баатырынын сөөгүн өз жерине кайтарууну суранып жүрүшөт, бирок, Питер да, Азербайжан да эмнегедир бергилери келишпейт.

Мындан бир аз мурда дагестандыктар авардык баатырдын сөөгүн азербайжандыктардан уурдап кетип, Дагестанга алып барышыптыр деген сөз чыккан. Көрсө, бул тек гана кез-кезде чыгып туруучу айың кептердин бири экен.

Булак: «Жаңы Ордо»

Көп кырдуу талант Калык Акиев

Жез таңдай акын, айтылуу дастанчы, обончу, комузчу, эл артисти Калык Акиев 1883-жылы Жумгалдын Кара-Ой деген жеринде туулган. Тубаса талант бала чагынан оор күндөрдү башынан өткөрүп, тагдыры татаал болгон.

Атасы Акы жыгач уста, көзгө атаар мергенчи болгон

Ар тараптуу талант Калыктын атасы Акы көзгө атаар мергенчи, устачылык өнөрү болгон. Устачылык өнөрү менен боз үйдүн уук, кереге, эшиктерин жасап жансактаган. Ал Байгазак болуштун кунуна жыгылып, итке минген кедейчиликтин оор күндөрүн басып өткөн. Атасы Акы Байгазак болуштун каарынан качып, Тогуз-Тороого качып барат. Ал жерден да жолу болбой кендир кескен кедейчиликтин, турмуштун оор сыноосунан тайбастан дагы жер которуп Кетмен-Төбөнүн Ничке-Сай айылына барып отурукташып калган.

Бала кезинен ыр-күүгө жакын өскөн

Бала кезинен шок өсүп, турмуштун оор сыноосунан чыйралган Калык сегиз жашынан тартып ыр-күүгө жакын өскөн. Төрөкелди манаптын өмүрүндө баш байгени бербеген “Керооз” аттуу күлүгүн чаба баштайт. Аш, тойлорго барат. Чоң тойлордун биринде ак тандай төкмө акындар Эшмамбет менен Жаңыбайды көрөт. Эки акындын Калыктын чаап жүргөн күлүгүн мактаган алым сабак айтышын угат. Тубаса музыкалык сезимге бай Калык эки акындын алым сабагын дароо илип алып, эл арасында ырдай баштайт. Калык 11 жашына чейин Төрөкелди манаптын күлүгүн чабат. Күйүт ырларын ырдап, ыр дүйнөсүнө тушоосу кесилген.

Эс тартып калган Калыктын ырга болгон шыгы күндөн-күнгө күч алып, айыл аралап жарамазан айта баштайт. Калыктын жарамазанын уккандар “Бечара Акы устанын уулу ырдайт экен” деп кеп кыла башташат. Калык 13кө чыкканда энесинен айрылат. Үч жашар бөбөгүн кучактап жетим калат. “Баскан жол” аттуу китебинде Калык энесинен айрылган кезин төмөнкүдөй эскерет:

– Мен 13кө чыкканымда июнь айында энем каза болду. Үч жашар бөбөгүмдү кучактап, жетим калдым. Төрт музоолуу уй бар. Эки-үч күнү айылдагы аялдар уйларды саап беришти. Андан кийин алар жолобой коюшту. Чоң манаптын айылы болсо, жүдөгөн жетимдерге ким карашсын. Боордош ага-тууган жок. Бебөгүм ыйласа, сооротуп, уйларды өзүм саап, сүтүмдү бышырып, кадимки аялдарча каймак сызгырып, чөбөгөсүн энеме куран окутуп келгендерге берем. Атам үйгө кээде келсе, кээде келбейт. Ар кимге үй жыгач жасоого кетет. Чынында эле атам оокатка, малга кароо киши эле . Ошондо ар нерсени ойлонуп, эч болбосо үйгө каралашар бир киши жоктугуна күйүнүп, Бектурган жетимчемди кучактап, энемди кошуп ыйлаганым:

Аттанып үйгө токтобой,

Айылга кетет атакем,

Алмадай бизди зарлатып,

Акырет кеттиң апакем,

Азапты башка жиберген,

Ажалдан келген капа экен,

Пааналап үйгө токтобой,

Бастырып кетет атакем.

Апаке, үйүң калды тигилбей,

Үзүгүң калды бүгүлбөй,

Үшкүрүгү тпш жарып,

Апаке, үч жетим калды түңүлбөйт – деп, жоктоп ботодой боздогонун жазган.

14 жашында алгачкы ирет эл алдына чыккан

Оор күндөрдү башынан өткөргөн Калыктын күйүт ырлары күндөн-күнгө оргуштап чыгып, ыр дүйнөсүнө тушоосу кесилет. Ал 14 жашында биринчи жолу эл алдына Төрөкелди манаптын жакын тууганы Чоробай ажы өлгөндө манаптын өтүнүчү боюнча ажыны мактап ырдайт.

Талантын баалап, Төрөкелди Калыкка кунан мингизет. Ошол күндөн Калык айылга келечеги кең, ак таңдай акын катары тааныла баштайт.

Калык Токтогулду “улуу устатым” деп, өлөр өлгөнчө кол үзүшкөн эмес

Күндөрдүн биринде малайлыктан башы чыкпай, көрбөгөндү көрүп, тартпаган азаптарды тартып жүргөн Калык Жумаалы дегендин үйүнөн айтылуу Токтогулга жолугат. Калык Токтогул менен саламдашып ыр менен учурашат. Узун сабак ырында Калык у Токтогулдан “Үлгүлүү нуска үйрөтүп, Токо, чукул коштоп сүрөгүн” – деп өтүнөт.

Калыктын өтүнүчүн четке какпастан Токтогул “Эртең менен келгин балам” – дейт. Эртеси Калык келет. Током кийип турган чапанын жаш төкмөгө чечип берет. Ошол күндөн тартып Калык Токтогул менен ата-баладай бирге жүрөт, шыгын жетилтет. Устатынын ырларын ырдайт, дастандарын айтат. Күүлөрүн чертет. Калык Токтогулду “улуу устатым” деп, өлөр өлгөнчө кол үзүшкөн эмес.

Кат тааныбаган аксакалдарга кат тааныткан да Калык болгон

Калык төкмө акын болсо дагы, калемди 45 жашка келип калгандан кийин кармап, чыгармаларынын жана элдик оозеки чыгармалардын өзү билген баардык үлгүлөрүнүн элге керектүүлүгүн сезип кагаз бетине түшүрө баштаган. Өзгөчө Токтогул Сатылганов, Жеңижок, Эшмамбет сыяктуу өткөн кылымдын залкар ырчыларынын жазылбай калган мурастарын кагаз бетине түшүрүүдө тоодой эмгек кылган.

Алтургай Эстебес Турсуналиевдин айтуусунда акындар гастролго чыккан мезгилде көпчүлүк ырлардын тексттин жазган, ал ырларга Жумамүдүн Шералиев обон чыгарган. Ошол мезгилдеги кат тааныбаган аксакалдарга кат тааныткан да Калык болгон. Көп кырдуу талант Калык Акиев 1953-жылы 3-ноябрда көз жумган.

Курманбек Жумашов

Булак: «Факты.kg»

Замандын оомалуу төкмөлүүлүгүнө, жарыгы жанды жалтантып турган тарыхый турмуштун талаштуу тамырына, көз караштардын кызыл кыргын түшкөн күрөштөрүнө карабастан, Жусуп Абдрахманов каракулак кабыландай чындык, эркиндик үчүн ак ниети менен арекеттенген. Ал 1926-жылы кырыздардан эң алгачкылардан болуп Россия коммунисттик (большевиктер) партиясынын Борбордук Комитетинде (Кремльде) бөлүмдүн баштапкы партиялуу уюмунун секретары болуп иштеген. Андагы партиялык уюмда ошол кездеги СССРди башкарып турушкан И. В. Сталин, В. М. Молотов, К. Е. Ворошилов жана башкалар болгон. Жусуп Абдрахмановдун тайманбас, коркпос, жүрөгүндө жалы бар, оозунда оту бар, көк жал экендигин анын Сталинге жазган қаттары, Түркестандын, Кыргызстандын партиялык уюмдарынын Орто Азиялык, республикалык жыйындарында сүйлөгөн жагымдуу үндөрү, 1928-1931-жылдарда жазган күндөлүгүндөгү, райондук, областык, Россиялык жана бүт Советтер Союзунун ар кандай жетекчилерине берген так, таасын мүнөздөмөлөрү далилдейт!

1927-жылдын март айында жаңы түзүлгөн Кыргыз автономиясынын Эл коммиссарлар Сотетинин төрагалыгына дайындалышы Жусуп Абдрахмановдун эс тартып, элдин кызматына келгенден бери кыргыз мамлекеттүүлүгү үчүн жандуу күрөшүнүн туу чокусу болгон. Анда ал болгону 26 гана жашта болчу.

Кыргыздардын өз алдынча мамлекет болуу үмүтү кылымдардан бери биринчи жолу 1924-жылы 18-октябрда РСФСРдин курамында уюшулган Кара-Кыргыз автономиялык облусу болгон. Орто Азия элдеринин ортосунда улуттук бөлүнүү, алардын ортосундагы чек араларды тактоо айгышкан талаш тартыштардын, элдешпестей күрөштөрдүн болушу менен коштолгон. Ошого карабастан, Кара-Кыргыз автономиялык областынын РСФСРдин курамына кириши “улуттук бөлүнүүгө” кыргыздардын уруулук бөлүнүшүнө карабастан, Бирдиктүү бүтүндүккө айланышына, туруктуу аймагы болгон экономикалык, маданий жалпылык болуу менен мамлекеттүүлүктүн советтик түрлөрүнүн жогорку деңгээлине – республикага жана союздук республикага айлануу мүмкүнчүлүгүнө эшик ачылган. Мындай болоорун ошол кездеги партиялык мамлекеттик элитанын арасынан Жусуп Абдрахманов ачык түшүнгөн жана акылын, күчүн, партиялык тажырыйбасын, кызматка байланыштуу мүмкүнчүлүктөрүн, ошону ишке ашыруу үчүн күрөшкөн! Арадан 16 ай өткөндөн кийин, 1926-жылы 1-февралда Кыргыз автономиялык областы (“Кара Кыргыз” деген түшүнүк 1925-жылдын май айынын аягында алынып таштаган). Кыргыз автономиялык Советтик Социалисттик Республикасы болуп кайра түзүлгөн жана анын өкмөтүнүн төрагалыгына Жусуп Абдрахманов дайындалган. Республикалык наам мамлекекттүүлүктү жаңы деңгээлге көтөрүү менен мамлекттин сапаттарына, атап айтканда Конституцияга, башкаруунун-мамлекеттик уюмдарына, жарандардын укугун, эркиндигин аныктоого жана улуттун бүтүндүгү катары өнүгүшүнө ээ болгон.

Дагы да кайталагыбыз келет, Жусуп Абдрахманов Кыргызстандын өткөн кылымдагы 20-30-жылдардын аралыгында өзүнүн жемиштүү ишмердиги, таштын уюлундай уюган уюштуруучулук таланты менен өз элинин бакубатчылыгына жана улуттун мамлекеттүүлүгүнүн жаралышына зор салымын кошкон мамлекеттик жана саясий залкар ишмер болгон. Муну эч ким тана албайт! Кеменгер Жусуп профессионалдык жогорку даярдыгы, жетекчи катары табигый таланты, алысты көрө билген саясий көсөмдүгү менен кескин айырмаланат. Анын Кыргыз улуттук мамлекеттүүлүгүнүн жаралышындагы зор салымын эч унутууга болбойт!

1922-жылы эле Кыргыз тоолуу облусун түзүү боюнча эң алгачкылардан болуп демилге көтөргөн. Жогоруда белгиленгендей 1924-жылы Кара Кыргыз автономиялуу облусун түзүү иштерин жетектесе, андан соң Кыргыз АССРине Союздук Республика статусун берүү максаттуу жана өтө зарыл экендигин ар тараптан негиздеген. Мына, Жусуп Абдрахмановдун ошол улуу эмгеги текке кетпеди, 1936-жылы Кыргызстан Союздук Республика болду. Ж. Абдрахмановдун бул жеңиши өз алдынча Кыргыз мамлекетинин түптөлүшү, анын Союздук Республика катары статуска ээ болушу, 1991-жылы эч кандай саясий чайпалып төгүлүүсүз Кыргыз Республикасынын толук эгемендүүлүгүн жан күнкорсуздугун жарыялоонун укуктук негизи боло алды. (Эгер өз өмүрүн тобокелге салган Жусуптун мындай эмгеги болбогондо азыр кайда, кайсы мамлекеттин туусунун алдында жүрмөкпүз, ким билет…) Бүгүн биз ушуну түшүнүшүбүз керек эле. Анте албадык. Антмек турсун азыркы жетекчилерибиздин, “жалпы журтту башкармакчымын” деп так талашка түшүп кыйсыпыр түшүп жаткан талапкерлердин бирөөсүнүн оозунан Жусуп деген сөз айтылбай келет. Аттиң! Өтө өкүнүчтүү! Тескерисинче Ж. Абдрахманов унутта калып, уруунун деңгээлиндеги билермандарды даңазалап келебиз. А чынында Жусуп Абдрахманов өзүнүн кыска өмүрүндө өтөгөн иши, мекенчилдиги менен улуттук идеологиянын нугун салган кеменгер болгон.

Булак: «Айгай-пресс»

Тарых бул элибиздин басып өткөн жолун чагылдырган күзгүсү. Тарыхтын татаал жолунда ата-бабаларыбыздын биз сыймыктанарлык ишине көкүрөк кере сыймыктанып алардын жолун андан ары улоого, айрым кемчиликтерин эске алып болтурбоого үйрөтөт.

Өз элинин жеңиштери менен сыймыктанбаган дүйнөдө бир да эл болбойт. Ар бир элдин өзүнө чакан тарыхы, жеңиштери бар. Бирок ал жеңиштер чоңбу же чаканбы мааниси жагынан баары бирдей эле зор. Көп өлкөлөрдө Ата Мекен үчүн согуш болгон жерлерин ыйык тутушуп, ар дайым эл жери үчүн курман болгондорду эскерип гүл коюп, театрлашкан көрсөтүүнү, жана башка маданий иш чараларды уюштуруп кадырлап, барктап жүрүшкөндөрүнө күбө болуп жүрөбүз. Мектеп окуучуларына согуш болгон жерлерди кыдыртып, өз көздөрү менен керсөтүп, ал согуштар жөнүндө кеңири маалымат берүү мектептин программасына кирген. Мындай иш чаралар келечек муундарды Ата Мекендин ыйыктыгын баалоого тарбиялайт. Мисалы орустун чоңунан кичинесине чейин, министринен БОМЖуна чейин “Чуд көлүндөгү салгылашууну”, “Куликов талаасындагы салгылашууну”, “Бородинону”, уктап жатса ойготсоң айтып берет. Ошондуктан орустарды дүйнөнүн 6:1 ээлеген баатыр эл, улуу эл деп айтышат. Ал эми кыргыздарчы?

Элибиздин байыртадан басып өткөн жолуна кез салсак, “Кыргыз” деген ат менен мындан 2218 жыл мурда тарых бетине түшкөндөн бери ата-бабаларыбыз кийинки урпактары эч кимге көз каранды болбой тукум улантып, өз алдынча мамлекетте жашаш үчүн баскынчыларга каршы жүздөгөн согуштарды башынан өткөрүп, алты жолу өз алдынча мамлекет түзүп жашагандыгы тарыхый документтерде кездешет. Тарыхтын оош-кыйыш мезгилдеринде бирде жеңилип башка элдердин кол алдында калса, акыры кайрадан жеңишип мамлекеттүүлүгүн сактап келишкен.

Албетте, ата-бабаларыбыз андан мурда деле өз алдынча мамлекет түзүп жашап келишсе керек, бирок алгачкы жолу, биздин заманга чейинки 201-жылдары азыркы Батыш Монголиядан Чыгыш Түркстанга чейинки аймакты ээлеген Кыргыз мамлекети тарых бетине жазылып калган. Экинчи жолу «Кыргыз падышачылыгы тууралуу маалымат биздин заманга чейинки 56-жылдары Чыгыш Теңир-Тоонун түндүк аймагында азыркы Манас шаарынан батышыраак жайгашкандыгы кытай тарыхында эскерилет. Бул мезгил кыргыздар хундар, динлиндер, турпандыктар менен бирдикте кытай аскерин талкалап, Хангай тоолорунан ары кубалап ийген мезгилге туура келет. Хангай тоолору ошол кездеги кыргыз-кытай чек арасы болуп эсептелсе керек. Анткени “Манас” эпосунда “Кангайга чейин сүрбөсөм” деген саптар көп кездешет.

Андан кийин Кыргыз мамлекети тууралуу маалымат биздин заманга чейинки 648-жылы Кыргыз каганы Ышбара Ажанды кытай императору салтанаттуу кабыл алып, анын өлкөсүн Кыргыз Тутук мамлекети катары тааныгандыгы тарыхта учурайт. Бул жолу Кыргыз мамлекети 710-жылдын 711-жылга караган кышта Күлтегин баштаган Чыгыш Түрк каганатынын кошууну жеңгенче жашаган.

Төртүнчү жолу кыргыздар 840-жылы Уйгур мамлекетин талкалагандан кийин, «Улуу Кыргыз каганаты» аталып турган. 924-жылдардан кийин борбордук башкаруу системасы бошоңдогондуктан Улуу кыргыз мамлекети тынчтык жолу менен чачырап, бир нече майда мамлекеттик бирикмелерге жиктелишип, Чынгызхан дооруна чейин өз алдыларынча жашап келишкендиги белгилүү.

Бешинчи жолу монгол-татарлардын доору бүткөндөн кийин, 15-кылымдын экинчи жарымында өз алдынча кыргыз хандыгы пайда болуп, күч ала баштаган. Бирок ал кездеги Борбор Азия элдеринин салты боюнча хандыкка хандын гана, тагыраагы Чынгыз хандын тукуму келбесе, башка коңшу хандыктар мамлекет катары таанышкан эмес. Ошондуктан 1462-87-жылдарда кыргыз мамлектинин башында Чынгыз хандын тукумдары Юнус хан, 1487-1504-жылдары Ахмед хан турган. Андан кийин кыргыз эли Борбор Азия элдеринин салтын биринчи болуп бузуп, өз улутунан хан көтергөн. Хандыкка Мукамбет Кыргыз (Тагай бий) келген. Алтынчы жолу кыргыз мамлекетин 1840-жылы Ормон хан түзгөн. Ошентип 1991-жылы жетинчи жолу Кыргыз мамлекеттүүлүгүнө ээ болуп отурабыз. Андан башка азыркы Кыргызстандын аймагынан сырткары жерде 18-кылымда Каратегинде чакан аймакты ээлеген Кыргыз хандыгы болгондугу белгилүү. Бул туурасында 1734-жылы май айында Орусия Сенатынын обер-секретары Иван Кириловдун Улуу императрица Аннага “Бадахшанга коңшу жайгашкан чакан кыргыз провинциясы бар жана алардын өздөрүнүн ханы бар” – деп билдирет. Ошондой эле (1864-1888) Кашкарды борбор кылган Жети шаар мамлекетинин Жакыпбек башында турган башкаруучу тебөлдөрү, аскери негизинен кыргыздардан турган. Бул мамлекетти убагында Англия, Түркия өз алдынча мамлекет катары расмий тааныган. Бирок кыргыз эли бирдиктүү мамлекеттүүлүгү болбой калган учурларда деле, жалпы курултайларга чогулушуп, баскынчыларга жалпы аттанышып, конфедеративдик биримдикте көз карандысыздыктарын сактап келишкен.

Ал көз карандысыздыктар жүз миңдеген адамдын өмүрүн алган кандуу согуштар менен коштолгон, ата-бабаларыбыздын көптөгөн жеңиштеринин натыйжасы эле…

Кыргыз эли Кененсары ханды кантип женген?

Кыргыз элинин эң маанилүү жеңиштеринин бири 1845-1847-жылдардагы баскынчы Кенесары Касымовдун колуна каршы бир жарым жылдан ашык созулган Ата Мекендик Согуш. Учурунда бул окуяны дастан кылып айткан, жоо кайсы жол менен келип, эр сайыш кайсы жерде болуп, ким кайсы жерде набыт болгондугу, кимдин каны кайсы жерге тамгандыгы туурасында сөөм карышына чейин айтып берген куйма кулак ңарылар азыр арабызда жок. Көпчүлук эл бул окуя туурасында академиктен тартып, карапайым элге чейин санжыра деңгээлинде гана билишет. Айрым бул темага кызыккан ышкыбоздор өз алдынчы барып, Алмата, Омск, Оренбург, Ташкенттин архивдерин казып келишкен. Тилекке каршы өз урууларына тиешелүү материалдарды алып, бул улуу жеңишти өз уруусуна гана ыйгарып, жүргөндөр да бар. Натыйжада “Чала молдо дин бузат” болуп, тарых бурмаланып, жеңиштин маанисине, себепкерлерине акыйкат баа берилбей жатат. Архивдик материалдар менен санжырачылардын айткандарын салыштырып тактасак, бир жарым жылдын ичинде алты чоң согуш (ар бир тараптан 2 миңден 20 миңге чейин адам катышкан согуш) бир нече майда жаңжалдар (500дөн аз адам катышкан согуш) болуп өткөн. Бул согуштарга кабар жеткенине жараша Кыргызстандын түндүгүндө жашаган ар бир уруунун жоокерлери жок эле дегенде бир жолудан катышкан. Ал кезде согуштун жүрүшүн үзбөй кабарлап турган массалык маалымат каражаттары болбогондуктан, карапайым эл ошол өз уруусу катышып жеңип келген согуш туурасында гана кабардар болуп, “бир эле согуш болуп, биздин гана уруу жеңген” деген түшүнүктө калышкан. Ошол эле пикир боюнча айрым сөөгүнөн чучугуна чейин трайбалисттик духта тарбиялангандар чыгарма жазып жүрүшөт. Орчундуу себептер менен бул согуштун баарына айрым уруулар катыша албай калышкан. Анткени Кенесары капилеттен кол салып, согуш эки үч күндөн ашык созулган эмес (акыркы согуштан башкасы). Биринчи согуш 1845-жылы күздө болуп бир күнгө, 2-согуш андан көп узабай ошол эле күздө болуп, жарым күнгө жакын болгон. (Ахмед Кенесариндин “Султаны Кенесары и Сыздык”эскерүүсүндө ошол жылы кышка чейин кенесарычылар дагы үч жолу кол салгандыгы айтылат. Бирок ал согуштар туурасында башка документтерден же эл оозунан уга албадым). 3-согуш 1845-жылдан 1846-жылга караган кышта бир түн, 4-согуш 1846-жылы жазда азыркы Мыкан, Учхоз, Новопокровка айылдары тушта, жана Кара-Балта тарапта болуп үч күнгө, 5-согуш ошол эле жылы август айларында 3-4 күнгө, 6-согуш 1847-жылы, жигердүү согуш аракеттери 7 күн болуп, баштан аяк 10-12 күнгө созулган. Эми элестетиңиз! Согуш башталган күнү Көл, Нарынды же Таласты көздөй кеткен чабарман Боомдон же, Төө-Ашуудан чыгалекте эле согуш бүтүп калып атпайбы.

Бул согуш туурасында Кененсарынын колун жеңген кыргыздарда санжыра деңгээлинде эле маалымат болсо, орустарда 19-кылымдын орто чендеринен баштап эле илимий деңгээлде изилдене баштаган. Алгачкылардан болуп 1№(6-жылы барон Услардын, М. Венюков, Генералдык штабдын офицерлери Л. Мейер, М. Красовский, Н. А.Середа, А. И. Добромыслов, Е. Т. Смирнов, генералдык штабдын полковниги А. Г. Серебренников, согуш тарыхын изилдеген офицерлер М, А. Терентьев, А. И. Макшеев ж. б. ондогон изилдөөлөрдү жүргүзүп, макалалары чыга баштаган. Булардын ичинен эң көп архивдик, жана башка документтерди колдонуп, ошол согуштун катышуучулары, туткунда болгондор, лазутчиктерден, тыңчылардан, кербенчилерден ж. б. сураштырып бардыгы 200дөй материалдын негизинде жазган Н. А. Середанын “Бунт киргизского султана Кенесары Касымова”, А. И. Добормысловдун “Тургайская область. Исторический очерк”, А. Г. Серебренниковдун “Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края” деген эмгектери айрыкча алгылыктуу. Советтик доордо Кенесарынын ишмердигин изилдөөнүн 2-этабы башталып, жүздөгөн макалалар, илимий эмгектер, Бүткүл-союздук конференция, бир нече диссертациялар жакталган. СССР ИАнын Тарых институтунда, Казах ССР ИАсында бир нече талкуулар өткөн. Е. Б. Бекмаханов сыяктуу окумуштуулар бир сыйра түрмөгө да отуруп чыгышкан. Алыскы чет өлкөлүктөр да бул теманы көз жаздымда калтырышкан эмес. Алардын ичинен айрыкча немис окумуштуусу Э. Саркисярцтын “ИСтория восточных народов России до 1917-г.” деген эмгеги кеңири белгилүү. Кыргызстанда болсо, тунгуч тарыхчыбыз Белек Солтоноев (1878-1938) жана фольююр жана “Манас” изилдөөчү Ыбырайым Абдырахманов (1888-1967) изилдөөгө бир топ эмгек жумшашкан. Бирок алардын архивдик материалдарга, жүйөлүү себептер менен колдору жеткен эмес. Өткөн кылымдын алтымышынчы жылдарында алгачкылардан болуп архивдик материалдарды, тарыхий булактарды үстүртөн болсо да колдонуп илимий эмгек жазган академик Б. Жамгырчинов (1914-1982) болгон. Албетте окумуштуунун негизги илимий темасы болбо-гондон кийин архивдик матери-алдарды жетишсиз колдонгон. Азыркы заманбап тарыхчыларыбыздын дээрлик баары бул теманы өз эмгектеринде үстүртөн чырпып өтүшөт. Көпчүлүгү бириникин бири көчүрүшүп, архивдик материалдардын түп нускасын кеңири колдонушпайт. Айрым учурда архивдик материалдардын түп нускасы изилдөөчүлөр тарабынан өзүнүн кызыкчылыгына ылайыкташылып бурмаланып калган учурлар да кездешпей койбойт. Мисалы 1846-жылы жазда болгон Мазарлуу-Карасуудагы салгылашуу туурасында Жантай Карабековдун 1848-жылы 10-сентябрда Батыш Сибирь генерал-губернатору П. Д. Горчаковго жазган катында “В рассуждении Кенесары я и много оказал услуг, во время первого его пришествия его, я истребил у него 7000 человек, да и с моей стороны много погибло людей” дейт. (Архив внешней политики МИД России) Ф. СПб. Главный архив. 1-7. Оп. 6.1844. Д. 1. Л. 18- 23. (Кыргызстан-Россия 18- 19- в. 131-6.)

Ал эми ошол эле кат Казакстан Республикасынын Борбордук мамлекеттик архивинде (Ф. 374, оп. 1, д. 1921.4-барак.) “Кенесары с 7 тысячью воинами напал на нас, тогда столько же моих братья храбрецов лишились жизни, напоследок с божей помощью мы из 7 тысяч многих погубили. Сам Кенесары спасся с бегством” – дейт. Бул эки каттын кайсынысы чын, кимиси бурмалады же Жантай хан эки башка кат жазганы белгисиз. Бир жолу Ормон хан туурасында изилдеп бүт архивди аңтарып чыккан Жапаркул Токтоналиев казак туугандар өздөрүндө сакталган архивдик материалдарды өздөрүнө ылайыкташтырып бурмалап жаткандыгы туурасында добулбас каккан эле. Же балким анын да чындыгы бардыр. Айрым архивдик материалдар менен иштеген изилдөөчүлөр “баланча архивде мындай жазылган, түкүнчө архивде тигиндей жазылган” деп санап кою менен эле чектелишет. Бирок ал окуя болуп өткөн айылдардын элдеринен сурамжылоо жүргүзүп, салыштырышкан эмес. Анын үстүнө Кенесары туурасындагы эң маанилүү материалдардын баары Казахстан Республикасынын мамлекеттик борбордук архивинде (КР МБА) сакталган. Анткени эң чоң базалык архив болуп эсептелген Оренбург жана Омск шаарларындагы архивдин фонддору учурунда КР МБА га өткөрүп беришкен. Ошондой эле Орус империясьшын тышкы саясат боюнча Архивинде (АВПРИ) жана Орусия мамлекеттик согуштук-тарых архивинде, Санкт-Петербургдун башкы архивинде, Ташкендеги Өзбек республикасынын мамлекеттик архивинде да маанилүү маалыматтар бар. Айрыкча Омск областтык мамлекеттик архивинен Катанаевдин 366 фондунда Кененсарынын кыргыздан кантип жеңилгендиги туурасында материалдар кеңири берилген дейт. Андан башка фонд 67 (Сибирь казактарынын аскердик чарба башкармалыгы), фонд 4 Батыш Сибирь башкы башкармалыгынын, фонд 2200 (Палешенковдун фонду) Кененсары туурасында маанилүү материалдар сакталган. Өзүңүздөр көргөндөй, архивдердин баары Кыргызстандан сырт жерде. Аякка барып окуп, изилдеш көп каражатты талап кылат. Ал баарынын колунан келе бербейт.

(уландысы кийинки санда)

Кадырбек Жекшалиев, публицист, тарыхчы

Булак: «Айгай-пресс»

Кочкор районунун Ийри-Суу аймагындагы Кара-Кол суусунун түндүк капталынан Соң-Көлдөгү Манастын тулга ташынын байыркы үлгүсү табылды. Өткөн жылы (30-июль, 2018-жылы) Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Мамлекеттик университетинин окутуучусу, астроном Абакир Калыбеков, тарых иликтөөчү Кабылбек Жумабаев, Өмүрбек уулу Рахмат болуп Кочкор районундагы Кара-Кол суусунун түндүк капталындагы Ийри-Суу жайлоосунун үстү жагынан Бучуктун белинин тушунан Соң-Көлдөгү тулга ташка окшош байыркы тарыхый жайды таптык. Сегиз таштан тегерек айлана түрүндө коюлган тогуз даана таштар түндүктөн-түштүккө карай багытталган. Астрометриялык ченөөлөрдүн негизинде асман меридианынан 20 градуска саат жебеси боюнча багытталыптыр. Таштардын четинде эки чоң дөбөчө (мүрзө болсо керек) бар.

Соң-Көлдөгү Манастын тулга ташына абдан окшош жайгашкан бул таштар биздин кызыгуубузду туудурду. Ал жерден астроном, окумуштуу Абакир Калыбеков: —«Соң-Көлдөгү Манастын Таш тулгасы жана Ала-баштагы (Ысык-Көл) Кырк Чоронун Ташы байыркы Күн-Ай обсерваториясы экендигин аныктаганбыз. Байыркы обсерваторияларда жүргүзүлгөн ченөөлөрлүн жыйынтыктары так жылсанактарга негиз болгон. Манастын Таш тулгасы 8 таштан турган тогуз тегерек түштүк-түндүк багыты боюнча багытталат. Астрометриялык ченөөлөрдүн негизинде асман меридианынан 18 градуска саат жебеси боюнча багытталып турат . Жердин айлануу огунун прецессия кыймылынын натыйжасында дүйнөнүн огу жана жазгы күн-түн теңелүү чекити жылына 72 жылда 1 градус саат жебеси боюнча чыгышка карай жылгандыктан, 72 х 18 = 1296 жыл болот. Демек, Таш тулга 1300 жыл мурда дүйнөнүн түндүк уюлу турган чекитке багытталып курулган. Тулгалар жайкы күн токтолуу чекитине карай багытка перпендикуляр жайгашып, Күн менен Айдын бир чекитке батышын аныктаган б.а. 19 жылдык Күн-Ай циклин ченөөгө арналган обсерватория деген тыянак чыгарылган. Ал эми бул Кочкор районундагы жаңы табылган Соң-Көлдөгү Манастын тулга ташынан да мурдакы кылымдарда жасалганы көрүнүп турат. Астрометриялык ченөөлөрдүн негизинде асман меридианынан 20 градуска саат жебеси боюнча багытталгандыгы менен Соң-Көлдөгү тулга таштан айырмаланып турат. Бул кеп жаңы ачылыштарды пайда кыла турган Соң-Көлдөгү 7 тулга таштан да байыркы Күн-Ан циклин ченөөгө арналган обсерватория деген пикирдемин» – деди. Жакында эле бул жайда тарыхчы археолог Кубат Таабалдиев, тарых изилдөөчү , Болот Бообек уулу болуп, ченеп сүрөткө тартып кетишти. Эми алар да бул тарыхый жай боюнча өздөрүнүн пикирин айтышмакчы. Ийри-Сууда табылган тарыхый таш эстеликтин ачылыштары али алдыда болсо керек.

Майрамбек Деркенбаев, Кочкор району

Булак: “Де-Факто”

“Кыргыздар канча жүз жылдардан бери эл катарына кире албай, жалгыз сыйынганы Тоо болуп, жайыкка чыкса жан-жанындагы күчтүу улуттар канын суудай агызып, эркеги –кул, катындары—тул болуп келгендиги анык белгилүү.
Кыргыз калкы Эркиндик үчүн канча ирет кызыл уук болуп, канча ирет канын агызып, башы баян, аягы саян болгон.
Качантан бери жоголгон эркиндигиңди сагынып,”Күкүк менен Зейнеп” болуп какшап келген, эңсеп келген эркиндигиң колуңа тийди, Кыргыздар! Бек карма!
Бул Эркин Тоо үчүн жашың төгүлгөн, башың сатылган, теңдигиң ажыраган, сөөгүң көмүлбөй, ар кай жерге чачылган, эр-азаматтарың кул болгон, кыз-келиндериң күң болгон!
Бек карма, Кыргыз, бек карма!”

Бул саптар 1924-жылы кыргыздын тунгуч “Эркин Тоо” гезитинин биринчи санына жарыяланган агартуучу Ишеналы Арабаевдин “Эркин Тоо. Кыргыз эли!” деген макаласына таандык экен. Муну бүгүн, 31-август Эгемендик күнү кыргыз акыны жана журналисти Шайлообек Дүйшеев эске салды:

“Кымбаттуу досторум!

Андыктан, бүгүн–эчендеген азап-тозокто эркиндик деп жанын берген ата-бабаларыбыздын эңсеп жүрүп, жетем деп жетпей жүрүп жеткен эң эле кымбат ой-тилектеринин акыры ишке ашкан Күнү! Ыйык Күн! Кыргыздар үчүн мындан өткөн чоң майрам жок. Эркиндигибиздин баркына жетели, туугандар!

Бардыгыңыздарды көз карандысыздык Күнүңуздөр менен куттуктайм!
Шайлообек Дүйшеев”, – деп жыйынтыктайт акын.