— Мукталы Абдыбекович, алгач кыргыз киносунун жаралуу тарыхына токтоло кетсеңиз? Сөзүбүздү кыргыз кереметинин башталышынан баштайлы?
— Бизде биринчи жолу “Менин жаңылыштыгым”, “Салтанат” фильмдери тартылган. Россиядан келген режиссёрлор тартышкан. Кыргыздын биринчи көркөм фильмдерин Жоомарт Бөкөнбаев согуш убагында “Манастын уулу Семетейди” тартам деп жакшы идея жасап, ага бир аз акча каралып жаткан. Кийин кырсык болуп ал каза болгондон кийин кино уланып тартылбай калган.
— СССРдин убагында, анын үстүнө баардыгы тартыш болгон согуш маалында каражат бөлүп Манасты тартуунун кандай себеби бар эле?
— Ошол мезгилде согуш учуру болсо дагы, татаал мезгилге карабастан көп эле нерселер чечилип жатпадыбы? Ал убакта Жоомарт Бөкөнбаев улуттук маселелерди көтөрүп чыгып, чоң жетекчилик кызматтарга улуттук кадрларды коюу маселесин көтөрүп жүргөн деп уккам. Ушундай жакшы ойлор менен өзүбүздүн улуу эпосубузду сактап калуу, андан ары өркүндөтүү, кыргыз элине жайылтуу, кыргыз элинин улуттук ар намыстуу иштерин алгалатууга аракет жасаса керек. Анткени, улуу жазуучубуз чын эле элдин намысына байланыштуу маселелерди көтөргөн курч жигит болгон деп угуп жүрөм. Бирок бул дүйнөдөн эрте кетип калып, бул фильмибиз дагы тартылбай калды. Согуш мезгилинде 1941-жылы 17-ноябрда бизде Совнаркомдун чечими менен Кыргызстандагы хроникалык фильмдерди тартуу студиясы ачылат. Россиядан атайын режиссёрлор келип, бизде хроникалар тартыла баштайт. Согуш мезгилинде биздин эмгектин алдыңкылары, майданга кетип жаткандардын арасында үгүт иштери абдан жакшы жүргөн. Ошол мезгилде ачылган азыркы Төлөмүш Океев атындагы улуттук кыргыз фильм киностудиясы 17-ноябрда 75 жашка чыгып олтурат. 75 жылдык тарыхынын ичинде биздин кино студия башынан абдан көп жаман-жакшы нерселерди өткөрдү. Чыңгыз Айтматов кыргыз кино биримдигин жетектеп, улуттук кадрларды даярдоо маселелерди көтөрүп иш алып бара баштаган.
— Кыргыз керемети деп кыргыз киносунун баркы өскөн мезгилди Чыңгыз Айтматовго байланыштырышат. Эгерде Айтматов ошол кыргыз киносунун башына келбей калса ошондой чыгармалар жаралбай калышы мүмкүн беле?
— Айтматовдун келип калышы кыргыз киносунун бактысы болгон. Жакшы шарттар түзүлүп, жакшы тасмалардын жаралышына Айтматовдун эмгеги зор. Дал ошол убакта Чыңгыз Төрөкулович өзүнүн “Жамийласы” менен дүйнө жүзүнө таанылып турганда, дүйнө жүзүндөгү мыкты классикалык кадрларды биздин киного тартып, кыргыздын улуттук кадрларын даярдоого абдан чоң салым кошкон.
— Алар кимдер?
— Мелис Убукеев, Төлөмүш Океев, Болот Шамшиев, Геннадий Базаров сыяктуу инсандарды алып келип кыргыз киносуна база түзгөнү Айтматовдун эмгеги экендигин эч ким тана албайт. Бирок, Айтматов болбосо кыргыз керемети жаралбай калат беле же жаралат беле дегенден алысмын. Ансыз деле кыргыз эли талантка бай, таланттуу эл болгон. Айтматов менен катар өзүнүн патриоттору чыккан. Океев, Убукеев, Шамшиевдер өзүнүн элин-жерин сүйгөн мыктылар да. Мына ошол кадрлардын жолун Айтматов көрсөтүп бергенден кийин кыргыздын кереметин жаратып олтурушат. Кыргыз киносунун өнүгүшүн, жаралышын, биринчи жагынан Айтматов менен байланыштырсак, экинчи жагынан мыкты кадрлардын келиши менен байланыштырабыз. Чындыгында 1960-жылдардын аягында, 1970-жылдардын башында, 1980-жылдарда болуп көрбөгөндөй жетишкендиктерге жетишти. Мен жогоруда айтып кеткен кадрлар абдан мыкты кинолорду тарта башташты.
— Кыргыз кереметин жаратып жатканда биздин атактуу режиссёрлор канча жашта эле?
— Мен кыргыз киносунун тарыхын окуганда баары өтө эле жаш болушкан. Мисалы Болот Шамшиев биринчи “Зной” деген фильмге тартылып, актёрлуктан баштап, анан режиссёрлукка өткөн. Абдан жаш, 19–20 жаштын ортосунда болсо керек. Төлөмүш Океев эң мыкты фильмдерин 22–24 жашында тарткан. Геннадий Базаров дагы 24 жашында дипломдук иши кылып “Саманчынын жолун” тарткан. Жөн эле дипломдук иши кандай сонун байгелерди жеңип, укмуш тартылган. СССРдин классикалары менен биздикилер кошулуп фильм тартышты, Айтматов, таланттуу кадрларыбыз баары жуурулушуп келип, кыргыз керемети жаралган.
— Кыргыз керемети деген баа канча кинодон кийин айтыла баштады?
— Азыр фамилиясын эстей албай жатам. СССРдин чоң кино сынчыларынын бири советтик республикалардын кинолорун кыдырып көрүп, алардын кинодо жасаган иштерине мониторинг жасайбыз деп Кыргызстанга келип, биздин кинолордун баарын көрүп чыгып, анан чоң залда бүт республиканын чоңдорунун алдында, илимпоздор баардык интеллигенция олтурган жерде “мен баардык фильмдерди көрүп туруп чындыгында кыргыз кино керемети деп айтат элем”- деп айткандан кийин ушундай сөз калып калган. Мен жогоруда айтып кеткен адамдардын эмгеги менен эле кыргыз кереметин чектебейм. Анткени, кыргыз киносунда өтө күчтүү армия иштеп турган. Экинчиси кино көрсөтүү жана кино прокатчиктер иштеп жатышкан. Ошол убакта кино театрлар дагы абдан күчтүү курула баштады. Буга көп жылдар бою Госкинонун төрагасы болуп иштеген Шаршен Усубалиев биринчи кино студияга директор болгон. Андан кийин башка чоң кызматтарда иштеген ал кишиге мен жардамчы болуп жүргөндө “биздин кино тармагында материалдык базаны чыңдоого Исхак Раззаковдун эмгеги абдан чоң”- деп укчу элем. Чыгармачылык жагынан Айтматов чоң кереметти жасап олтурса, Раззаков базаны жакшы көтөргөн дешет. Анткени база жок болсо эч бир иш алдыга жылбайт да. Шаршен Усубалиевич “бир жолу Исхак Раззаков чет өлкөдөн келди да, бизди Казы Дыйканбаев менен бирге чакырды. Мен СССРдин делегациясын жетектеп Америкага барганда голливудда болдук. Ушундай укмуш кино шаарча экен. Эмне үчүн биз Кыргызстанга кыргыз кино Голливудун курбайбыз? Тезинен чоң жерди карап тапкыла. Кыргызфильм студиясын, кино прокат, ремонт, фонд баардыгын бир жерге куралы”- деп тапшырма берген деп айтып калчу. Мындан сырткары ал киши “Казы Дыйканбаев экөөбүз жер караштырып жүрүп, Фрунзе көчөсүнөн БЧКга чейинки жерди таптык. Азыр шаардын сырты болгону менен кийин борбор болуп калат”- деп тапканбыз дечү. Азыр Динара Асанова атындагы көчөнүн баардыгы кинонун мекемелери. Кино студия, эски кинофильм, анын артында кино фонд, кино ремонт баардыгы Исхак Раззаковдун салымы деп ойлойм. Андан кийинки жетекчилер Турдакун Усубалиевичтин убагында дагы киного өтө чоң көңүл бурулган. Дүйнөлүк кино тарыхын окуп жатканда Америка башынан өтө кыйын мезгилди өткөрүп жатканда, уурулук, бейажал өлүм абдан көбөйгөн мезгилде кинолорду абдан көп чыгарышкан. Андан кийин арзаныраак кылып кино театрларды көп ачып туруп элдерди абдан алаксытышкан. Элди өзүнө тарта турган нерсе бул кино. Азыр биз телевидение дегенибиз менен теленин көрсөтүүлөрүнүн 70%и кинону көрсөтүшөт.
— Азыркы жетекчилер киного көңүл буруп жатышабы?
— Акыркы 3–4жылдын ичинде атайын мамлекеттик буйрутма менен абдан жакшы кинолор тартылды. Курманжан датка тартылды, Шабдан баатыр менен Тайлак баатырга даярдык көрүп жатабыз. Эми Алымбек датканы тарталы деп жатабыз. Сценарийлери конкурстан өтүп, жазылып утуп чыгышты. Бир жагынан акыркы убактарда кино тартууга акча каражаты карала баштаса, кино базаны чыңдоо жагынан Кыргызстан жакшы өнүгүп бара жатат. Президент, өкмөт башчы киночуларды кабыл алып, көңүл буруп жаткандын жыйынтыгын кийинки жылдары кинонун жанданып жаткандыгынан байкасак болот. Ошондуктан чыгармачылык, техникалык база жагынан дагы жетекчилик колдоп турса өсүп өнүгүү пайда болот. Мен жогоруда айтып кеткен улуу режиссёрлордон кийин кино операторлор дагы болгон. Алардын башында Марлис Туратбеков деген болгон. Андан кийин Нуртай Борбиев, Кадыржан Кыдыралиев, Манас Мусаев деген мыкты инсандар чыккан. Азыркы мезгилде биздин Хасан Кыдыралиевди көп өлкө талашып жатат. Мыкты жаш оператор Айбек Жангазиев, Айбек Дайырбеков, Акжол Бекболотов сыяктуу балдарыбыз өсүп келе жатат. Ошолордун күчү менен кино жанданып жатат. Кино тармагы деле СССР таркангандан кийин башка тармактар сыяктуу башынан көп кыйынчылыктарды өткөрдү. Союздан келип турган база, акча баары токтоп калды. Он жылдай кино тармагы өнүгө албай туруп калды. Же кино тартылбай, же эл киного кирбей калбады беле. 1990-жылдан 2000-жылга чейин көптөгөн кыйынчылыктарды башыбыздан өткөрдүк. Ошол кезде мен кинонун башында турдум. Бир дагы мекемебизди жеке менчикке берген жокпуз. Ошого дагы Айтматовдун, Усубалиевдин эмгектери абдан зор. Аксакалдар менен башкаларды коркутуп жаттык. Мына бул жерди сатып алабыз, приватташтырабыз дегенде ортого атактуу адамдарыбызды салып саттырбай койдук. Аягында мыйзам чыгарттык.
— Кандай мыйзам?
–2001-жылы Кыргыз Республикасынын кинематографиясын мамлекет колдоо мыйзамын чыгарттык. Ал жерде сатууга, сатып алууга баарына тыюу салдырдык. Баардык коңшу мамлекеттерде кино театрлар сатылып кеткен. Жада калса киностудиялар акционердик коом болуп турат. Биздин Кыргызфильм студиясы улуттук болуп эсептелинет. Бизге Казакстандын кино компаниясынын президенти, кинонун атактуулары келип, ушул жерде бир жума казак киносунун жумалыгын өткөргөндө абдан ыраазы болушту. Абдан кенен жүрүшүп, кино көрүүчүлөр менен жолугушту. Кыргызфильм кино студиясын биз Төлөмүш Океев атындагы улуттук Кыргызфильм дедик. Кино үйүн сатып алабыз деп абдан аракет кылышты. Бул жерди да сатып алабыз дегендер чыкканда улуттук кылып, Айматовдун атын берип сактап калдык. Кино прокатты сатабыз, 8 гектар жери, кампалары сонун экен деп талашканда аны кинофонд кыла салдык. Мыйзам чегинде фонддор сатылбайт.
— Кино театрларыбызды кандай жол менен сактап калдыңыздар?
— Биз кинотеатрларыбыздын баарын ижарага бердик. Тигини Салымбеков, муну Садык-Шер сатып алыптыр деп чыгышты. Биринчи ижарага беш жылга беребиз. Эгер жакшы иштетип, заманбап технологияларды алып келип коюп, элди кино менен тейлей турган болсо ижара убактысын дагы он жылга узартабыз. Ошто Семетей, Кыргызстан деген кинотеатрларыбыз бар. Экөө тең оңдолду. Семетей кино театрыбыз азыр өкмөттүн каражаты менен оңдолуп жатат. Кыргызстанды ижарага бергенбиз. Ал дагы оңдолуп жатат. Биздин мыкты автокино көрсөткүчтөр тоолуу жерлерде кино көрсөтүп жүрүшөт десем КМШдагылар “силер СССР кездегидей иштейсиңер го”-деп таң калышат. Биздин элибиз кинону көрөт, ошол менен камсыз болушат деп айтабыз. Мисалы “Манас” кино театрында биздин жаштар жалаң өзүбүздүн кинолорго кирип жатышат. Мындай көрсөткүч КМШда жок. Силердин өзүңөрдүн улуттук кинолоруңарга жаштарыңардын барып көрүп жатканы өзү азаматтык деп айтышат. Муну Украинанын киноматографисттер уюмунун төрагасы мурдагы жылы өзүнүн чоң съездинде “Кичинекей 5 миллион калкы бар Кыргызстанда өзүнүн улуттук киносуна бир жылда 1 млн адам кирет экен. А бизде ушунча миллион адам Киевде эле бар, бирок өзүбүздүн кинолорго киришпейт!” — деп айткан. Мунун өзү чоң көрсөткүч да.
(Уландысы кийинки санда)
Маектешкен Баян Кулова
Булак: Жаңы Ордо
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ