АВТОРДУК БУРЧ

Жогорку Кеңештин 31-январдагы пленардык жыйыны бишкектиктерди сууктун күчөп турган күндөрүндө кыйсыпыр түшүргөн ЖЭБ маселеси менен башталды. Бишкек жылуулук электр борбору аварияга тушугуп, борбор калаанын тургундары беш күндөй жылуулуксуз калган эле.

Жыйын башталганда эле айрым депутаттар өкмөт башчысы Сапар Исаковду чакыруу зарылдыгын айтышты. Алар өздөрүнө маалымат берүү үчүн келген башка өкмөт мүчөлөрүнө канааттанышкан жок.  Биринчи вице-премьер-министр Аскарбек Шадиев ЖЭБдеги кырдаал тууралуу доклад жасайын дегенде, аны токтотушуп, өкмөт башчысынын келишин талап кылышты.

Спикер Дастан Жумабеков Сапар Исаковдун башка да маанилүү жумуштары бар экенин айтып, жыйынга келген өкмөт мүчөлөрү менен эле ЖЭБ маселесин талкуулай коюуну каалады эле, “көк бет” депутаттар ага көнүшпөдү. Беш депутаттын талабынан кийин гана спикер өкмөт башчыны чакыруу сунушун добушка коюп, ал көпчүлүк депутаттар тарабынан колдоого алынды. Мына ушундан кийин гана Сапар Исаков эл өкүлдөрүнүн алдына келди.

Бул жыйында депутаттардын дээрлик бардыгы сүйлөдү, ал турмак оңойчулук менен унчукпагандардан да үн чыгып кетти. Кыязы, эл өкүлдөрү деле шаардын жылуулуксуз калганынан жапа чегишкен окшойт.

ххх

Сапар Исаков түзүлгөн кырдаалдагы жоопкерчиликтен качпай турганын билдирди.

“Мен дагы араң турам, баарын “жестко” кылып салайын дейм…”, – деген премьер ич күптүсүн сыртка чыгарды. Ал суук күндөрү суук үйдө калган бишкектиктерден кечирим сурады.

ххх

Депутат Азамат Арапбаев  күнөөнү парламенттин моюнуна илип койду. Илгени курусун, анын артынан тариф маселесин айтып, жыландын учун кылтыйтты.

“Күнөө бизде. Бул жара кечээ эле пайда боло койгон жок. Мындай абалдын жаралышына жылуулук тарифинин арзандыгы да себеп болду.  ЖЭБдеги каржылык жетишпестик  катастрофаны пайда кылды. Биринчи маалыматты угалы,  анан өкмөттүн отставкасы тууралуу айталы”,- деди.

ххх

Депутат Акылбек Жапаров ЖЭБди модернизациялаган  кытай компаниясы менен келишимдин ратификациясын депутаттар кабыл алганын эске салып, демек, парламенттин да жоопкерчилиги  бардыгын белгиледи.

ххх

Сапар Исаков ЖЭБдеги кырдаалды так түшүндүрүп бере албады. Депутаттар өкмөт башчынын кечирим суроо менен эле чектелип, кырдаалга так аныктама бере албаганына нааразы болушту. Алар Сапар Исаковдун бул иште жоопкерчиликти алышын каалашты.

ххх

Айрым депутаттар биринчи  вице-премьер-министр Аскарбек Шадиевди коргошуп, ал кышка даярдык учурунда бул кызматта отурбагандыктан, азыркы кырдаалга жооп бербейт деп табышты.

ххх

Бишкек ЖЭБи былтыр август айында эле оңдоп-түзөөдөн өткөрүлгөн. Ага 386 млн доллар сарпталган. Белгилей кетсек, бул сумманын баары модернизациялоону ишке ашырган кытай компаниясына төлөнүп берилген эмес. Жарымы карыз болуп Кыргызстандын моюнунда илинип турат. Ошол 386 млн доллардын эсебин таба албай депутаттардын эси ооду. Ар бир экинчи депутаттын микрофон күйгөндөгү биринчи суроосу: “386 млн доллар кайда кеткен?” болду.

Депутаттар Бишкек ЖЭБин кытай компаниясы ТВЕА тарабынан 386 млн долларга кандайча модернизацияланганын депутаттык комиссия түзүп дыкат иликтөө керек дешти.

Спикер Дастан Жумабеков: “Алгач өкмөттүн отчетун угуп көрөлү, ал көңүлүбүзгө жакпаса анда комиссия түзөбүз”,- деп оолуккан кесиптештерин токтотконго аракеттенди.

ххх

Депутат Талант Мамытов шаар тургундары ашыкча чыгымга учураганына токтолду.

“Шаардыктар ЖЭБди сотко беришсе, утуп чыгышат. Андан көрө алдын алып, чыгымдардын ордун толтуруп берүү керек”,- деди.

Сапар Исаков эл өкүлдөрүн авариядан жабыр тарткан шаар тургундарына келтирилген чыгымдарды иликтеп чыгып, алардын чыгымдарынын ордун толтуруу жаатында жана күнөөлүү кызмат адамдарына карата тиешелүү чаралар көрүлө турганына ишендирди.

ххх

Ал эми депутат Төрөбай Зулпукаров өкмөт башчысын жоопкерчиликтин баарын өзүнө алып, айрым аткаминерлерди калкалап калбай, аларды жоопкерчиликке тартууга чакырды.

ххх

Депутат Руслан Казакбаев премьер-министр Сапар Исаковдун өкмөт башчылыгында иштегенине аз убакыт болсо да, авариядагы жоопкерчиликти моюнуна алганын баалады.

“Кырсыктын болушуна менин да күнөөм бар деп канча тийиштүү жетекчи сизге арыз жазды?” – деп сурады Исаковдон.

Сапар Исаков иштен кетүү боюнча бир гана арыз жазылганын айтты.

“Ал киши менин жанымда отурат. Айбек Калиев гана арыз жазды. Бирок мен анын арызын кабыл албадым. Анткени, анын  күйүп-бышып, күнү-түнү уктабай аракет көрүп жатканын көрүп атам. Бирок, ал кишини актай да албайм, кырсыктын болушуна албетте, анын да күнөөсү бар”,- деди премьер-министр.

ххх

“Бул системалуу кадрдык кризистин белгиси деп ойлойм. Электр станциясы, ЖЭБ – алардын жетекчилери арыз жазбаса, анда бул абийирдин, ар намыстын, кайдыгерликтин маселеси”,- деди Руслан Казакбаев.

Ал ошондой эле УКМКнын өкүлүнө суроо берип, коопсуздук кызматынын иликтөөлөрү канчалык натыйжа бергенин, айыптуулар табылган-табылбаганы тууралуу сурады.

“Кылмыштын белгиси барбы?”,- деди депутат.

“Шалакылыктын белгиси бар. Азыр баары териштирүүнүн алкагында”,- деп жооп берди УКМКнын өкүлү.

ххх

“Жаӊы өкмөт башчылыкка дайындалганымда Айбек Калиевди чакырып, кандай иштерди жасадыӊар, кандай пландар бар деп сурагам. Мага келечеги бар, жакшы планды көрсөтүшкөн. Ушундай кырдаалда энергетиктерди мактабайм, мактоого себеп да жок, бирок, ошондогу план жакшы болчу”,- деди Исаков.

Мындан улам депутат Акылбек Жапаров премьер-министрге:

“Мындай команда менен эми кантип иштешесиз? Алар сизди «кышка даярдык укмуш» деп алдашты да. ЖЭБди шаарга бериӊиз, шаардан Саламаттыкты сактоону да алдыӊыз. Маанилүү обьект болгондон кийин тийиштүү тарап ЖЭБге насосту сатып берип коюшса болмок экен. Энергохолдинг түзүлгөн бойдон чала жан калды. Аны алдыга чыгара аласызбы? Карыздардан кутула аласызбы? Бул иштерди бир-эки айдын ичинде жасап бүтө аласызбы?”, – деп толтура суроолорду берип өкмөт башчынын башын тегеретип койду.

ххх

Акырындык менен Айбек Калиевдин маянасы да, кайнатасы да тууралуу суроолор бериле баштады. Депутат Аида Касымалиева Энергохолдингдин башчысы Айбек Калиевдин  бир айлык тапкан маянасы канча экенине кызыкты.

Айбек Калиевдин айтымында, ал айына 39 миӊ сом алат. Ал эми Бишкек ЖЭБинин жетекчисинин айлык маянасы 27 миӊди түзөт. Ал эми жылытуучу цехте иштеген катардагы адистер 16-17 миӊ сом алышат.

Депутат Данияр Аттокуровго болсо Калиевдин кайнатасы кызык болду. Болгондо да эл өкүлү энергохолдингдин жетекчисинен “Кайнатаңыз кайда иштейт?”- деп сурабай, тымызын гана:

“Тынаев Айдар Асанович сизге ким болот?”- деп сурады. Сыягы, “кайнатам” деген сөздү жетекчинин өз оозунан угууну каалады көрүнөт.

Калиев бул киши кайнатасы болоорун, ал Ысык-Көл электр тармактары ишканасын он жылдан бери жетектей турганын айтты.

ххх

Исаков суукта канча адам жылуулуксуз калганын билбей какалды. Дагы жакшы жанында Бишкек мэри Албек Ибраимов отурган экен, өкмөт башчыны куткарып кетти.

“Борбор калаада 2 162 үй жылуулуксуз калды”,- деди Ибраимов.

ххх

Бишкек ЖЭБинин жетекчисинин айтымында, авария эки насос башка тийиштүү жабдыктар талап кылган кубаттуулукту бере албай калганы үчүн болгон. Депутаттардын бири “анда насосту соттойлу” деди, жетекчи, адистердин арасынан айыптууну таба албай айласы кеткенде.

ххх

Депутаттар ЖЭБди талкуулай берип чарчашты. Биринчилерден болуп Бекешевдин чыдамы түгөндү. Мындан улам Рыскелди  Момбеков менен Дастан Бекешев бири бирине ызырынып алышты.

Дастан Бекешев кечке дейре Бишкек ЖЭБиндеги аварияны талкуулай бергендиктен башы ооруп кеттиби, талкууну токтотууну сунуштады. Ал суроолор кайра кайталана баштаганын айтып, фракциялардын бирден-экинден өкүлүнө гана сөз берүү зарылдыгын белгиледи.

Бул депутат Рыскелди Момбековго жакпады.

“Кимдир бирөөнү жактабай эле коюӊуз! Шашып атсаӊыз жылуу кабинетиӊизге бара бериӊиз.  Же Сапар Исаков качып кетет бекен? Биз жуурканга жамынып, алты күн күттүк. А сиз болсо суроолорду токтоткула дейсиз?!” – деп кыйкырды Бекешевге. Ал кесиптешин “дежур” деп да атап алды.

“Бул жерде дежур депутаттар жок. Сизге керек учурда сиз дагы качасыз! Суроолор ЖЭБге эмес, жалпы энергия тармагына тийиштүү боло баштады”,- деди Бекешев.

Жалпысынан  талкууга 76 депутат жазылган болсо, Бекешев чарчаган саатта анын 24үнө гана сөз тийген эле.

ххх

Сапар Исаков Ала-Арча суунун ашып жатканын айтып, окуя болгон жерге баруу үчүн депутаттардан кетүүгө уруксат сурады. Айрым депутаттар өкмөт башчысын дагы бир сааттай алып отурууну каалады. Спикер да өкмөт башчыга кошулуп, депутаттардан жооп берүүнү  сурангандыктан, Исаков “эркиндикке” чыкты.

Бул жыйында суроолор көп, жооптор да көп болду. Бирок, жыйын аяктагандан кийин аны баштан-аяк көрүп отурган адам “кандай жыйынтык чыкты?” – деген суроого жооп табышы күмөн. Кыскасы, чырлуу маселелерди талкуулаган  жыйындардын уландысы катары гана эсте калды. Бирин-серин гана депутаттар болбосо, Жогорку Кеңештин депутаттары Сапар Исаковдун алдында “бүжүрөп”, коркуп олтуруп бергени эмнени белгиси? Эгерде өнүккөн демократиялык өлкөлөрдө өкмөттүн айынан мындай ири чатак чыкчу болсо, талкуулабай туруп отставкага айдашмак. А “биздин күнкарама” депутаттар өз көлөкөсүнөн өздөрү коркуп олтурушат. Мына, парламентти таркатууга дагы бир аргумент!

Жалпы жонунан:

Депутаттар ЖЭБдеги авариянын пайда болушунун себептерин аныктоого өкмөткө бир катар тапшырма беришти;

Тийиштүү аткаминерлерди жоопкерчиликке тартууну талап кылышты;

ЖЭБдин модернизацияланбаган экинчи эски бөлүгүн да жаңылоо керек дешти;

Акыр аягында  ЖЭБдеги авариянын келип чыгышын жана 386 млн доллардын сарпталышын  иликтөө боюнча убактылуу депутаттык комиссия түзүштү.

Гүлмайрам Турусбекова

Булак: Майдан.kg

Кыпкыргызча, жапжайдары жалпак тилге салып туруп, “ович-мовичи” жок эле айтып калайынчы, айтар эки ооз кебимди. Айрыкча, акыркы үч-төрт күндө кырчыйып, протоколго ылайык сөздөр тандап сүйлөгөнгө чамам да келбей калды.

Сырттан келип төр талашкан Чилдекан айым өзүнүн жан чыдагыс ызгаары менен инсандардын дене-боюн муздатып, үшүтүп эле тим болбой, алардын ички дүйнөсүнө, көкүрөк-көңүлүнө кирип алып, ичтен кууруп, өзөктү  өрт каптатып да жиберет тура, оңбогур. Ысыктан күйгөн күйгөн дечи, баарыдан да, сууктан “күйгөн” жаман болот шекилди. Өз башыңа келгенде абдан эле билет экенсиң – үч күндөн бери жакшы эле көрүп жатам, билип жатам.

Калыстык үчүн айткылачы, өчөйүп өнүгө албай, контрабандисттерге жем болуп, жылдан-жылга кедээрине кетип бараткан өз өлкөсүндөгү мупмуздак үйүндө ичин өрт, көңүлүн муз каптап, кай жери күйүп, кай жери тоңуп жатканын аныктап билүүгө чамасы келбей, аргасы алты түгөнүп отурган бир карт жарандын калеминен кандай сөздөр чыгышы мүмкүн эле? Албетте, ачуу менен ызага, жек көрүү менен өкүнүчкө чыланган протест түрмөктөрүн каалаган өлчөмдө күтсө болмок. Бул нак ошондой, талашып-тартышаар эч жери жок. Акыркы күндөрдөгү капилет түзүлгөн кырдаал мына ошону талап кылып турат. Мындайда ооздорду жаап, тилдерди тыйып коюуга, же айтылган ачуу сөзгө теригүүгө эч кимдин акысы жок. Эч кимдин!  Неге десеңиз, өлкөнүн көздөй болгон борбор шаарында, кыш чилденин күнүндө: сыртта –  -230, үйдө –  +170. Ушундай шартта үч күн жашап эмес, бир-эки саат туруп көр, эркек болсоң!

Бирок мен, эң оболу, жаш курагым жол бербей, анан да, Кыргызстандын акыркы чейрек кылымдагы абалын билген киши катары, протест эмес, жөн гана аксакалдык кебимди тамаша-чыны аралаш айтсамбы дедим. Балким, бир таасири болор, же болбос… Айткан кебим буларга жакпаса да, көзү чалган айрым башка бирөөлөрдүн жадысында, непадам калган болсо, кийи-и-н эстеп, турмушунда колдонор. Андай да болбосо, баягы сая кеткен мээнетимдин бири эмеспи, унутулар да калар. Негизгиси, мен айтар оюмду айтып алайын, колдон келген ишимди аткарып коёюн. Калганы кудайдан…

Карасам, өлкөбүздүн үч “кыл чокусун” ээлеп турган үч жигиттин үчөө тең жаш жагынан менден алда канча кичүү экен. Эң улуусу иним менен, эң кичүүсү балам менен тең тура. Жалпысынан, үкөлөрүм деп койсом боло турган. Анын үстүнө, ушул катаал күндөрдө менин дилим кандайдыр беймаза бир нерсени сезип туру. Ушул күндөрдө, “өз кишилеринен” башканын кебин угуп көнбөгөн чоңдордун эл айткан пикирге, жарандар айткан сөзгө кулак салышы зарыл болгон бир кырдаал түзүлө калгандай да сезилип жатыры.  Кимдин ким экени билинип, айрымдардын анча-мынча көзү ачылган сыяктуу да болуп көрүндү мага, негедир.

Ким билет… Балким, жаңылышып жаткандырмын. Чымынды төөдөй кылып көрүп жаткан жок бекемин десеңeр? Кокустан биздин чоңдор:  суугуңду да… ТЭЦиңди да… аварияңды да… башкаңды да… деп коюп, ээн-эркин даң салып жүрүштү бекен же… Анын ордуна наркобарондордун жолу.., контрабанда жүгү.., кызматтан ал, кызматка кой.., камап сал, чыгарып кой… сыяктуу, дагы далай-далай “маанилүү” маселелерди талкуулап, ээлеген кызматтары берген мүмкүнчүлүктөргө маашыр болуп, жыргап-куунап атышты бекен а… Жок, андай боло койбос! Андай болбой калсын, ылайым! Үч үкөм тең маңдайынан карап көрсөм,  антээр жанга окшобойт!

Кантсе да, ушул ызгаардуу күндөрдүн ызасы менен, Чилдекан айымдан көргөн кордугума чыдабай, ушул үч үлкөн үкөмүн кулагына, негизинен, бир эле маселе боюнча күмүш сырга тагып коюуну туура көрдүм. Ооба, бир эле маселе, бирок өнүгүүнүн бирден-бир ачкычы болгон маанилүү маселе.

Биздин айылдыктарча айтканда, oo, Сооронбай, Дастан, Сапар – урматтуу үкөлөрүм! Ушул күндөрдө болуп жаткан авария, жарылуу, өрттөнүү, кычыроон суук, чындап келгенде –  Жараткандын силерге (эң оболу ушул үчөөңөргө), элге жиберип жаткан чоң сыноосу болуп атканын түшүндүңөр бекен. Түшүндүңөр да, албетте. Элге раxмат, кың дебей, анда- мында эле онтолоп койгону болбосо, бул жан чыдагыс сыноодон чыдамкайлык менен өтүп жатат. Биздин элдин териси пилдикиндей калың белем. Башка эл болсо, мурдуларын бырыктатып, көз жашын көлдөй төкмөк. Биздин эл бул сыноодон да муңбай өтөт. Бүт дүйнөнү сел алса да былк деп койбос, калбаат мүнөз, кайран кыргыз. Ээй, үкөлөрүм, силер да кыргызсыңар, ылайым, аман-эсен өтүп кеткиле, бул балээлүү сыноодон.

Кыргызстан учу-кыйырсыз чоң өлкө эмес, эң баштагы киши менен эң төмөндөгү кишинин ортосундагы аралык сөөм да чыкпайт; арасы өтө эле жакын. “Силер жакта” эмне болуп жатканын “бул жакта” баары эле билип турат. Билмек турсун, жаныңардагы жагымпоздор силерден жашырып койгон көмүскө жерлерден бери алейне көрүп да турат. Үчөөбүздүн ортобуздагы эле “сөз”, “иш”, “мамиле”, эч ким туйбайт, эч ким билбейт, сыр бойдон калат деп эгерим ойлобогула.

Сөздү көп узатып кереги жок, бул учурда сыноодон башы бүтүн, боору эсен өтүүнүн негизги эле шарты – ЫНТЫМАКТЫК. Муна ушул ЫНТЫМАКТЫК деген касиеттүү түшүнүк өкүмүн сүрбөй калса – иш кыйын. Силердин ушу тапта, ич ара марттык менен бөлүшөр, бөлүшүп жатып андан бетер арбытар эң негизги байлыгыңар мына ушул – ЫНТЫМАКТЫК. Андан өткөн байлык жок. Бийликтин тынымсыз алмашып турушу, куру саясат баарыбызды алда качан тажатып, көңүлүбүздү үч көчкөн журттай калтырып бүткөн. Эл деле ушулардын иши жүрүшүп кетсе экен деп тымызын тилеп турат.

Ачык айтайын, ушул сыноо күндөрү силердин ыркыңардын түпкүрүнө билинер-билинбес, үстү жабык, дипломатиялык сөздөр менен далдаланган зака кетип калдыбы дейм. Уккан-көргөн маалыматтар мына ушуну каңкуулайт. Анда эле, үчөөңөр тең бул сыноодон өтпөй калдык дей бергиле! Баягылардын эле бири болуп каларыңарды билгиле. Качкандары да, качпагандары да бул элдин көкөйүнө көк таштай тийип бүткөн. Калайык калк силерден үмүт кылып: “Булар эми аларга окшобостур” деп, акыркы чыдамын ала жазга сактап туру. Мындай кыйын-кыстоо күндөр күчтөрдү ыдыратып бөлүп салбай, тескерисинче, бир муштумга бириктириши керек ко дейм.

Күндүн көйгөйүн чечүү үчүн көрүлгөн чараларга дит баксак, кооптуу деп саналган жерлерге (мисалы, ТЭЦке) УКМКны жиберип, айыптууну издетип жатасыңар. Айыптуу сөзсүз табылат, бирок ал маселеленин чечилгени болуп эсептелбейт, албетте. “Таптык, жазаладык” деген сөз “маселени чечтик” деген сөз эмес ко. Айыпкерди таап туруп, ошол замат атып жиберсеңер да, менин төрүмдү ээлеп жаткан Чилдекан айым: “Болду эми” деп кийинип чыгып кетпейт. Анан да ал, ТЭЦтеги күнөкөр неме, өзүңөр эле дайындаган бирөө болуп чыкпай эмне, такыр жаны жок бекен. Ал бечара да өзү адис болбосо, кесиби жок болсо, эмне кылсын! Балким, диплому бардыр, бирок адис болуп, кесипкөй болуп калыптанган эмес да. Ошонун дипломунун бар экенине деле ишене албай турам дечи. Маселенин өзөгү мына ушунда! Ал жердеги адамдардын, айрыкча жетекчилердин чыныгы кесипкөй болбогондугунда. Канча киши иштешсе, ошончонун канчасы адис, канчасы көчөдөн экенин эле эсептеп чыккылачы, ошондо эле бул чыпынын анык жүзү көрүнөт.

Кыскасы, мына ушул, бүгүнкү чыккан балээнин төркүнү эмнеде болуп жатат, үкөлөрүм? Укпасаңар да, билгенимди айтып коёюн! Балээнин баары, өлкөнүн бүткүл тармактарында (бир эле ТЭЦте эмес!) ПРОФЕССИОНАЛИЗМ деген түшүнүктүн жок болуп калгандыгында; өлкөнү өлкө кылып кармап турчу ушул олуттуу түшүнүктүн биздин коомдук турмушубуздан такыр сүрүп чыгарылгандыгында, анын такыр жоюлуп кеткендигинде. Бардык тармактардын саясатташып, партиялашып, ирип-чирип бүткөндүгүндө. “Коюп койсо иштей берет”, “өз кишибиз болсун” деген, дүшманга атаа кылынгыс түркөй пикирдин кыргыз коомунун, кичине-чоң жетекчилердин кан-жанына сиңип бүткөндүгүндө.

Партияга эмес, кайсы бир өрөөнгө эмес, улутка, өлкөгө кызмат кылуу керек деген чыныгы ураан кайда житип жоголду, ким жоготту? Кыргызстан деген өлкөнүн башына жаман бир иш түшкөн болсо, «кайсы партияң эмнеге жарайт, кимге керек болот; арам-адалдан бириктирип жыйган байлыгың, милиарддарың кимге керек болот, эмнеге жарайт; деги өзүң кимге керек болосуң, эмнеге жарайсың?» деген суроолорду эмне үчүн өзүбүз өзүбүзгө бербей калдык? Адамдардын канына завын болгон акчаларды капчыгына кебелбей салып жүргөн, кан кускур кысталактар кайдан чыкты?

Макул эми, үкөлөрүм, эгер силер Кыргызстанды өнүп-өскөн өлкө кылам десеңер, кыргыз элине көзүңөр түз болсо, эң негизгиси, өзүңөрдү өзүңөр адам катары сыйласаңар – ПРОФЕССИОНАЛдарды колдогула, аларга жол бергиле. Аларды биздин партиядан эмес деп сүрүп салып, ордуна партиялаш көрүнгөн бир дилетантты, далдырбайды дайындай салбагыла! Бул жолдон кайтпасаңар, өзүңөр көрөсүңөр, жаман айтпай жакшы жок дейт эмеспи, азыр болбосо кийинчерээк силердин да түбүңөргө дал ошол далдырбайлар жеткен болот. Бардык жерге ПРОФЕССИОНАЛдарды алып бара көргүлө. Өлкөнүн бардык маселелерин ПРОФЕССИОНАЛдар чечет, дилетанттар, көчө чаңытарлар чечпейт, кийин үйрөнүп алган эпчилдер да чечпейт; теориялык билимин практика менен жалгаштыра алган, интеллекти жогору, дүйнө-мүлктүн артынан түшпөгөн, намыс-арлуу  ПРОФЕССИОНАЛдар гана чечет.

Өзүңөр билесиңер, акыркы 25 жылдан бери ПРОФЕССИОНАЛдар четке сүрүлүп салынып, жагымпоз, “сизден башка киши жок”, “сиз кандай десеңиз ошондой болсун” деген жасакерлердин, ээрден көчүгүң кылтаяр замат апарзан сатып кетчү шумпайлар менен шуркуялардын күнү тууп келе жатат. Улам жаңы келген жетекчинин өзүнө ылайыктап түзүп алган эпчилдер тобу, жемекейлер тобу өлкөнү саткындык менен бүтүрүп баратат. Силер, үчөөңөр тең жаңысыңар, жашсыңар, андай топторуңар акырындап түзүлүп баштаса да, аягына чыга элек чыгар. Эң оболу, “Сенден башка киши жок, таксыр” деп, оозуңардан кирип артыңардан кургак чыккан шайтандардан оолак боло көргүлө, үкөлөрүм!

ПРОФЕССИОНАЛдар эч качан эч кимди уят кылбайт. Алар сатпайт, уурдабайт, пара бербейт жана албайт! Өзүнүн кесибин көздүн карегиндей таза туткан ПРОФЕСИОНАЛ адам, башка ишке да так ошондой мамиле кылат. Бир да кесиптин өтөсүнө чыкпаган, ага-буга учуп-конуп желпелeктеп жан багып жүргөн, эч нерсе колунан келбегенде алып-сатар боло коюп, анан арамдан тапкан акчасы көбөйгөндө саясатка кирип кеткен жетесиздерден эрте күндө кутулгула дээр элем.

Эгерде, ПРОФЕССИОНАЛдарга таянсаңар, ишенип койгула, ошол күндөн баштап, электр станцияларында авария болбойт; ТЭЦ кыйрабайт, базарлар өрттөнбөйт, университеттердин ректорлору ПРОФЕССИОНАЛ илимпоз-окутуучуларды ишинен куубайт, студенттер аудитория көрбөй жүрүп эле диплом албайт, УКМКнын кызматкерлери интеллигенция өкүлдөрүнүн артын чукуу менен алек болбойт; чет элдик шектүү фирмалар, инсандар өлкөдө өз билгенин  кылып, кыргыз элин мазактабайт; миллиондогон акчалар уурулардын чөнтөгүнө кирип кетпейт… Себеби, ар ким өз жумушун, милдетин ПРОФЕССИОНАЛдык менен, таза, сүйүп аткарат. Натыйжада, өлкө бир жылдын ичинде артта калуунун дат баскан чынжырын жулуп чыгып, эл катары өркүндөй баштайт. Экономикаң өзүнөн-өзү өр талашат, адамдардын руxу тазаланат, сот системасы чириген саздын түбүнөн чыгат, илим-билим, искусство жанданат; калганын кой, мынабул ушак жазган журналисттердин колдонгон жанрлары да, көнгөн стилдери түп тамырынан бери өзгөрөт.

Кайталап айтарым, бизди өлкө катары кыйратып бараткан (өнүгүп баратабыз деп эч ким эч кимди алдабасын!) илдет  – ушул ПРОФЕССИОНАЛИЗМди жээрүү илдети. Ал өзү жалгыз эле болсо эмне, ал – артынан далай башка илдеттерди эрчитип алып келчү балээ илдет. Ал – коомдук турмушту, өлкөнү кыйратуучу, көрүнбөгөн-билинбеген апааттардын анабашы. Ушул илдет себеп болуп келип чыккан башка илдеттердин кандайча оожалып жаткандыгын көрүп эле турбайбызбы баарыбыз.

Ошентип, бул күндөрдө үкөлөрүм:

– Болгон ишти таразалап- талдап жаткан учурларыңарда жөн эле бир ТЭЦ бузулду деп ойлой көрбөгүлө, ал – КРП+КРЖК+КРӨ үчилтигинин көп жылдан берки кылган ишинин бүгүнкү натыйжасы. Канча миллион долларга реконструкция кылынган дейт, капырай? Мен ал сумманы оозум барып, тилим келип айта албайм. Кылганы иши реконструкция гана болсо! Бул кайсы бети жок, уятсыз, түгөнгүрдүн кылган иши болду экен?! Кышында берилүүчү жылуулук – жарандардын ден соолугу, өмүрү, өлкөнүн бар болушу. Бул жагы мынтип турса, калган жагы кандай болду деп, тармак-тармак боюнча таза, булганбаган көз менен текшерип чыксаңар да жаман болбос беле дейм.

– Ондогон, жүздөгөн электр түйүндөрү бузулуп жатса, ал жөн эле, аппараттардын иштен чыгышы же зымдардын үзүлүшү экен деп ойлой көрбөгүлө, үкөлөрүм. Аны, өз ишин билген, сүйгөн ПРОФЕССИОНАЛдардын жоктугунан азыркы мамлекеттик меxанизмдердин четинен иштен чыгып жатышы, анын күрөө тамырынан кан өтпөй баратышы деп билүү кажет.

– Ош базарында соода түйүнү өрттөнүп жатса, жөн эле, кимдир бирөөнүн катасынан улам, өрт чыгыптыр деп коё көрбөгүлө, ал – кыргыз адамынын көкүрөгүн көптөн бери каптап келе жаткан кызыл өрттүн сыртта көрүнгөн бир учкуну, кыпыны, үкөлөрүм.

– Ушул катаал күндөрдө КУУнун ректору, филология илимдеринин кандидаты, экс-министр К. Садыков ошол эле университеттин Конфуций институтунун директору, филология илимдеринин доктору, белгилүү тилчи, адабиятчы, педагог У. Култаеваны саясый шылтоо менен кызматтан алып, ошондон улам басылбаган чуручуу чыгып жатса, ага жөн эле, бир жетекчинин бирөөнү кызматтан бошоткону турбайбы деп, маани бербей салбагыла; аны өлкөбүздүн билим берүү тармагындагы ПРОФЕССИОНАЛИЗМди баалабоонун, ПРОФЕССИОНАЛдарды кодулоонун, аларды өз пайдасы үчүн саясаттын курмандыгы кылып жиберүүнүн айдан ачык өрнөгү деп билген туура.

– Мен бүгүн убактымды коротуп, илимий иштеримди токтотуп коюп, мупмуздак 105-сериядагы бетон үйдүн бир кичине бөлмөсүндө, үстүмө тонуму, башыма тебетейими кийип алып ушул саптарды жазып жатсам, “Аа, мээси айныган аксакал, бизге акыл үйрөтөт… сындап-пындап жатат… жамандап жатат”,  же башка бирдеме деп ойлобогула; бул сөздөр – менин адегенде өлкөмө, анан силерге болгон ийги ниетим, Чилдекан айым экөөбүз алпурушуп жатып, акыры анын табынан “күйүп, өрттөнүп” кеткендеги көкүрөктөн бүркүлүп чыккан көк түтүнүм; билсеңер – аруу тилегим, ыймандай сырымды ачык-айкын, жашырбай бөлүшкөнүм.

Билип турам, мен сыяктуу “төмөндөгү” кишинин айткан сөздөрүнүн силер сыяктуу “бийиктеги” кишилерге так-даана угулушу өтө кыйын. Непадам, угулуп калса, бул абышка эмнеге эле ПРОФЕССИОНАЛИЗМ эле ПРОФЕССИОНАЛИЗМ деп какшап жатат деп, бир саамга көңүл токтотуп койсоңор жаман болбойт.

Антпесеңер деле капа эмесмин. Анда мен, бар болгону: “Ай атаңгөрү, буларың да болбоду. Башыңар – баш, багалчагыңар – кара таш” дейм да, шору кайнаган кыргызга дагеле дурус башчылар келбептир деп түңүлүп, адатымча, өлкөдөн өлкө кыдырып, өз кесибиме ПРОФЕССИОНАЛдарча мамиле кылуунун жемишин мол-мол терип, өмүр канча болсо ошончо, кара жанды карч уруп иштеп да, ыгы келген жерде шапар тээп да жүрө берем. Баарыңардан жакшы, тынч, бейкут жана көп жашайм. Артыма баарыңардан жакшыраак, тазараак, айкыныраак, түбөлүктүү из калтырам. Бул жагын да ачык айтып коёюн.

Бир гана, кыйроонун так кырына келип турган Кыргызстандын тагдыры түшкө кирип түйшөлтөр, тынч уктатпас. Такыр эле колдон түшүп барар болсо, “кара каптын кагынчыгын карап көрүп”, кара башты канжыгага байлап коюп, Чалбуурага ыргып минип, саясат майданын да ары тепчип, бери тепчип өтөрмүн. Албетте, арга кетип, амал такыр түгөнсө, үч үкөм тең мурдагылар салып кеткен шайтан жолго түшүп алып, андан такыр чыкпаса, анан ошентем.

Тарыxтын эң чечүүчү жеринде турасыңар, үкөлөрүм, ич ара ЫНТЫМАК болуп, анан ПРОФЕССИОНАЛИЗМди колдосоңор эле, баары өзүнөн-өзү чечилерине ишенем. Кыргызстанда бардык маселенин ачкычы кесипкөйлүктө – ПРОФЕССИОНАЛИЗМде! Кыргызстандын андан башка өксүгү жок, ал – төрт тарабы төп келип турган, кыздын баласындай тыкан жана сулуу өлкө. Аны кедээрине кетирип жаткандар ошол эле ПРОФЕССИОНАЛ эместер. Алардан ууру да чыгат, коррупционер да чыгат, жанкечти да чыгат, контрабандист да чыгат, он сөзүнүн тогуз жарымы калп саясатчы да чыгат, диплому бар, илимден кабары жок окумуштуу да чыгат; кыскасы, өлкөгө зыян келтирчү шайтандардын баары чыгат. Жараткан кыргыз элин сактар болсо, эң алдын, дал ушул ПРОФЕССИОНАЛ эместерден сактасын!

Суука тоңуп, үстүнөн тону, башынан тебетейи түшпөй отурган кишинин сөзү ушинтип соңуна чыкты. Анча-мынча кычырап, кылч-кылч эткен жерлери болсо, аларды менден эмес, чакыртпай келип төрүмө дырдай жылаңач бойдон жайылып жатып алган, качан туруп кетерин алигиче айтпаган, анысы аз келгенсип, ичи-койнума биротоло кирип алып, түнү бою мени менен чымчыкей ойногусу келип турган, ушул катымды дурустап токуй албай машакаттанып жатсам, “андай жаз, мындай жаз” деп, улам өзүндөй суук сөздөр жакка бура тартып, аялыман бетер демитип турган Чилдекан айымдан көргүлө, үкөлөрүм. Бу Чилдекан дегениң накта наxалка экен. Айып менде эмес, мен – ПРОФЕССИОНАЛмын, түзмүн! Айып ушул Чилдекан айымда. Чилдекан айымды жетелеп келип, менин үйүмө киргизип жиберген ПРОФЕССИОНАЛ эместерде. Эми, ал мени жылтыңдап-мылтыңдап жатып, айла-амал менен Донецкий көчөсүн көздөй азгырып кете электе, бул мупмуздак шуркуяны үйүмдөн чыгарып кете турган бир ПРОФЕССИОНАЛ таба койсоңор, ал ТЭЦти оңдоп жиберсе, абдан эле бактылуу болот элем. Бар болгула!

Терең урмат менен, Сулайман Кайыпов, Кыргыз Республикасынын Илим жана теxника жагынан Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, Эл аралык Сократ сыйлыгынын лауреаты, Европа Ректорлор Клубунун мүчөсү, филология илимдеринин кандидаты, тарыx илимдеринин доктору, профессор

Булак: Жаңы Ордо

 

(Ж.Жекшеев, К.Акматов, Т.Тургуналиев)

СССР доорунда, айрыкча анын Улуу Ата Мекендик согуштан кийинки тарыхында, Кыргызстанда Россия, Украина, Балтика боюндагы жана Кавказ республикалары сыяктанып саясий оппозиция же диссиденттик кыймыл болбогону маалым. Ырас, Октябрь революциясынан кийин Совет бийлигинин орношуна жана түптөлүшүнө каршы курал менен күрөшкөн күчтөр чыккан. Алар убагында Россия, Украина тараптан көчүп келип, берешелүү кыргыз жеринде байыгандар менен кандаш-жандаш актар жана өз жери, өз мекени, өз дини үчүн күрөшкөн басмачылар эле. Бул куралган күчтөр жеңилгенден кийин байыраак жашаган кыргыздар жат тап катары “кулакка” тартылышты, көбү алыс жактарга, айталы, ошол эле Россия менен Украинага сүргүнгө айдалышты. Акырында 1930-жылдары бүт өмүрүн, бар күчүн Совет бийлигине күйүп-бышып жумшаган алгачкы жетекчилер, интеллигенция өкүлдөрү (алар баарыбызга белгилүү) ар түрдүү жалган жалаа, ушак-айың менен (“эл душманы”, “улутчул”, “шпион”, “пантүркчүл” ж.б деп) жок кылынды. Атүгүл Ата Мекендик согуштан кийин да айрым интеллигент-окумуштуулар (таанымал тилчи, адабиятчылар Х.Карасаев, Ж.Шүкүров, Т.Байжиев, Т.Саманчин, З.Бектенов) “улутчул” катары айыпталып, камакка алынды, алардын арасынан М.Байжиев сүргүндөн өз жерине аман кайтпай калды. Андан соң саясий көз карашы, “натуура” идеясы үчүн камалып же өмүрү кыйылгандар, кудайга шүгүр, болгон жок.

Бирок мындай ишмердүүлүгү үчүн кызматынан алынгандар жана куугунтукка тушуккандар кантсе да кездешип жатты. Алардын эң көрүнүктүүсү, албетте, кыргыз тилине, мектеп балдарына кам көргөнү үчүн кызматынан – республиканын биринчи жетекчилигинен 1961-жылы кеткен Ы.Раззаков. 1960-1980-жылдары кыргыз тили, адабияты, тарыхы, мамлекеттүүлүгү, Россия же орус улуту жөнүндө айткан сөздөрү, жазган чыгармалары үчүн Компартия тараптан сындалган же кызматынан бошотулгандар төмөнкүлөр: академик Б.Юнусалиев, тилчи Ж.Мукамбаев, математик Р.Усубакунов, юрист К.Нурбеков, тарыхчы С.Аттокуров, жазуучулар Т.Сыдыкбеков, М.Байжиев, К.Акматов, К.Сактанов. Таң калычтуу нерсе  – кыргыз тарыхын, тилин  көкөлөтүшөт деп маркум академик В.Бартольд (дүйнөгө таанымал чыгыш таануучу), көзү тирүүсүндө академик К.Юдахин, проф. С.Абрамзон, В.Плоских 1970-жылдары катуу сынга алынышты. Ушулардын баары болгон окуялар. Бирок менин кайрадан да айтайын, баса белгилейин дегеним – Кыргызстанда СССР мезгилинде башка өнүккөн республикалардагыдай саясий оппозиция, атүгүл диссиденттик кыймыл уюшулган эмес.

Андай аракеттер М.Горбачев бийликке келген 1985-жылдан тарта башталган кайра куруу, айкындык, демократташтыруу иштеринен улам башталды. Анда да адегенеде баягы эле маселелер – кыргыз тили, тарыхы, маданий мурас алдыңкы орунга чыкты. Андан соң экономикалык маселелер (чарбалардын өз алдынчалыгы, өзүн өзү каржылоо, өзүнчө эсеп-кысап ж.б) көтөрүлө баштады. 1989-жыл социалдык жана саясий маселелерди коюуга жана чечүүгө жол ачты, 1990-жыл республиканын тарыхында тагдыр чечкен бурулуш окуяларга бай болду.

Арийне, мындай жөрөлгөлөр менен жараяндар бир кишинин же бир ууч топтун аракети аркылуу ишке ашты деш туура эмес. Жок, ал окуяларга ар кандай ички жана тышкы жагдайлар, түрдүү социалдык катмарлар (интеллектуалдар, саясатчылар, карапайым адамдар) таасир этти. Ошолордун ичинен бул макалада атайын бөлүп, баса көрсөтөйүн дегеним  – алгачкы бейформал  коомдук (өкмөттүк эмес) уюмдар, саясий  кыймылдар, партиялар, алардын жетекчилери. Дааналап айтканда, сөз “Ашар” коому, Кыргызстан демократиялык кыймылы (КДК), “Эркин Кыргызстан”, “Асаба”, КДК партиялары, аларды уюштургандар Ж.Жекшеев, К.Акматов, Т.Тургуналиев  жөнүндө болмокчу.

1989-жыл, менимче, эки ири окуя аркылуу тарыхка кирди. Биринчиси – эчен жылдап үй-жайсыз, каттоосу жок, ушунун айынан ишке да алынбай же ден соолугун карата албай жүргөн миңдеген кыргыз жаштарынын Фрунзе шаарынын тегерегиндеги бош жерлерди басып алышы, алардын  мүдөөлөрүн коргогон “Ашар” коомунун (жетекчиси Ж.Жекшеев) уюшулушу эле. Социалдык адилетсиздиктин, өз жергебизде өзүбүздүн улутубузду өгөйлөгөндүктүн айынан келип чыккан бул козголоң “кыргызмын” деген ар бир ак ниет атуулду терең толкундаткан, ал ишке тиги же бул деңгээлде (ачык же кыйыр) колдоо көрсөтүүгө түрткөн. Маселен, мен ошондо жетекчи  кызматта – улуттук илимдер Академиябыздын тил жана адабият институтунун директору болсом да эч коркпой-үркпөй өзүмдүн кесиптеш курбум Сыртбай Мусаевди  ээрчитип “Ашар” коомунун Ленин райондук аткаруу комитетинин имаратында өткөн чогулушуна барып, ачык колдоп сүйлөгөм, андан кийин “ашарчылардын” Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин Саясий агартуу Үйүндө республиканын жетекчилери менен болгон чоң жолугушуусуна барып катышкам. Мени жана баарыбызды кубантканы – республиканын биринчи жетекчилери А.Масалиев, А.Жумагулов, Т.Акматов жаштардын бул кыймылын адегенде жактырышпай, каршы болушса да бара-бара абалды туура түшүнүшүп, тилге, ийге келип маселени чоң чыр-чатакка, кан төгүүгө жеткирбей оң чечип беришкен эле. Албетте, бул иште жаштардын өздөрүнүн уюшкандыгы, тартип сактаганы, сабырдуулугу, айрыкча жетекчилери Жапар Жекшеев менен Жумагазы Усуповдун (Чоң Аюу) акылкөйлүгү менен иш билгилиги чечүүчү күчкө ээ болду. Биз  муну жаңыдан ойгоно баштаган кыргыз демократиясынын биринчи жеңиши катары бааласак ашыкча болбойт.

Экинчи жеңиш – ошол жылдын күзүндө, 23-сентябрда кыргыз тили мамлекеттик макамга ээ болду. Оңойчулук менен келбеген, өтө оор талаш-тартыштардын, кайчы пикирлердин, кайым айтышуулардын натыйжасында Жогорку Кеңеш кабыл алган ал мыйзамдын долбоорун мен жетектеген жумушчу топ (арасында академик Б.Орузбаева, К.Бобулов, К.Акматов, Ч.Баекова, С.Мусаев ж.б. бар эле) даярдаган  болчубуз. Ал мыйзам үчүн күрөшкө бүткүл элибиз, анын ичинде “Ашар” коому абдан жигердүү катышкан. Ошондуктан “Мамлекеттик тил жөнүндөгү” мыйзамды Кыргызстандын эрктүүлүгү, эгемендүүлүгү үчүн саясий күрөштүн башталышы, алгачкы жеңиштеринин бири деп кабыл алууга акыбыз бар.

1990-жылдын январь-февраль айларында “Ашар” коому күрөштүн жаңы түрүнө, өйдөкү баскычына митингдерге өтө баштады. Эми социалдык-экономикалык гана маселелер эмес, саясий талаптар (компартиянын диктатурасы, атаандаш шайлоолор, сөз эркиндиги, өзүнчө мамлекет болуу сыяктуу) коюлду. Эрте менен ишке баратып, борбордук аянтта алгач ирет өтүп жаткан митингди көрүп толкунданганым эсимде. Ал митингдер да тынч, уюшкандыкта өттү. Жаштардын бул аракеттерин көрүп  белгилүү философ, профессор Асейин Исаев экөөбүз Казат Акматовго (ал анда жазуучулар Союзунун катчысы эле) барып: ”биз эмне, отура беребизби. Башка республикалар сыяктанып ойгонуп, жаштарды колдоп кыймылдабайбызбы?” деп айтканымды К.Акматов кыргыз демократиялык кыймылынын тарыхына арналган “Окуялар, адамдар (Миң бир күн)” деген китебинин башында келтирет.

Ошентип, Кыргызстан Демократиялык Кыймылын (КДК) түзүү колго алынды. Ага көптөгөн коомдук уюмдар, атуулдук демилгелер, көрүнүктүү интеллектуалдар кошула баштады. Алардын ичинде Т.Тургуналиев да бар эле. Бул кыймылдын демилгечилеринин кээ бир жыйындары менин жумушчу кабинетимде өттү.

1990-жылдын февралында Жогорку Кеңешке биринчи ирет атаандаштык негизинде шайлоо болуп, депутаттыкка демократиялык маанайдагы жоон топ илинди. Алар Жогорку Кеңештин апрелде чогулган 1-сессиясында алгач трибунага чыгып, коммунистик бийликке каяша айтышты (арасында мен да бар болчумун).

26-майда Кыргыз драма театрында КДКнын уюштуруу курултайы өттү. Ага Компартия адегенде каршы чыгып, театрды ачтырбай, акыры чыр чыгарда гана уруксат берип, атүгүл Борбордук Комитеттин идеология боюча катчысы М.Шеримкулов катышып сөз сүйлөдү.  Курултайга СССРдин эл депутаты, академик А.Акаев да катышып, өз ойлорун ортого салды. Курултай 5 адамды КДКнын тең төрөгалары кылып шайлады. Алардын арасында К.Акматов, Ж.Жекшеев, Т.Тургуналиев бар эле. Курултай кабыл алган документтердин ичинде эң маанилүүсү – “Кыргыз Республикасынын эгемендүүлүгү жөнүндөгү Декларация” болду.

Тилекке каршы, тынчтык мүнөздө башталган мындай демократиялык жараян июнь айында Түштүктө орун алган кандуу окуялар аркылуу бузулду. Буга төмөнкүдөй эки чоң кемчилик себеп болду.  Биринчиси – Бишкек сыяктуу эле Ош шаарынын четинен жер алгысы келген кыргыз жаштарынын “Ош аймагы” кыймылы менен жергиликтүү жана республикалык бийликтердин туура мамиле түзө албаганы, экинчиси – март айында Жалал-Абадда жашаган кадырлуу өзбек аксакалдарынын Москвага, Ташкенге, Бишкекке даректеген жикчилдик(сепаратисттик) Кайрылуусун колдоп Ош шаарында уюшулган “Адолат” аттуу өзбек жаштар кыймылын да бийликтер туура нукка салбаганы. Бийлик ушул окуялардын чыныгы себептерин иликтеп,  аларды өз убагында чечүүнүн ордуна күнөөнү  демейдегидей эле башка жактан – ойгоно баштаган коомдук уюмдардан, КДКдан көрдү. Натыйжада күздө, Жогорку Кеңештин экинчи сессиясы ачылчу октябрда Кыргызстанда саясий курч абал – коммунистик жана демократиялык күчтөрдүн тиреши башталды.  Демократиялык күчтөр эки агымдан турду: биринчисин КДК баштап, тышта олуттуу саясий талаптарды койгон массалык ачарчылык  жарыялашты, экинчиси парламенттин ичинде “Атуулдук ынтымак жана демократиялык жаңылануу үчүн” деп аталган депуттатык топ түзүлдү. Ушул эки агымдын өз ара биргелешкен аракети менен Жогорку Кеңеш адегенде Конституцияга президенттик кызматты киргизди, андан кийин бул эң жогорку кызматка Компартиянын жетекчилерин өткөрбөй, атаандаштык негизде А.Акаевди шайлады. Буга чындап сүйүнгөн КДКчылар, айрыкча сыртта ачкачылыкта тургандар Акаевди ошол күнү кеч болсо да сырттан тосушуп, башына Т.Тургуналиев ак калпак кийгизди. Жогорку Кеңештин декабрдагы сессиясында КДК даярдаган “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик өз алдынчалыгы жөнүндөгү” Шардана (Декларация) айрым алымча-кошумчалар менен кабыл алынды.  КДКнын тең төрөгасы К.Акматов Президенттик Кеңешке мүчө болду, айрым өкүлдөрү А.Акаев түзгөн алгачкы өкмөттүн курамына киришти. Ошонтип, А.Акаев менен парламенттеги жана анын сыртындагы демократиялык күчтөрдүн кызматташтыгы башталды.

КДКнын 1990-1991-жылдардагы ишмердигиндеги оң жана маанилүү окуялар катары түштүктөгү кандуу апааттын кесепеттерин жоюуга катышканын, 1991-жылдагы ГКЧПнын төңкөрүшүнө ачык каршы чыкканын, 1916-жылкы улуттук-боштондук козголоңдун 75 жылдыгына арнап “Өмүр көчү” жүрүшүн уюштурганын, “Майдан” (редактору А.Токтогулов) деп аталган алгачкы көз карандысыз гезит чыгарганын, СССРдеги демократиялык жана саясий жараяндарды биргелешип алдыга жылдыруу үчүн Өзбекстан, Тажикстан, Казакстан, Россия, Балтика боюндагы жана Кавказ республикаларындагы ушул багыттагы күчтөр менен алака түзүп, тажрыйба алмашканын белгилөө кажет. Бул иштерде, албетте, уюштургуч, жетекчи, чыгаан (лидер) катары Ж.Жекшеев, К.Акматов, Т.Тургуналиевдин кызматы чоң болгонун унутпашыбыз зарыл.

Бирок КДКдагы абал 1991-жылы өзгөрүүгө учурады: бардыгы баягы эле так талаштан, “мен кыйынмын”, “мен чыгаанмын” деген кур дымактан чыкты. Бул КДКнын ошол жылы өткөн эки курултайында (февраль, ноябрь) айкындалды. Натыйжада, КДК ичтен ыдырап, ар кайсы топторго жана алгачкы саясий партияларга (“Эркин Кыргызстан”, “Эрк”, “Асаба”, КДК) бөлүнүп кетти. Эми Ж.Жекшеев, К.Акматов, Т.Тургуналиев менен атаандашкан Ө.Текебаев (ал Жогорку Кеңештин депутаты болчу), Т.Акунов, Турсунбай Бакир уулу сыяктуу дараметтүү жаштар пайда болду. Мындай бөлүнүп-жарылуу “Ашар” коомунун ичинде да жүрдү. Мунун баары өнүгүүнүн мыйзам ченемдүү жараяны болчу.

Экинчиден, 1992-жылдан тартып А.Акаев менен парламенттен сырттагы демократиялык күчтөрдүн мамилеси да өз ара сууп, 1993-жылы таптакыр үзүлдү. Буга, менимче, эки тарап тең күнөөлүү: Т.Тургуналиев баштаган ашынган “радикал” демократтар ашыкча, аткарууга мүмкүн болбогон талаптарды коюшуп, ага көнбөгөн Президенттин кызматтан кетишин  талап  кыла  башташты, президент  да  бара-бара  демократиялык  жолдон  тайып, авторитардык  башкарууга  ыктады. Мунун  аягы  эки  тарап  үчүн  тең  жакшы  бүткөн  жок: Т.Тургуналиевге  өчөшкөн  А.Акаев  адегенде  аны  ректорлукка  көтөргөн  болуп, андан  кийин  жалган  жалаа  менен  көп  жылга  каматты эле, анысы  Топчукеге  “абийир  туткуну”  деген  ардактуу  наам  жана эл аралык  аброй  алып келди; Ж.Жекшеев  да 1993-жылдан  тарта  Жогорку Кеңешке депутаттыкка койгонунда бийлик каршы  болгонунан улам ачык оппозицияга өттү; К.Акматов болсо 2003-жылга  чейин А.Акаев  менен  кызматташып,  акырында  орой  түрдө “Ак Үйдөн” кууп  чыгарылды; А.Акаевдин  өзү 2005-жылы элдик  революциянын  негизинде  бийлигин да, өлкөсүн да  таштап  качып кетти. Ал  революцияны   идея  жактан  даярдагандардын  жана  жетектегендердин  арасында, албетте, Т.Тургуналиев, Ж.Жекшеев, К.Акматов  бар эле. Алар   атүгүл 2010-жылы өздөрү  бийликке  алып  келген  К.Бакиевдин  режимин  кулатууга  да катышышты.

20 жылды камтыган  ушул  тарыхый  окуялар  К.Акматовдун  “Окуялар, адамдар (Миң бир күн)”, Ж.Жекшеевдин  “Чындык  бир гана  өзүңдө” (1997), “Атуулдук биримдикке чакырам” (2003), Т.Тургуналиевдин  “Оома-төкмө  дүнүйө” (2011)  аттуу  эскерме  китептеринде  ар кайсы  даражада (биринде аз, экинчисинде дурус, үчүнчүсүндө толук)  чагылдырылган. Алардын  ар бир  бетин  калтырбай  окуган  жана  үч  авторду  жакындан  таанып билген, бирге  жүргөн  адам  катары  өзүмө  жана  элиме  жалпылоо  иретинде  төмөнкүдөй  суроолорду  койгум  келет: бул  саясатчылар  эмне  үчүн  жана  кандайча  ушундай  жолду  тандашты? Таштаган  саясий  кадамдары  канчалык  ишке  ашты? Дегеле  булардын  Кыргызстандын  жаңы  тарыхындагы  орду  кандай?

Коюлган  соболдорго  туура  жооп  табыш  үчүн  ар  биринин  жекече турмуштук  жолуна, билимине, жөндөмүнө, инсандык  сапаттарына  кыскача  саресеп  салуу  ылайыктуу.

Казат  Акматов  менен  Топчубек  Тургуналиевдин  жаштары  улуураак (экөөнүн  жашы тең, 1941-жылы  төрөлүшкөн), баскан  жолдору  да окшошураак: айылдагы  орто  мектепти  бүткөн  соң  экөө  тең  шаарда  жана  Москвада  билим  алышкан, андан  кийин  ар  кайсы  кызматтарда  иштешип, акыры  Кыргызстан  Компартиясынын  Борбордук  Комитетинин  аппаратында  кызмат  өтөшкөн, андан  кетип  кайрадан  башка  жактарда  эмгектенишкен. Кыскасы, экөө  тең  коммунист, партиялык  кызматкер, бирок  кесиптери  башка: К.Акматов – журналист  жана  жазуучу, Т.Тургуналиев – маданият  кызматкери  жана  окумуштуу – философия  илимдеринин  кандидаты. Дагы  окшоштуктары – экөө  тең  жаш  кезинде  жана  кызматта  жүргөнүндө  улутчул  катары  бир нече  ирет  жеме  алышкан  экен. Бирок  бул  жагынан  К.Акматовдун  “күнөөсү ”  оорураак  болуптур: аны  кызмат  убагындагы  “улутчул”  иштери  жана  “Мезгил”  романы  үчүн  үч  ирет  партиядан  чыгаруу  аракети  көрүлүптүр. (“Мезгил”  романын  “улутчул”  деп  айыптап  жатышканында  К.Акматовду  ачык  колдоп, макала  жазган  элем).

Т.Тургуналиев  болсо эмгектенген  музыкалык  окуу  жайында  айылдык  кыргыздарды  көп  кабыл  алганы   жана  кыз-келиндер  пединститутунда  иштеп  жүргөндө  куран  окуп  койгону  үчүн  текшерилгени  болбосо  өзүнүн  орус  тилинде  жарык  көргөн  “Көркөм  маданияттардын  биримдиги” (1977), “Руханий  маданиятты  интернационалдаштыруу  маселелери” (1987) аттуу  илимий  китептеринде  чылгый марксчыл-ленинчил  көз  карашты  жактаган, ал  аз  келгенсип  ашынган  интернационалдык  маданиятты  колдоп, улуттук  тилге  кылапат  келтирип, “панисламдык, пантүркчүл  жалган  элестерди”  айыптаган. Актай  мазмундагы  макалаларын  борбордук  “Совесткая  культура”  газетасына  да  жарыялаган. Мунун  негизги  себеби – Т.Тургуналиевдин  КПСС БКга  караштуу  Коомдук  илимдер  Академиясында – коммунисттик  идеологиянын  очогунда  тарбияланышында  эле. Салыштыруу  иретинде  элестетип  көрүңүздөр: 1987-жылы  СССРде  демократия, айкындык, өткөндү  калыс  баалоо  жандана  баштабады  беле. Анан  эле  Топчуке  эки-үч  жылда  ашынган  актикоммунист, улутчул  демократ  болуп  чыга  келди. Эмне  үчүн  мындай  болду, ич  дүйнөсүндөгү  саясий  жана  руханий  кайра  жаралуу  кандайча  жүрдү – бул  жөнүндө  анын  “Оома-төкмө  дүйнөсүндө”  эч  нерсе  айтылбайт.

К.Акматовдо  мындай  багыттагы  өсүп-өнүгүү, өзгөрүү  акырындап, өз  жолу, өз ирети  менен  жүргөнүн  анын  турмуштук  жолу,  жасаган  иштери, жазган  мыкты  чыгармалары  (“Боз  улан”, “Мезгил”, “Мунабия”, “Архат”)  ынанымдуу  далилдейт.

Жыпар  Жекшеевде  да  ошондой  болгон. Ал  карапайым, көп  балалуу  үй-бүлөдө  төрөлүп, кенедейинен  кыйынчылык  көргөн, жетим  балдардын  мектебинде  өскөн. 1970-жылдары Фрунзедеги сүрөт  окуу  жайында  окуп  жүргөндө  “Жаш  тилек”  деген  жаштар  уюмун  түзүп, улуттук  мүнөздөгү  иш  чараларды  өткөргөндүгү  үчүн  партиялык органдарга,  КГБга  бир  нече  ирет  чакырылган, кийин да  акыркы  кызматтын  көз  кырында  жүргөн. Айрыкча  “Ашар”  коомун  жана  КДКны  түзүүгө  белсемдүү  катышкандыгы, жетекчилик  кылганы  үчүн  кылмыш  иши  козголуп, укук   коргоо  органдарынын  көзөмөлүнө  жана  тергөөсүнө  алынган, Компартиянын  жана  андан  кийинки (демократиялык деп аталган) бийликтердин  кара  тизмесине  кирген. Андай  каршылыктарга  карабастан  1995-жылы  атаандаштык  курч  күрөштө  Жогорку  Кеңещтин Мыйзам  чыгаруу  жыйынына  депутаттыкка  өтүп, өлкө  үчүн  зарыл  жана  калыс  сөздөрүн  айтып  келди.

Көрүнүп  тургандай,  үчөө  тең  демократиялык  көз  караштары  аркылуу  гана  эмес, кесиптери (интеллигенция  өкүлдөрү), тагдырлары  боюнча  да окшош. Бирок  мүнөздөрү  ар башка: К.Акматов  кантсе  да  жумшак, ийкем, келишкич  болчу,  Ж.Жекшеев – токтоо, сабырдуу, катаал, бир сырдуу; Т.Тургуналиевге келсек, ал –  бетке чабар, тайманбас, радикал, албуут. Анан  калса  мыкты  сүйлөйт, ырдайт, бийлейт, артист  боло  калат (бекеринен  маданият  жана  музыка  окуу  жайларын  бүткөн  эмес да). Мага  жагып  калган  дагы  бир  жакшы  жагы – оозу  менен  эле  жакшы  ырдап, сүйлөбөстөн (чечендигин  көрсөтпөстөн) кыргызча  жазганы  да дурус экен. Муну  “Оома-төкмө  дүнүйө”  китебиндеги  бала  чагына, ата-апаларына, туугандарына, Лейлекте  сүргүндө  жүргөндөгү  табиятка  арналган  баяндары  күбөлөп  турат.

К.Акматов, Т.Тургуналиев, Ж.Жекшеевдин  2010-жылдын  7-апрелинен  кийинки   жашоо  турмушу, иштери, максат-мүдөөлөрү  өзгөрдү  десек  болот. Топчуке  революциядан  кийин  өкмөттүк  кызматта  (токой  чарбасы  жана  айлана-чөйрөнү  коргоо  агенттигинин  директору  болуп) аз  убакыт   иштеп, андан  бошогон  соң  ал  убактагы  президент  Р.И.Отунбаевага  таарынып  калганы  болбосо, негизинен  үчөө  тең  андан  кийинки  президент  А.Атамбаев  менен  ниеттеш, кызматташ  болду. Өкүнткөн  нерсе –  К.Акматов  арабыздан  кеткенине  эки-үч  жыл  өтүп  калды. Калган  экөө  дале  бар, күүлүү-күчтүү:  Ж.Жекшеев  коомдук-саясий  иштерден  кол  үзбөй  келатат, Т.Тургуналиев  илимий-педагогикалык  жолуна  кайтып, И.Арабаев  атындагы  университетте  (өзү  бир кезде – демократия  үчүн  күрөшкө  аттанганга  чейин  эмгектенген)  Манастаануу  институтун  уюштуруп, “Байыркы  көчмөн  кыргыз  цивилизациясы”  деген пайдалуу  китеп  (2016)  жазып  чыгарды.

Сөздү  жыйынтыктап  айтарым  эмне?

Дүйнөлүк  тарыхта  кан, курал, террор  менен  коштолгон  козголоңдор, төңкөрүштөр, революциялар, улуттук-боштондук  кыймылдары алардын  атактуу баатырлары  жана  башчылары көп болгон. Мунун эң  улуу жана көрүнүктүү үлгүлөрү Англия, Франция, Америка, Мексика, Октябрь, Кытай, Куба революциялары  эмеспи. Бирок  да эң  шумдук, эң  укмуш  окуялар – тынчтык, демократиялык  революциялар  ХХ кылымдын  акыркы  он   жылдыгында  адегенде Европада, ага  удаа  СССРде, анын  ичинде  Кыргызстанда  болду. Албетте, ал  окуялар  жөндөн  жөн  эле, асмандан  бүткөндөй  болгон  жок. Тескерисинче, алар  жылдар  бою  ичтен  жана  сырттан  бышырылып, жуурулуп, көптөгөн  алдыңкы, күрөшчүл  адамдардын  аракети  жана  эркиндикти  эңсеген  элдердин  каалоо-тилеги, максаты, катышуусу  аркылуу  ишке  ашырылды. Ал  эми жанакындай   адамдардын  өзүнчө  сапат-касиеттери  болот. Ошолор  тууралуу  ХХ  кылымдын  көрүнүктүү  ойчулдары  А.Камю  “Козголоңчу  адам”, Э.Фромм  “Революциячыл  мүнөз”  деген эмгектеринде  терең  жазышкан. Айталы, Э.Фроммдун  изилдөөсүнө  ылайык  революциячыл  мүнөзгө  эгедер  адамдар  авторитардык  мүнөздөгү  адамдардан  айырмаланып  эркиндикти, көз  карандысыздыкты, сынчыл  маанайды, акыл-эсти, адамгерчиликти, турмушту  сүйөт, бийликти, кошоматты, жалган айтканды  жактырбайт. Ошон  үчүн  алар  өзүнүн  жана  өлкөсүнүн  эркиндиги, өз  алдынчалыгы, көз  карандасыздыгы  үчүн  күрөшөт.

Албетте, ар кандай  кесиптеги, ар  кайсы  чөйрөдөгү  мындай  адамдар  Кыргызстанда  да  бар  болчу. Кези  келгенде, сааты  чыкканда алар Кыргызстандын  жаңы  жолу – демократия  менен  көз  карандысыздыгы  үчүн  күрөшкө  чыгышты  жана  эли  менен  кошо  жеңишке  ээ  болушту. Бул  татаал, карама-каршылыктуу  жолдогу  күрөш  азыр  да  уланууда. Ошол  топтогу чыгаан  адамдардын  арасында  Ж.Жекшеев, К.Акматов, Т.Тургуналиев  да  сөзсүз   бар  эле. Биз  алардын  ар  бирин  өздөрүнө  же  башка  айрым  жакын  санаалаштарына  окшоп  “кыргыз  демократиясынын  атасы” (“негиздөөчүсү”)  дебестен, үчөөнө  тең  тан  берип, эмгектерин  татыктуу  баалап, “кыргыз  демократиясынын  алгачкы  баатырлары”  деп  атасак  тарыхый  жактан  калыстык  болор.

Абдыганы Эркебаев, Кыргыз  Республикасынын  Улуттук  Илимдер Академиясынын академиги.

Булак: “Майдан. kg” гезити