ИНТЕРВЬЮ

— Зулпукаар аке, кыргыз журтуна калеми курч, абийирине камчы салдырбаган чыгаан журналист катары таанылдыңыз эле, бирок негедир бир жылдан бери көрүнбөй кеттиңиз, кайда жүрдүңүз, эмне менен алек болдуңуз?

— Биринчиден көңүлдү көкөлөткөн сөзүңө рахмат, экинчиден өзүм жөнүндө кыска гана айта турган болсом, касиеттүү ата-бабаларыбыз менен жете-жотолорубуздун кылым карыткан санжыра дүйнөсүнө кирип, Кудайымдын буйругу менен кайыптын катылып жаткан сырдуу ааламына чейин жеттим. Тактай кетсем, илимий чөйрө тыным албастан издеп келген Шамбаланы Памирден таап, жер бетиндеги пендеге табышмак болгон түйүндөрдү жандырып чыктым. Анын бири Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин урпактарынын улуу санжырасы болуп эсептелет, ага чыйыр салып, унутта калган булактын көзүн тазалап, Кудай касиетине жеткен ыйык Атабыз менен асыл Энебиздин уул-кыздарынын санжырасын тиздим. Мындайча айтканда, Адам менен Ободон таратылган ой жорумдун тамырын талкалап, киши баласы Кыдыр менен Умайдан тараганын аныктап бердим. Албетте, анын баарын бул жерде жая салуу мүмкүн эмес, андыктан кызыктын баарын “Кыдыр санжырасынан” окусаңар болот.

— Демек сиз өтө чоң талашка жем таштап, Кыдыр атабыз менен Умай энебизди таап чыгыпсыз, эми Адам ата менен Обо энеден тараган санжыра жалган болуп чыгабы?

— Биз кызыл топурактан жасалган Адам менен анын кабыргасынан жаралган Обого бирикпейбиз, ал санжыранын тизими диний маңкуртчулуктан улам пайда болгон. Ооба, Адам менен Обонун тукумдары бар, алар еврей менен арабдар. Ал эми биздин башкы атабыз Кыдыр – энебиз Умай. Бул эки ыйык заттын турагы Памирдеги Шам-Көл (Шам-Мир), Сар-Көл (Зор-Көл, Виктория, Көй-Кап) болуп эсептелет, так ушул жер киндигинен эл башкарган падышалар династиясы менен Аруу (Арий) тукуму тараган, мунун ондогон тарыхый фактылары аталган эмгекте жазылуу. Асыресе, киши дүйнөсү Адам менен Обого бирикпестиги дүйнөлүк илимде дагы аныкталып, такталган. Сөзүбүз куру болбошу үчүн бир фактыны белгилесек, Э.Шюре: «Течение семитическое и течение арийское – вот два потока, которые принесли нам все наши идеи, все предания и религии, все искусства, науки и философии…”[1] деп жазган. Айтор, санжыранын бүт баардыгы тарыхый жана философиялык фактылар менен бышыкталып, акылдын туу чокусундагы илим алдында тастыкталып берилди.  

— Кудайдын турагы болгон Шамбала Памирде экенин айттыңыз, муну илимий чөйрө Тибеттен издеп келе жатпайбы?

— Факты менен айтсам, дүйнөлүк илимий маалыматта: “Шамбала была царством в Средней Азии. Её царь Сучандра побывал в Южной Индии, чтобы приобрести знание. После мусульманского вторжения в Среднюю Азию в IX веке царство Шамбалы сделалось невидимым для человеческих глаз, и только чистые сердцем могут найти к ней дорогу”[2] деп белгиленген. Бул кашкайган далилди санскрит жазмасын иликтеген илимпоздорго мен барып жаздырган жокмун. Демек, Шамбала Тибеттин тоосуна гана байланбайт. Кыскасы мунун ар тараптан тастыкталган далили “Кыдыр санжырасы” китебинде жазылган, дүйнөнүн сырдуу түйүнүнө кызыккандар бардык фактыны ошол жерден окуп чыкса болот.

— Сиз китептеги бир гана сырдын чет-бучкагын чыгарып, Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин урпактары тууралуу айттыңыз, аталган эмгекте коомчулукту таң калтыра турган дагы кандай жаңылык бар?

— Албетте, азыр дүйнө жүзү улуттарга, диндерге, мамлекеттерге жиктелип, түрдүү түшүнүктөргө аң-сезимдери катып калды. Ошондой болсо да, Кудайдын кудуретин жеткирүү милдети акылга уюган соң, аны кечиктирбей ачыкка чыгарышым керек. Так белгилесем, дүйнө жүзү азыр Жараткан менен Кудайды унутуп, Ажалдын ээси болгон Шайтанга сыйынып калды. Эгер жер бетиндеги жумуру баштуу пенделер тез арада Кудайдын өзүн таанып, жападан жалгыз Жаратканга тизе бүкпөсө, тагдыры топон суу өңдүү чоң алааматтын бири менен чечилет. Муну жөн жерден жар салып жаткан жокмун, адамзаты менен кишизаты оттон жаралган Шайтанга чөгөлөп, анын аты менен согуш жүргүзүп, кан төгүп жатканын “Кыдыр санжырасында” кашкайган фактылар менен тастыктап, жалпы коомдун алдына чыгардым. Китепти окуган соң иудей, христиан, ислам жана будда диндерине жиктелгендер Кудайга сыйынып жатканын Бириккен улуттар уюмунун алдында далилдеп берсин!

— Мунуңуз абдан чоң сенсация экен, азыр дүйнөдө терроризм күчөп турган кез, сиз өзүңүздүн жана үй-бүлөңүздүн өмүрүнөн корккон жоксузбу?

— Ооба, өзүмдүн жана жакындарымдын өмүрүн дүйнөнүн тынчтыгы үчүн бычактын мизине койдум, коркунуч бар. Бирок, мен террордук жана экстремисттик топтордун намысын тебелегидей кайсы бир диний агымды көккө жеткире көкөлөтүп мактап, экинчисин кемсинтип жаткан жокмун. Бул жерде тынчтык жөнүндө сөз болуп жатат. Кудурети күчтүү Кудайымдын колдоосу аркылуу жалпы дүйнө жалгыз Жаратканга сыйына турган ынтымак тууралуу сөз баштап отурамын. Демек, баарында акылы бар, Шайтанга азгырылбай, терең ойлонот деген ишенимдемин. Экинчиден, менин көзүмдү тазалоо менен эми маселе чечилбейт, анткени, айтыла турган сөздүн баары китепке жазылып, элге тарады. Мындан ары мен болсом дагы, болбосом дагы сөзсүз түрдө жалгыз Жаратканга сыйынуу маселеси чечилет. Себеби, Шамбаладагы Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин касиети ачылып, Шайтандын бети сыйрылып калды. Албетте, аалам түзүлүшү боюнча кимдир бирөө өз чындыгын далилдегиси келсе, Кудайым берген сабырдуулук менен акыл күрөшүн жүргүзүшүн суранам, анткени ата-бабаларыбыз “Кудайды акылың менен тааны” деген улуу сөздү бизге калтырган. Дегеним, акыл иштебей, маңкурт болуп калганда, Жараткандын каары башталат. Так мына ошону мен эскертип, жер бетиндеги пенделер Ажалдын ээсине сыйынып калганын кашкайган далилдер менен ачыкка чыгардым. Кудайга сыйынып жатабыз деп дүйнөнү алдап жаткан динаятчылар эми эл алдында жооп берсин.

— Демек, адамзаты “Алтын доорго” жетип, жалгыз Жаратканга сыйына турган кезге келди деп эсептейсизби?

— “Алтын доорду” бүт баары самап келген, бирок акыл майдаланып кеткендиктен, жер бетиндеги пенделер бир доордон экинчисине өтө алган эмес. Тактап айтканда, азыркы маалдагыдай Жараткан менен Кудайды унутуп, Шайтанга сыйынып калган кезде, бир кишиге айттырган. Анан Шайтандан ажырабай, акылын иштетпей, анын аты менен согушуп, кан төгүүнү токтотпой койгон маалда, Жараткандын жалгыз өзү аргасыз түрдө топон суу окуясын кайталап, маңкурт болгон пенделердин жазасын чегерип келген. Биз так ошол чекте турабыз.

— Чындыгында эле биз азыр еврейди кул кылган затты гана таанып, аны Кудай жана Жараткан катары билип жатабыз. Сиздин айтымыңызга караганда булар ар башка заттар, туурабы?

— Эң туура. Дүйнөдө Жараткан бар, ал – бүткүл ааламдын ээси. Анын жер бетинде эки өкүлү бар. Бирөөсү өмүр берет аны Кудай дейбиз, экинчиси өмүрдү кыят муну Шайтан дейбиз. Бул айтылган сөздөрдүн илимий жана тарыхый фактысы “Кыдыр санжырасы” китебинде тизилүү, анын баарын ошол жерден тактап окугула. Анан мындай кереметти билбеген арабдар менен еврейлер Ажалдын ээсин Кудай тутуп, дүйнөнү диндерге ажыратып, ааламдын жаралыш кереметин жалгыз гана Шайтанга байлап таштады. Жыйынтыгын тарыхтан көрдүк, Ажалдын ээсин “Менин Кудайым” деп талашкан динчилдер “Крестик жүрүш”, “Желмогузга аңчылык”, “Жихат” деген чакырыктар менен миллиондогон бейкүнө өмүрлөрдү кыйса, азыр Ислам мамлекети жана сунит менен шийит деген ажырымдар аркылуу аёсуз түрдө кан төгүп жатат. Мунун түбү жакшылык менен бүтпөйт, ар бир пенде тез арада Кудайдын кудуретин таанып, Жаратканга шүйкүм кылбаса, алдыда чоң алаамат күтүп турат!

— Бул жерде кыргыздын орду кандай болот?

— Дүйнөдөгү эң ыйык эл бул – кыргыз. Ыйыктыгынын негизги белгиси тилде турат, Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин тилин, т.а. Кудайдын тилин сактап калды. Бул тил – Жараткан Теңиримдин жалгыз өзүнөн гана ыроолонгон ыйык тил. Ырас, жер бетиндеги элдердин бары байыркы доордо Кыдыр менен Умай тилинде сүйлөгөн, бирок, тилекке каршы, азыр бардыгы бузулуп, өзөктөн алыстап кетти. Ыйык Атасы менен асыл Энесин унутуп маңкуртташкан пенделер тилди гана эмес, жогоруда так белгилеп бергендей, Кудай менен Жаратканды да биротоло унутуп, Жоломан болуп калды. Ал эми алакандай кыргыз калкы Кудайдын тили менен сүйлөп, Атабыз менен Энебиз калтырган каада-салтты, нарк-насилди, үрп-адатты, кийим-тайымды, оюн-зоокту, айтор бардык баалуулукту сактап кала алды. Биз ушул сапаттар менен дүйнө элдеринен бийикпиз десек жаңылышпайбыз. Албетте, муну өзүбүз кылган жокпуз, Кыдыр атабыздын жардамы менен болду. Манас бабабыздын улуу баяны баштаган сөз бермети менен тизилген акыл мурастарды айттырып, тилибиз менен кошо баалуу кенчти бизге сактап берди. Бул үчүн аты Кудай деген ысымга өзгөрсө да заты так өзүндөй сакталып калган Кыдыр атабызга миң мертебе ырахмат айтып, шүгүр келтиришибиз керек. Кошумчалай кетерим, дүйнөнү сактап калуу үчүн кыргыздар канчалык эрте ойгонуп, Кыдыр атабыз менен Умай энебизди даңазалап, Шайтандын башын шылый чапканга көмөктөшсө, ошончолук соопко да, ырыскыга эгедер болот. Дегеним, мен айтпасам да түшүнүп турасыңар, ар бир кыргыздын башына алтын жаай турган иш башталды. Андыктан, майда-чүйдөнүн баарын жыйыштыра туралы. Себеби, кыргыз үчүн Кыдыр атабыз жат эмес. Кыргыз деген этнонимдин өзү Кырк Кыдыр, Кырк Кызыр, кыскарып Кырккыз, анан Кыргыз болгону санжырада так жана таамай далил менен берилди, анын баарын чакан маекке батыруу кыйын, демек, элибиз кантип куралганын китептен окугула.

— Албетте, алдыда дагы маек курабыз, азыр “Кыдыр санжырасы” китеби кайда сатылып жатканын айта кетсеңиз?

— “Кыдыр санжырасы” китеби “Нуска” китеп дүкөнүндө, Борбордук аянттагы “Ала-Тоо” кинотеатрынын маңдайындагы китеп саткан жерде, Чүй проспектиндеги Борбордук почта түйүнүнүн ичиндеги кыргыз китеп дүкөнүндө жана И.Арабаев атындагы Университеттин библиотекасында сатылып жатат.

— Маегиңизге ырахмат, “Кыдыр санжырасы” Кыргыз элине кут кондурсун!

Маектешкен Калыгул Бейшекеев

[1] Н.Г.Аюпов, Тенгрианство как открытое мировоззрение, Алматы, 2012, стр. 53.

[2] https://ru.wikipedia.org/wiki/Шамбала

— Зулпукаар аке, кыргыз журтуна калеми курч, абийирине камчы салдырбаган чыгаан журналист катары таанылдыңыз эле, бирок негедир бир жылдан бери көрүнбөй кеттиңиз, кайда жүрдүңүз, эмне менен алек болдуңуз?

— Биринчиден көңүлдү көкөлөткөн сөзүңө рахмат, экинчиден өзүм жөнүндө кыска гана айта турган болсом, касиеттүү ата-бабаларыбыз менен жете-жотолорубуздун кылым карыткан санжыра дүйнөсүнө кирип, Кудайымдын буйругу менен кайыптын катылып жаткан сырдуу ааламына чейин жеттим. Тактай кетсем, илимий чөйрө тыным албастан издеп келген Шамбаланы Памирден таап, жер бетиндеги пендеге табышмак болгон түйүндөрдү жандырып чыктым. Анын бири Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин урпактарынын улуу санжырасы болуп эсептелет, ага чыйыр салып, унутта калган булактын көзүн тазалап, Кудай касиетине жеткен ыйык Атабыз менен асыл Энебиздин уул-кыздарынын санжырасын тиздим. Мындайча айтканда, Адам менен Ободон таратылган ой жорумдун тамырын талкалап, киши баласы Кыдыр менен Умайдан тараганын аныктап бердим. Албетте, анын баарын бул жерде жая салуу мүмкүн эмес, андыктан кызыктын баарын “Кыдыр санжырасынан” окусаңар болот.

— Демек сиз өтө чоң талашка жем таштап, Кыдыр атабыз менен Умай энебизди таап чыгыпсыз, эми Адам ата менен Обо энеден тараган санжыра жалган болуп чыгабы?

— Биз кызыл топурактан жасалган Адам менен анын кабыргасынан жаралган Обого бирикпейбиз, ал санжыранын тизими диний маңкуртчулуктан улам пайда болгон. Ооба, Адам менен Обонун тукумдары бар, алар еврей менен арабдар. Ал эми биздин башкы атабыз Кыдыр – энебиз Умай. Бул эки ыйык заттын турагы Памирдеги Шам-Көл (Шам-Мир), Сар-Көл (Зор-Көл, Виктория, Көй-Кап) болуп эсептелет, так ушул жер киндигинен эл башкарган падышалар династиясы менен Аруу (Арий) тукуму тараган, мунун ондогон тарыхый фактылары аталган эмгекте жазылуу. Асыресе, киши дүйнөсү Адам менен Обого бирикпестиги дүйнөлүк илимде дагы аныкталып, такталган. Сөзүбүз куру болбошу үчүн бир фактыны белгилесек, Э.Шюре: «Течение семитическое и течение арийское – вот два потока, которые принесли нам все наши идеи, все предания и религии, все искусства, науки и философии…”[1] деп жазган. Айтор, санжыранын бүт баардыгы тарыхый жана философиялык фактылар менен бышыкталып, акылдын туу чокусундагы илим алдында тастыкталып берилди.  

— Кудайдын турагы болгон Шамбала Памирде экенин айттыңыз, муну илимий чөйрө Тибеттен издеп келе жатпайбы?

— Факты менен айтсам, дүйнөлүк илимий маалыматта: “Шамбала была царством в Средней Азии. Её царь Сучандра побывал в Южной Индии, чтобы приобрести знание. После мусульманского вторжения в Среднюю Азию в IX веке царство Шамбалы сделалось невидимым для человеческих глаз, и только чистые сердцем могут найти к ней дорогу”[2] деп белгиленген. Бул кашкайган далилди санскрит жазмасын иликтеген илимпоздорго мен барып жаздырган жокмун. Демек, Шамбала Тибеттин тоосуна гана байланбайт. Кыскасы мунун ар тараптан тастыкталган далили “Кыдыр санжырасы” китебинде жазылган, дүйнөнүн сырдуу түйүнүнө кызыккандар бардык фактыны ошол жерден окуп чыкса болот.

— Сиз китептеги бир гана сырдын чет-бучкагын чыгарып, Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин урпактары тууралуу айттыңыз, аталган эмгекте коомчулукту таң калтыра турган дагы кандай жаңылык бар?

— Албетте, азыр дүйнө жүзү улуттарга, диндерге, мамлекеттерге жиктелип, түрдүү түшүнүктөргө аң-сезимдери катып калды. Ошондой болсо да, Кудайдын кудуретин жеткирүү милдети акылга уюган соң, аны кечиктирбей ачыкка чыгарышым керек. Так белгилесем, дүйнө жүзү азыр Жараткан менен Кудайды унутуп, Ажалдын ээси болгон Шайтанга сыйынып калды. Эгер жер бетиндеги жумуру баштуу пенделер тез арада Кудайдын өзүн таанып, жападан жалгыз Жаратканга тизе бүкпөсө, тагдыры топон суу өңдүү чоң алааматтын бири менен чечилет. Муну жөн жерден жар салып жаткан жокмун, адамзаты менен кишизаты оттон жаралган Шайтанга чөгөлөп, анын аты менен согуш жүргүзүп, кан төгүп жатканын “Кыдыр санжырасында” кашкайган фактылар менен тастыктап, жалпы коомдун алдына чыгардым. Китепти окуган соң иудей, христиан, ислам жана будда диндерине жиктелгендер Кудайга сыйынып жатканын Бириккен улуттар уюмунун алдында далилдеп берсин!

— Мунуңуз абдан чоң сенсация экен, азыр дүйнөдө терроризм күчөп турган кез, сиз өзүңүздүн жана үй-бүлөңүздүн өмүрүнөн корккон жоксузбу?

— Ооба, өзүмдүн жана жакындарымдын өмүрүн дүйнөнүн тынчтыгы үчүн бычактын мизине койдум, коркунуч бар. Бирок, мен террордук жана экстремисттик топтордун намысын тебелегидей кайсы бир диний агымды көккө жеткире көкөлөтүп мактап, экинчисин кемсинтип жаткан жокмун. Бул жерде тынчтык жөнүндө сөз болуп жатат. Кудурети күчтүү Кудайымдын колдоосу аркылуу жалпы дүйнө жалгыз Жаратканга сыйына турган ынтымак тууралуу сөз баштап отурамын. Демек, баарында акылы бар, Шайтанга азгырылбай, терең ойлонот деген ишенимдемин. Экинчиден, менин көзүмдү тазалоо менен эми маселе чечилбейт, анткени, айтыла турган сөздүн баары китепке жазылып, элге тарады. Мындан ары мен болсом дагы, болбосом дагы сөзсүз түрдө жалгыз Жаратканга сыйынуу маселеси чечилет. Себеби, Шамбаладагы Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин касиети ачылып, Шайтандын бети сыйрылып калды. Албетте, аалам түзүлүшү боюнча кимдир бирөө өз чындыгын далилдегиси келсе, Кудайым берген сабырдуулук менен акыл күрөшүн жүргүзүшүн суранам, анткени ата-бабаларыбыз “Кудайды акылың менен тааны” деген улуу сөздү бизге калтырган. Дегеним, акыл иштебей, маңкурт болуп калганда, Жараткандын каары башталат. Так мына ошону мен эскертип, жер бетиндеги пенделер Ажалдын ээсине сыйынып калганын кашкайган далилдер менен ачыкка чыгардым. Кудайга сыйынып жатабыз деп дүйнөнү алдап жаткан динаятчылар эми эл алдында жооп берсин.

— Демек, адамзаты “Алтын доорго” жетип, жалгыз Жаратканга сыйына турган кезге келди деп эсептейсизби?

— “Алтын доорду” бүт баары самап келген, бирок акыл майдаланып кеткендиктен, жер бетиндеги пенделер бир доордон экинчисине өтө алган эмес. Тактап айтканда, азыркы маалдагыдай Жараткан менен Кудайды унутуп, Шайтанга сыйынып калган кезде, бир кишиге айттырган. Анан Шайтандан ажырабай, акылын иштетпей, анын аты менен согушуп, кан төгүүнү токтотпой койгон маалда, Жараткандын жалгыз өзү аргасыз түрдө топон суу окуясын кайталап, маңкурт болгон пенделердин жазасын чегерип келген. Биз так ошол чекте турабыз.

— Чындыгында эле биз азыр еврейди кул кылган затты гана таанып, аны Кудай жана Жараткан катары билип жатабыз. Сиздин айтымыңызга караганда булар ар башка заттар, туурабы?

— Эң туура. Дүйнөдө Жараткан бар, ал – бүткүл ааламдын ээси. Анын жер бетинде эки өкүлү бар. Бирөөсү өмүр берет аны Кудай дейбиз, экинчиси өмүрдү кыят муну Шайтан дейбиз. Бул айтылган сөздөрдүн илимий жана тарыхый фактысы “Кыдыр санжырасы” китебинде тизилүү, анын баарын ошол жерден тактап окугула. Анан мындай кереметти билбеген арабдар менен еврейлер Ажалдын ээсин Кудай тутуп, дүйнөнү диндерге ажыратып, ааламдын жаралыш кереметин жалгыз гана Шайтанга байлап таштады. Жыйынтыгын тарыхтан көрдүк, Ажалдын ээсин “Менин Кудайым” деп талашкан динчилдер “Крестик жүрүш”, “Желмогузга аңчылык”, “Жихат” деген чакырыктар менен миллиондогон бейкүнө өмүрлөрдү кыйса, азыр Ислам мамлекети жана сунит менен шийит деген ажырымдар аркылуу аёсуз түрдө кан төгүп жатат. Мунун түбү жакшылык менен бүтпөйт, ар бир пенде тез арада Кудайдын кудуретин таанып, Жаратканга шүйкүм кылбаса, алдыда чоң алаамат күтүп турат!

— Бул жерде кыргыздын орду кандай болот?

— Дүйнөдөгү эң ыйык эл бул – кыргыз. Ыйыктыгынын негизги белгиси тилде турат, Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин тилин, т.а. Кудайдын тилин сактап калды. Бул тил – Жараткан Теңиримдин жалгыз өзүнөн гана ыроолонгон ыйык тил. Ырас, жер бетиндеги элдердин бары байыркы доордо Кыдыр менен Умай тилинде сүйлөгөн, бирок, тилекке каршы, азыр бардыгы бузулуп, өзөктөн алыстап кетти. Ыйык Атасы менен асыл Энесин унутуп маңкуртташкан пенделер тилди гана эмес, жогоруда так белгилеп бергендей, Кудай менен Жаратканды да биротоло унутуп, Жоломан болуп калды. Ал эми алакандай кыргыз калкы Кудайдын тили менен сүйлөп, Атабыз менен Энебиз калтырган каада-салтты, нарк-насилди, үрп-адатты, кийим-тайымды, оюн-зоокту, айтор бардык баалуулукту сактап кала алды. Биз ушул сапаттар менен дүйнө элдеринен бийикпиз десек жаңылышпайбыз. Албетте, муну өзүбүз кылган жокпуз, Кыдыр атабыздын жардамы менен болду. Манас бабабыздын улуу баяны баштаган сөз бермети менен тизилген акыл мурастарды айттырып, тилибиз менен кошо баалуу кенчти бизге сактап берди. Бул үчүн аты Кудай деген ысымга өзгөрсө да заты так өзүндөй сакталып калган Кыдыр атабызга миң мертебе ырахмат айтып, шүгүр келтиришибиз керек. Кошумчалай кетерим, дүйнөнү сактап калуу үчүн кыргыздар канчалык эрте ойгонуп, Кыдыр атабыз менен Умай энебизди даңазалап, Шайтандын башын шылый чапканга көмөктөшсө, ошончолук соопко да, ырыскыга эгедер болот. Дегеним, мен айтпасам да түшүнүп турасыңар, ар бир кыргыздын башына алтын жаай турган иш башталды. Андыктан, майда-чүйдөнүн баарын жыйыштыра туралы. Себеби, кыргыз үчүн Кыдыр атабыз жат эмес. Кыргыз деген этнонимдин өзү Кырк Кыдыр, Кырк Кызыр, кыскарып Кырккыз, анан Кыргыз болгону санжырада так жана таамай далил менен берилди, анын баарын чакан маекке батыруу кыйын, демек, элибиз кантип куралганын китептен окугула.

— Албетте, алдыда дагы маек курабыз, азыр “Кыдыр санжырасы” китеби кайда сатылып жатканын айта кетсеңиз?

— “Кыдыр санжырасы” китеби “Нуска” китеп дүкөнүндө, Борбордук аянттагы “Ала-Тоо” кинотеатрынын маңдайындагы китеп саткан жерде, Чүй проспектиндеги Борбордук почта түйүнүнүн ичиндеги кыргыз китеп дүкөнүндө жана И.Арабаев атындагы Университеттин библиотекасында сатылып жатат.

— Маегиңизге ырахмат, “Кыдыр санжырасы” Кыргыз элине кут кондурсун!

Маектешкен Калыгул Бейшекеев

[1] Н.Г.Аюпов, Тенгрианство как открытое мировоззрение, Алматы, 2012, стр. 53.

[2] https://ru.wikipedia.org/wiki/Шамбала

–Феликс Шаршенбаевич, Конституцияга өзгөртүү киргизүүгө байланыштуу көз карашыңызды интернеттен окудум. Сиз принцибинде референдум өткөрүүгө каршы деле эмес экенсиз…

–Мен көпчүлүк коалицияны жетектеп турганда биз өз вариантыбызды сунуштаганбыз. Регламент боюнча аны кабыл алууга жарым жыл керек. Үч окуудан кабыл алынышы керек да, туурабы? Конституциянын 114-беренесинде Башмыйзамдын 3-7-беренелери, башкача айтканда, президентке, парламентке, өкмөткө, сотторго тиешелүү бөлүктөрү “2020-жылдын 1-сентябрына чейин өзгөртүлбөйт” деп жазылган. 3-бөлүктө болсо Конституцияны кантип өзгөртүү керектиги көрсөтүлгөн. Ушул так эместиктен улам талаш-тартыш пайда болгон. Ошондуктан, биз 3-бөлүккө негизденип, “референдум өткөзсө болот, бирок, анүчүн белгилүү бир процедуралардан өтүшү керек” деген тыянакка келгенбиз. Бирок, каникул башталып калгандыгына байланыштуу биз ал сунушту киргизгенге үлгүргөн жокпуз. Анан калса, ошол учурда президент бизге кайрылып, “сунушуңарды токтото тургулачы, жаңы парламент карасын” деди. Биз макул болдук. Биз коомдук угуу өткөрүп, Конституциялык кеңешме уюштурулушун, эң башкысы, коомдук талкуудан өткөрүлүшүн сунуш кылганбыз. Эмне үчүн? Себеби, коомдук талкуудан өтсө легитимдүүлүк, ишеним пайда болот. Бирок, жогоруда айтканымдай, биз ал сунушубузду киргизгенге үлгүргөн жокпуз. Парламенттик шайлоо өткөн соң мен өзүбүздүн жазган сунуштарыбызды дагы бир сыйра карап чыгып, өкмөткө жаңы вариантты, толугу менен парламенттик башкаруу формасына өтүүнү сунуштадым. Мен эмнеге негиздендим? Эл арасында “эки кочкордун башы бир казанда кайнабайт, өлкөдө бир кожоюн болушу керек” деген сөз бар. Бирок, Акаев деле, Бакиев деле жалгыз кожоюн болушпады беле? Анда, эмне үчүн алардын бийлиги жаман болуп бүттү? Себеби, алар эч кимге баш ийип, эч кимдин алдында отчет беришкен эмес. Ошондуктан, мен немистердин вариантын алдым. Канцлер Ангела Меркель өлкөдө баардык нерсе үчүн жооп берген киши экенин билебиз. Бирок, ал парламентке отчет берет. Бизде да премьер-министр өлкөдөгү эң башкы адам болсун, бирок, парламентке отчет берсин деп сунуштадым. Президентти болсо парламент менен региондордун өкүлдөрү шайлайт. Ал башкы командачы болбойт, күч түзүмдөрү ага баш ийбейт. Бизде премьер-министр жыл сайын алмашат. Себеби, коалицияны атайын таратып атышты. Бабанов отставкага кеткенден кийин эки жуманын ичинде жаңы премьер-министрди шайлаш керек болду. Шашылыштан улам күтүүсүз жерден Жантөрө Сатыбалдиевдин кандитатурасы пайда болду. Балким, кимдир-бирөө алдын-ала билген чыгаар, бирок, биз кийинки премьер ким болоорун билген жокпуз. Арадан бир аз убакыт өткөн соң “Бабановду эмнеге алып салышты, ошол эле иштеп тура берсе болмок” деген сөздөр айтыла баштады. Сатыбалдиев кетип, ордуна Оторбаев келгенде кайра эле ушул сөздөр кайталанды. Германияда болсо кимдир-бирөөнү иштен ала турган болсо ордуна баланча келет деп алдын-ала айтылат. Ошондо эл алмаштырган туура болобу, болбойбу, алмаштыруунун кереги барбы деп ойлонуп калат. Мен да ушул вариантты сунуштадым.

Экинчиси. Жазында премьер-министр шайланып, күзүндө болсо коалиция тарап кетти дейли. Премьер-министр кийинки жазда отчет бериши керек. Ошондуктан, мен коалиция тараса да өкмөт башчы кийинки отчеттук мезгилге чейин иштешин сунуш кылдым. Ошондо коалиция атайылап тарамак эмес, премьер-министр күчтөнмөк. Азыр эми депутаттар сунуштаган вариант пайда болду. Мен андагы айрым жоболор менен макулмун, бирок, ошол эле учурда анда талаштуу, мен макул боло албаган маселелер да бар. Башмыйзам идеология маселесин да ичине алгандыгына карабастан, жогорку баалуулуктардан мен идеологияны көрө алган жокмун. Юридикалык жактан негиздөө кыйынга турган учурлар аябай көп экен. Мисалы, Мекенге болгон сүйүү маселесин алалы. Сиз өкмөттү мактасаңыз, мен сындашым мүмкүн. Бирок, бул мен өз мекенимди сүйбөйм дегенди билдирбейт да? Пушкиндин “О, глупый русский мой народ” деп айтканы бар. Бирок, бул улуу акын өз элин сүйгөн эмес дегенди билдирбейт да, туурабы? Же жазалоо мөөнөтү жөнүндөгү маселени алалы. Азыркы өзгөртүүлөргө ылайык, жазалоо мөөнөтүн сот гана чечет деп жазылыптыр. Айталы, бир киши мындан 20 жыл мурда телефон уурдады дейли. Анан ал азыр кармалса же өз ыктыяры менен келсе адегенде кылмыш иши козголуп, иликтенип, анан сотко өткөрүлүшү керек. Анан сот гана ишти кыскарта алат. Ушундан улам суроо туулат. Сот жазалоо мөөнөтү өтүп кетиптир деп ишти кыскартсын үчүн ушунча убаракерчиликтин, каражат коротуунун зарылдыгы барбы? Анан калса муну Конституцияга жазуунун деле кажети жок. Кааласаңар кылмыш кодексине жазып алгыла. Андыктан, юрист катары мага мунун баары алгылыксыз. Башмыйзамдын 41-беренесиндеги “биз эл аралык органдардын адам укугу боюнча чечимдерин аткарабыз” деген жерин алып салышыптыр. Мындан бир нерсе өзгөрөбү? Эч нерсе өзгөрбөйт. Себеби, биз эл аралык фактыларга кол койгонбуз. Ага ылайык, адам укугу бузулган болсо, биз аны оңдоого милдеттүүбүз. Анда, эл аралык келишимдердин баарынан чыгалы… Бабанов премьерликтен кеткен соң, көчөдө калды. Аз жерден партиясы да тарап кете жаздады. Мына ушундай болбосун үчүн биз премьер кызматынан кетсе кайрадан депутаттыгын улантуусун сунуштаган болчубуз. Азыркы өзгөртүүдө болсо “вице-премьерлер да мандатын сактап калат” деп жазылыптыр. Вице-премьерлер башка фракциялардын өкүлдөрү. Эгер алар депутат бойдон калышса өкмөт башчынын тилин алышпайт, өздөрүнүн фракцияларын угушат. Премьер буту–колу жок сыяктуу болуп калат. Бир жолу Алмазбек Атамбаев образдуу кылып “президенттике да, премьерликке да жаш, кызуу кандуу эки жигит келип калса, биринин карамагында ИИМ, экинчисинде УКМК, армия, прокуратура бар, анан эмне болоорун элестетсеңер” деп айтты эле. Эмки президенттик шайлоодо жаш, кызуу кандуу жигит гана эмес, башка партиянын өкүлү келип калсачы? Азыр бүт бийлик КСДПда. Жаңы президент буга чыдап тура алабы? Демек, сөзсүз конфликт болот. Ошондуктан, президент эч кандай партияда болбошу керек. Шайлоого чейин да, шайлоодон кийин да… Эл арасында “айрымдар депутаттыкка соттолбош үчүн барышат” деген сөздөр айтылып жүрөт. Аракеттеги Конституция боюнча, эгер депутат кылмыш кылса башкы прокурор сунуш киргизип, парламент кылмыш ишин козгоого макулдук бериши керек. Биз эгер депутат кылмышты мандат алганга чейин жасаган болсо, парламенттин эч кандай макулдугу талап кылынбайт, эгер депутат бир айдын ичинде эч кандай себеби жок үч жолу пленардык кеңешмеге келбей койсо мандатынан ажырайт деп жазган болчубуз. Бирок, жаңы өзгөртүүлөрдө депутаттар өздөрүнүн жоопкерчилиги жөнүндө эч нерсе жазышпаптыр. Бул туура эмес.

–Эмне үчүн?

–Бул өзгөртүүлөрдөн мен эч кандай системалуу мамилени көрбөй турам. Жалгыз 41-берене үчүн, жалгыз Азимжан Аскаров үчүн Конституцияны өзгөрткөн туура эмес. Мага да адам укугу боюнча комитеттин чечими чыккан. Мени Жогорку сот гана эмес, адам укугу боюнча комитет да актаган. Бирок, анын чечими рекомендациялык гана мүнөздө эле. Мен премьер-министр болуп иштеп турганда адвокатым Иванова адам укугу боюнча комитеттин “сизди 5 жыл негизсиз камашкандары үчүн өкмөттөн ири суммадагы акча өндүрүп алсаңыз болот” деген чечимин көтөрүп келди. “Любовь Александровна, бюджет дефицит болуп атса, анан премьер-министр болуп туруп мен кантип, кайсыл бетим менен өз өкмөтүмөн бир нече миллион долларды өндүрүп алам? Бул кагаз тарых бойдон эле калсын” дегем күлүп. Ал эми Азимжан Аскаровго келсек, алар тезинен бошоткула, себеби, тергөө учурунда мыйзам бузууларга жол берилген деп сунуш бере алышат. Мен талашпайм, тергөө учурунда анча-мынча мыйзам бузууларга жол берилген болушу деле мүмкүн. Бирок, бул мыйзам бузуулар кандай мүнөздө? Фальсификациябы же далилдер жетишсизби? Бул мыйзам бузуулар аны бошотууга негиз боло алабы же албайбы? Иликтеп, ушуну эле аныктап коюш керек. Ушул нерсе үчүн Конституцияны өзгөрткөн туура эмес.

–Кандай деп ойлойсуз, бул өзгөртүүлөр турмуштук зарылчылыктан келип чыктыбы же кимдир-бирөөлөр эртеңки күнгө кам көрүп атышабы?

–Менимче, мындай. Алмаз Атамбаев президент болуп да, премьер-министр болуп да калгысы келбейт. Мен муну анык билем. Себеби, өзүмдүн вариантымды сунуштап жатканда мен тамаша иретинде “Алмазбек Шаршенович, биздин вариант боюнча премьер-министр аябай күчтүү болот, сиз али жашсын, эгер саясатта калгыңыз келсе партияңыз аябай күчтүү, шайлоодон утуп, премьер–министр болсоңуз болот” десем, “байке, мен президент да, премьер да болгум келбейт, андан көрөкчө, сиз экөөбүз тоодо эс алганыбыз жакшы эмеспи” деген. Мен ага ишенем. Анда, бул өзгөртүүлөр эмне үчүн жасалып атат?-деген суроо туулат. Менимче, кимдир-бирөөлөр президентти “подставлять” этип атышат го…

–Бир курдай “парламентти таратыш керек” деп да айткан жайыңыз бар. Эмне себептен мындай ойго келдиңиз?

–Конституцияга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча тегерек стол болгондо парламенттин атынан Исхак Масалиев, президенттин аппаратынан бир, Конституциялык палатадан бир өкүл келишти. Экөө долбоорду толугу менен колдошту, парламенттин атынан келген Масалиев болсо “кээ бир жерлерине макул эмесмин, бирок, референдум өткөрүш керек” деди. Мындан кандай тыянак чыгарсак болот? Демек, долбоорду депутаттар даярдаган эмес. Бирок, регламентти бузуп, каникул учурунда референдум өткөрүү боюнча сунуш киргизип отурушат. Мындай нерсе тарыхта болгон эмес. Ошондуктан, мен айттым: “Парламент Конституцияны жазбаса да жазган катары кол коюп, регламентти бузуп жаткан соң Конституцияны ишке киргизүү жөнүндөгү мыйзамга президент, өкмөт калат деп жазып, ал эми парламент боюнча калышына макулсузбу же каршысызбы” деп эки суроо коюп койгула. Ушундай парламент керекпи, керек эмеспи – эл өзү чечсин дедим.

–Эгер маселе ошондойчо коюла турган болсо парламент бул Конституцияны өткөрбөй коет го?

–Албетте. Алар да ойлонушсун да. Бул Конституциянын долбоору чыккандан бери мен бир гана Фарид Ниязовдун негиздемесин окудум. Депутаттардан болсо эч ким үн каткан жок. Жалгыз гана Марат Аманкулов “өзгөртүүлөр керек” деди. Башкача айтканда, ал да колдоп гана үн кошту.

–Балким, эми айтышаар? Сентябрда сессия башталат эмеспи…

–Эчак кол коюп коюшса кантип айтышмак эле? Тагыраагы, кол коюшту деп атышат, бирок, кол койгондордун тизмеси али чыга элек. Белгилүү эле болуп турбайбы, телефон аркылуу гана макулдашышкан. Мындай болбойт да… Бул депутаттарды, элди, Конституцияны сыйлабагандыкка жатат. Мен деле өзгөртүүлөр киргизилишине макулмун, бирок, легитимдүүлүк, ишеним болуш үчүн бардык процедуралардан өтсүн да.

–Конституцияга өзгөртүү киргизилиши күзүндө саясый кырдаалдын курчушуна алып келбейби?

–Менимче, кырдаал курчуйт го. Саясый чөйрөдө мен ким менен гана пикир алышпайын баары “туура, Конституцияда кемчиликтер бар, аны оңдоп-түзөтүү керек. Бирок, баардык процедуралардан өтсүн” дешет. Бир да киши күзүндө референдум өткөрүлүшүн колдогонун уккан жокмун. Азыр бизде оппозиция дээрлик жокко эсе. Оппозиция биринчи болуп Конституцияны өзгөртүүгө кол коюп берди. Азыр элдин, саясый кыймылдардын баары парламентке каршы. Парламент өзүнүн кадыр-баркын кетирип алды. Ушундан улам эми көчөдөгү оппозиция пайда болот. Эң жаман нерсе ушул. Көчөдө мушташкандан көрөкчө парламентте мушташканыбыз жакшы болчу…

Керим МУРАС,

Булак: “Азия ньюс”

–Феликс Шаршенбаевич, Конституцияга өзгөртүү киргизүүгө байланыштуу көз карашыңызды интернеттен окудум. Сиз принцибинде референдум өткөрүүгө каршы деле эмес экенсиз…

–Мен көпчүлүк коалицияны жетектеп турганда биз өз вариантыбызды сунуштаганбыз. Регламент боюнча аны кабыл алууга жарым жыл керек. Үч окуудан кабыл алынышы керек да, туурабы? Конституциянын 114-беренесинде Башмыйзамдын 3-7-беренелери, башкача айтканда, президентке, парламентке, өкмөткө, сотторго тиешелүү бөлүктөрү “2020-жылдын 1-сентябрына чейин өзгөртүлбөйт” деп жазылган. 3-бөлүктө болсо Конституцияны кантип өзгөртүү керектиги көрсөтүлгөн. Ушул так эместиктен улам талаш-тартыш пайда болгон. Ошондуктан, биз 3-бөлүккө негизденип, “референдум өткөзсө болот, бирок, анүчүн белгилүү бир процедуралардан өтүшү керек” деген тыянакка келгенбиз. Бирок, каникул башталып калгандыгына байланыштуу биз ал сунушту киргизгенге үлгүргөн жокпуз. Анан калса, ошол учурда президент бизге кайрылып, “сунушуңарды токтото тургулачы, жаңы парламент карасын” деди. Биз макул болдук. Биз коомдук угуу өткөрүп, Конституциялык кеңешме уюштурулушун, эң башкысы, коомдук талкуудан өткөрүлүшүн сунуш кылганбыз. Эмне үчүн? Себеби, коомдук талкуудан өтсө легитимдүүлүк, ишеним пайда болот. Бирок, жогоруда айтканымдай, биз ал сунушубузду киргизгенге үлгүргөн жокпуз. Парламенттик шайлоо өткөн соң мен өзүбүздүн жазган сунуштарыбызды дагы бир сыйра карап чыгып, өкмөткө жаңы вариантты, толугу менен парламенттик башкаруу формасына өтүүнү сунуштадым. Мен эмнеге негиздендим? Эл арасында “эки кочкордун башы бир казанда кайнабайт, өлкөдө бир кожоюн болушу керек” деген сөз бар. Бирок, Акаев деле, Бакиев деле жалгыз кожоюн болушпады беле? Анда, эмне үчүн алардын бийлиги жаман болуп бүттү? Себеби, алар эч кимге баш ийип, эч кимдин алдында отчет беришкен эмес. Ошондуктан, мен немистердин вариантын алдым. Канцлер Ангела Меркель өлкөдө баардык нерсе үчүн жооп берген киши экенин билебиз. Бирок, ал парламентке отчет берет. Бизде да премьер-министр өлкөдөгү эң башкы адам болсун, бирок, парламентке отчет берсин деп сунуштадым. Президентти болсо парламент менен региондордун өкүлдөрү шайлайт. Ал башкы командачы болбойт, күч түзүмдөрү ага баш ийбейт. Бизде премьер-министр жыл сайын алмашат. Себеби, коалицияны атайын таратып атышты. Бабанов отставкага кеткенден кийин эки жуманын ичинде жаңы премьер-министрди шайлаш керек болду. Шашылыштан улам күтүүсүз жерден Жантөрө Сатыбалдиевдин кандитатурасы пайда болду. Балким, кимдир-бирөө алдын-ала билген чыгаар, бирок, биз кийинки премьер ким болоорун билген жокпуз. Арадан бир аз убакыт өткөн соң “Бабановду эмнеге алып салышты, ошол эле иштеп тура берсе болмок” деген сөздөр айтыла баштады. Сатыбалдиев кетип, ордуна Оторбаев келгенде кайра эле ушул сөздөр кайталанды. Германияда болсо кимдир-бирөөнү иштен ала турган болсо ордуна баланча келет деп алдын-ала айтылат. Ошондо эл алмаштырган туура болобу, болбойбу, алмаштыруунун кереги барбы деп ойлонуп калат. Мен да ушул вариантты сунуштадым.

Экинчиси. Жазында премьер-министр шайланып, күзүндө болсо коалиция тарап кетти дейли. Премьер-министр кийинки жазда отчет бериши керек. Ошондуктан, мен коалиция тараса да өкмөт башчы кийинки отчеттук мезгилге чейин иштешин сунуш кылдым. Ошондо коалиция атайылап тарамак эмес, премьер-министр күчтөнмөк. Азыр эми депутаттар сунуштаган вариант пайда болду. Мен андагы айрым жоболор менен макулмун, бирок, ошол эле учурда анда талаштуу, мен макул боло албаган маселелер да бар. Башмыйзам идеология маселесин да ичине алгандыгына карабастан, жогорку баалуулуктардан мен идеологияны көрө алган жокмун. Юридикалык жактан негиздөө кыйынга турган учурлар аябай көп экен. Мисалы, Мекенге болгон сүйүү маселесин алалы. Сиз өкмөттү мактасаңыз, мен сындашым мүмкүн. Бирок, бул мен өз мекенимди сүйбөйм дегенди билдирбейт да? Пушкиндин “О, глупый русский мой народ” деп айтканы бар. Бирок, бул улуу акын өз элин сүйгөн эмес дегенди билдирбейт да, туурабы? Же жазалоо мөөнөтү жөнүндөгү маселени алалы. Азыркы өзгөртүүлөргө ылайык, жазалоо мөөнөтүн сот гана чечет деп жазылыптыр. Айталы, бир киши мындан 20 жыл мурда телефон уурдады дейли. Анан ал азыр кармалса же өз ыктыяры менен келсе адегенде кылмыш иши козголуп, иликтенип, анан сотко өткөрүлүшү керек. Анан сот гана ишти кыскарта алат. Ушундан улам суроо туулат. Сот жазалоо мөөнөтү өтүп кетиптир деп ишти кыскартсын үчүн ушунча убаракерчиликтин, каражат коротуунун зарылдыгы барбы? Анан калса муну Конституцияга жазуунун деле кажети жок. Кааласаңар кылмыш кодексине жазып алгыла. Андыктан, юрист катары мага мунун баары алгылыксыз. Башмыйзамдын 41-беренесиндеги “биз эл аралык органдардын адам укугу боюнча чечимдерин аткарабыз” деген жерин алып салышыптыр. Мындан бир нерсе өзгөрөбү? Эч нерсе өзгөрбөйт. Себеби, биз эл аралык фактыларга кол койгонбуз. Ага ылайык, адам укугу бузулган болсо, биз аны оңдоого милдеттүүбүз. Анда, эл аралык келишимдердин баарынан чыгалы… Бабанов премьерликтен кеткен соң, көчөдө калды. Аз жерден партиясы да тарап кете жаздады. Мына ушундай болбосун үчүн биз премьер кызматынан кетсе кайрадан депутаттыгын улантуусун сунуштаган болчубуз. Азыркы өзгөртүүдө болсо “вице-премьерлер да мандатын сактап калат” деп жазылыптыр. Вице-премьерлер башка фракциялардын өкүлдөрү. Эгер алар депутат бойдон калышса өкмөт башчынын тилин алышпайт, өздөрүнүн фракцияларын угушат. Премьер буту–колу жок сыяктуу болуп калат. Бир жолу Алмазбек Атамбаев образдуу кылып “президенттике да, премьерликке да жаш, кызуу кандуу эки жигит келип калса, биринин карамагында ИИМ, экинчисинде УКМК, армия, прокуратура бар, анан эмне болоорун элестетсеңер” деп айтты эле. Эмки президенттик шайлоодо жаш, кызуу кандуу жигит гана эмес, башка партиянын өкүлү келип калсачы? Азыр бүт бийлик КСДПда. Жаңы президент буга чыдап тура алабы? Демек, сөзсүз конфликт болот. Ошондуктан, президент эч кандай партияда болбошу керек. Шайлоого чейин да, шайлоодон кийин да… Эл арасында “айрымдар депутаттыкка соттолбош үчүн барышат” деген сөздөр айтылып жүрөт. Аракеттеги Конституция боюнча, эгер депутат кылмыш кылса башкы прокурор сунуш киргизип, парламент кылмыш ишин козгоого макулдук бериши керек. Биз эгер депутат кылмышты мандат алганга чейин жасаган болсо, парламенттин эч кандай макулдугу талап кылынбайт, эгер депутат бир айдын ичинде эч кандай себеби жок үч жолу пленардык кеңешмеге келбей койсо мандатынан ажырайт деп жазган болчубуз. Бирок, жаңы өзгөртүүлөрдө депутаттар өздөрүнүн жоопкерчилиги жөнүндө эч нерсе жазышпаптыр. Бул туура эмес.

–Эмне үчүн?

–Бул өзгөртүүлөрдөн мен эч кандай системалуу мамилени көрбөй турам. Жалгыз 41-берене үчүн, жалгыз Азимжан Аскаров үчүн Конституцияны өзгөрткөн туура эмес. Мага да адам укугу боюнча комитеттин чечими чыккан. Мени Жогорку сот гана эмес, адам укугу боюнча комитет да актаган. Бирок, анын чечими рекомендациялык гана мүнөздө эле. Мен премьер-министр болуп иштеп турганда адвокатым Иванова адам укугу боюнча комитеттин “сизди 5 жыл негизсиз камашкандары үчүн өкмөттөн ири суммадагы акча өндүрүп алсаңыз болот” деген чечимин көтөрүп келди. “Любовь Александровна, бюджет дефицит болуп атса, анан премьер-министр болуп туруп мен кантип, кайсыл бетим менен өз өкмөтүмөн бир нече миллион долларды өндүрүп алам? Бул кагаз тарых бойдон эле калсын” дегем күлүп. Ал эми Азимжан Аскаровго келсек, алар тезинен бошоткула, себеби, тергөө учурунда мыйзам бузууларга жол берилген деп сунуш бере алышат. Мен талашпайм, тергөө учурунда анча-мынча мыйзам бузууларга жол берилген болушу деле мүмкүн. Бирок, бул мыйзам бузуулар кандай мүнөздө? Фальсификациябы же далилдер жетишсизби? Бул мыйзам бузуулар аны бошотууга негиз боло алабы же албайбы? Иликтеп, ушуну эле аныктап коюш керек. Ушул нерсе үчүн Конституцияны өзгөрткөн туура эмес.

–Кандай деп ойлойсуз, бул өзгөртүүлөр турмуштук зарылчылыктан келип чыктыбы же кимдир-бирөөлөр эртеңки күнгө кам көрүп атышабы?

–Менимче, мындай. Алмаз Атамбаев президент болуп да, премьер-министр болуп да калгысы келбейт. Мен муну анык билем. Себеби, өзүмдүн вариантымды сунуштап жатканда мен тамаша иретинде “Алмазбек Шаршенович, биздин вариант боюнча премьер-министр аябай күчтүү болот, сиз али жашсын, эгер саясатта калгыңыз келсе партияңыз аябай күчтүү, шайлоодон утуп, премьер–министр болсоңуз болот” десем, “байке, мен президент да, премьер да болгум келбейт, андан көрөкчө, сиз экөөбүз тоодо эс алганыбыз жакшы эмеспи” деген. Мен ага ишенем. Анда, бул өзгөртүүлөр эмне үчүн жасалып атат?-деген суроо туулат. Менимче, кимдир-бирөөлөр президентти “подставлять” этип атышат го…

–Бир курдай “парламентти таратыш керек” деп да айткан жайыңыз бар. Эмне себептен мындай ойго келдиңиз?

–Конституцияга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча тегерек стол болгондо парламенттин атынан Исхак Масалиев, президенттин аппаратынан бир, Конституциялык палатадан бир өкүл келишти. Экөө долбоорду толугу менен колдошту, парламенттин атынан келген Масалиев болсо “кээ бир жерлерине макул эмесмин, бирок, референдум өткөрүш керек” деди. Мындан кандай тыянак чыгарсак болот? Демек, долбоорду депутаттар даярдаган эмес. Бирок, регламентти бузуп, каникул учурунда референдум өткөрүү боюнча сунуш киргизип отурушат. Мындай нерсе тарыхта болгон эмес. Ошондуктан, мен айттым: “Парламент Конституцияны жазбаса да жазган катары кол коюп, регламентти бузуп жаткан соң Конституцияны ишке киргизүү жөнүндөгү мыйзамга президент, өкмөт калат деп жазып, ал эми парламент боюнча калышына макулсузбу же каршысызбы” деп эки суроо коюп койгула. Ушундай парламент керекпи, керек эмеспи – эл өзү чечсин дедим.

–Эгер маселе ошондойчо коюла турган болсо парламент бул Конституцияны өткөрбөй коет го?

–Албетте. Алар да ойлонушсун да. Бул Конституциянын долбоору чыккандан бери мен бир гана Фарид Ниязовдун негиздемесин окудум. Депутаттардан болсо эч ким үн каткан жок. Жалгыз гана Марат Аманкулов “өзгөртүүлөр керек” деди. Башкача айтканда, ал да колдоп гана үн кошту.

–Балким, эми айтышаар? Сентябрда сессия башталат эмеспи…

–Эчак кол коюп коюшса кантип айтышмак эле? Тагыраагы, кол коюшту деп атышат, бирок, кол койгондордун тизмеси али чыга элек. Белгилүү эле болуп турбайбы, телефон аркылуу гана макулдашышкан. Мындай болбойт да… Бул депутаттарды, элди, Конституцияны сыйлабагандыкка жатат. Мен деле өзгөртүүлөр киргизилишине макулмун, бирок, легитимдүүлүк, ишеним болуш үчүн бардык процедуралардан өтсүн да.

–Конституцияга өзгөртүү киргизилиши күзүндө саясый кырдаалдын курчушуна алып келбейби?

–Менимче, кырдаал курчуйт го. Саясый чөйрөдө мен ким менен гана пикир алышпайын баары “туура, Конституцияда кемчиликтер бар, аны оңдоп-түзөтүү керек. Бирок, баардык процедуралардан өтсүн” дешет. Бир да киши күзүндө референдум өткөрүлүшүн колдогонун уккан жокмун. Азыр бизде оппозиция дээрлик жокко эсе. Оппозиция биринчи болуп Конституцияны өзгөртүүгө кол коюп берди. Азыр элдин, саясый кыймылдардын баары парламентке каршы. Парламент өзүнүн кадыр-баркын кетирип алды. Ушундан улам эми көчөдөгү оппозиция пайда болот. Эң жаман нерсе ушул. Көчөдө мушташкандан көрөкчө парламентте мушташканыбыз жакшы болчу…

Керим МУРАС,

Булак: “Азия ньюс”

—Өмүрбек Чиркешович, жакында эле берген пресс-конференцияңызда сиз эки өкмөт башчысын кетирүүгө жеке салым кошконуңузду ачык айттыңыз. “Өкмөт бат-бат алмашат, анын натыйжасында экономика өнүкпөй жатат” дейбиз. Анын себеби, дал жанагындай саясый оюндардан улам болуп жүрбөсүн?

–Пресс-конференциянын форматында сөздү маңыздуу, таасирдүү айтыш үчүн аны кыскартууга туура келет. Эгер көпкө сүйлөп отуруп алсаң, журналисттер тажап, сен айтайын деген ойду алалбай калат. Ошондон улам элде “булар келечек жөнүндө ойлобой эле бийлик талаш менен алек болуп жүргөн экен да” деген сыяктуу бир аз түшүнбөгөн ой-пикирлер пайда болду. Бул суроо, албетте, негиздүү. 2010-жылкы парламенттик шайлоодо КСДП, “Ата-Мекен” партиялары утулуп, мурдагы режим менен түздөн-түз иштеген, алар менен байланышы бар деген саясый күчтөр “Ата-Журт”, “Республика”, “Ар-Намыс” партиялары аркылуу келишти. Парламентте контреволюциялык төңкөрүштү ишке ашырууга толук шарт түзүлдү. Бирок, парламенттин сыртында эл баары бир революциялык партияларды колдоп турган. Ошондуктан, КСДПнын артыкчылыгы болду. Бул партиядан адегенде премьер, андан соң президент шайланды. Бирок, ал кезде президенттин азыркыдай таасири да, тажырыйбасы да болгон эмес. Ал кездеги оппозиция, оппозициялык ролду аткарган “Ата-Журт” партиясы абдан күчтүү болгон. Өлкөнүн баардык жеринде, өзгөчө түштүктө позициясы бекем эле. Алар ай сайын он миңдеген кишилерди митингге чыгарып, өкмөттүн тиги же бул адамын сындап турган. Өлкөдө экономикалык кырдаал кескин өзгөрбөгөндүктөн,  нааразылыктар да күчөп турду. Иш жүзүндө Мелис Мырзакматов өз алдынча саясат жүргүзүп, анын айтканы айткан, дегени деген болуп турган. Формалдуу түрдө Атамбаев бүткүл Кыргызстандын президенти болгону менен региондордо, өзгөчө түштүктө таасири бир аз кооптуу эле. Көптөгөн митингдерде Ташиев жетектеген оппозиция Бабановдун өкмөтү отставкага кетишин талап кылды. Ошол кездеги геосаясый кырдаал да оппозициянын күчөшүнө шарт түзүп берди. Өзбекстан менен Тажикстандын мамилеси начарлап, Өзбекстан Тажикстанды экономикалык блокадага алып, Тажикстанга бүт жүктүн баары, анын ичинде күйүүчү майлар биз аркылуу өтүп калды. Бензин биз тарапта 40 сом болсо, чек аранын ары жагында 80 сомго чыкты. Нефти продуктулар менен иштегендер абдан чоң пайда таап, бир нече күндүн ичинде капиталын эки эсе көбөйтүп атышты. Илгери АКШда “алтын лихорадкасы” деген түшүнүк болсо, бизде “бензин лихорадкасы” болду. Акчасы бар кишилердин баары: өкмөт мүчөсү, губернатор, прокурор, милициянын, улуттук коопсуздук бөлүмдөрүнүн начальниктери капиталын ушул бизнеске салышты. Ушу кезге чейин кыргызстандыктар көрбөгөн 40 тонналык бензовоздор пайда болуп, алар кербендей эле болуп, Тажикстанга кирип кетип атышты. Карапайым эл да жан баккысы келет, канистргеби, же кичинекей бензовозгобу бензин куюп, чек арадан ары өтөйүн десе, аларды  контрабанда деп кармап атышты. Ошол эле кезде чоң адамдардын колонналарын милиция кайтарып, чек арачылар честь берип, зуулдатып өткөрүп атышты. Эл абдан кыжырланды. Оппозиция митингинде ушул кырдаалдан пайдаланды. Бүгүнкү өкмөт мурункудан да жаман, контрабанда менен шугулданат, коррупция кеңири тараган, карапайым адамды токтотот, камайт, буларды болсо көрмөксөн болушат, себеби, баарынын бул жерде бизнеси бар деп айтышты. Эл муну туура көрдү. Биз ага каршы эч нерсе кыла алган жокпуз, ага каршы кое турган аргумент болбоду. Элдин нааразычылыгы күчөп, өлкөдө дестабилдешүү коркунучу пайда болду. Кокусунан жаңжал чыгып кетсе, Бабанов менен кошо Атамбаевди да бийликтен кетирүү коркунучу туулду. Албетте, буга жол берүүгө болбойт эле. Биз деле экономиканы ойлодук, программалар кабыл алынып, өкмөттүн ишин парламент көзөмөлдөп атты, бирок, коопсуздук, саясый туруктуулук экономканы өнүктүрүүнүн негизги шарты болгон. Экинчиден, өлкөдө башталган реформаларды артка кайтарбашыбыз керек эле. Контрреволюция күчтөнүп, ал кезде революциялык логика иштеп калган. Биз контреволюциялык лагерди басаңдатып, алсыратышыбыз керек эле. Бирок, демократиялык өлкө болгондон кийин аларды камап, куугунтуктай албайсың. Эң жөнөкөй жолу — оппозициянын сөзүн угуп, колунан желегин, оозунан сөзүн алыш керек эле. Ошондуктан, Бабановдун өкмөтүн отставкага кетирип, элдин көксөөсүн суутуп, оппозицияга рахмат, Конституцияда көрсөтүлгөн милдетиңерди жакшы аткарып атасыңар, силердин айтканыңар туура экен, премьерди жумуштан алдык” деп айтсак, кырдаал басаңдамак. Чын эле, кырдаал басаңдады. Албетте, оппозиция “мыш болуп калабыз” деп ойлогон эмес. Кийинки премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев Жогорку Кеңешке биринчи эле келген күнү Ош жана Жалал-Абад шаарларын  калыбына келтирүү боюнча комиссияны жетектеп турганда, чоң каржылык мыйзам бузуулар болгон, “трагедиядан бизнес жасагансың” деп айтып чыгышты. Бул теманы кайра-кайра көтөрүштү. Ал кезде билесиңер, түштүктөгү башкы телекомпания оппозициянын көзөмөлүндө болчу. Элдин бүйүрүн аябай кызытышты. Кийинчерээк дирекцияга бөлүнгөн 11 миллиард акчанын алты миллиарды кайда кеткени кагаз жүзүндө так көрсөтүлбөгөнүн таап чыгышты. Ага дирекциянын ошол кездеги жетекчилери негиздүү жооп бере алышкан жок. Кырдаал кайра курчуду. Региондордо, Бишкекте физикалык түрдө басып алууга аракеттер болду. Анан, албетте, элдин нааразылыгын басып, туруктуулукту калыптандыруу үчүн катаны моюнга алыш керек эле. Ошондуктан, Жантөрө Сатыбалдиев жетектеген өкмөттү кетирүү чечими кабыл алынды. Мунун баары өлкөдө коопсуздук, тынчылык болсун деп жасалды. Эң негизгиси, бул чечим элдин талабы, кысымы менен кабыл алынды. Бабанов менен Сатыбалдиевдин өкмөттөрүнүн кетиши жөнүндөгү чечим тарыхый кырдаалдан чыккан зарылдык эле.

–Элдин талабы болдубу, же Бабанов ишке аябай активдүү киришип, реалдуу күчкө айланып баратканын көргөндө чоочуп кеттиңерби?

–Мен бир чоң, негизги, массага чыккан факторду гана айттым. Албетте, башка да көп факторлор бар. Мен аларга майдалап, токтолуп отургум келбейт. Ошентип, эки өкмөттүн отставкасы тарыхый зарылдыктан келип чыккан, элдин таасири менен болгон өзгөрүүлөр деп билем. Ал эми Жоомарт Оторбаев менен Темир Сариевдин өкмөттөрүнүн отставкага кетиши — бул революциялык максаттуулуктан, чоң тарыхый зарылдыктан келип чыккан жок. Эки өкмөт кеткенден кийин оппозициялык партиялар позицияларын жоготушуп, демилге революциячыл партияларга, анын ичинде президентке өттү. Оппозиция лидерлеринин бир тобу камалды, бир тобу сыртка качып кетишти, “Республика” төрткө, “Ата-Журт” экиге бөлүндү, “Ар-Намыс” ишенимдүү союздаш болуп калды. Ошондон кийин бийлик саясый ынтымакта чоң-чоң экономикалык долбоорлорду ишке ашырууга аракет кылышы керек эле. Бирок, өкмөт кийин да жыл сайын алмаша берди. Өкмөт канчалык тез алмашса, ал институт катары бутуна тура албайт, Конституцияда көрсөтүлгөн потенциалы ачылбайт. Ал эми бийлик жерде калбайт, аны бирөө илип кетет. Өкмөттүн тез-тез алмашышы менен президенттин жана анын айланасындагылардын таасири өстү. Алар иш жүзүндө өкмөттү алмаштырып, ачыктан-ачык буйрук берип калды. Кийинки өкмөттөрдүн алмашуусу тарыхый зарылдыктан эмес, аны президенттин айланасындагылар өзүнүн позициясын бекемдеш үчүн, шайлоодо артыкчылыкка ээ болуш үчүн жасашты. “Жоомарт Оторбаев “Ата-Мекен” партиясына жан тартат” деген ой менен шайлоого жетпей кызматынан кетти. Темир Сариев болсо, “партияң шайлоого катышпайт” деген шарт менен премьерликке келген болчу. Бирок, парламенттик шайлоо өткөндөн кийин эмдиги жылы боло турган президенттик шайлоонун логикасынан улам, “таскагы катуу чыгып атат, кийин президент болуп калса, бизди угабы, укпайбы, бүгүнкү президенттин айланасындагылардын таасири сакталабы, сакталбайбы, келечегине кепилдик болобу, же кооп туулабы?” деген суролордон улам аны да мөөнөтүнөн мурда узатышты. Ошондон улам мен айтып атам. Президенттин таасиринин күчү Конституцияда көрсөтүлгөн эмес. Өкмөттүн тез-тез алмашып, толук кандуу институтка айланбагындыгынан улам бийлик президентке жана президенттин айланасына өтүп кетти.

–Ушундан улам сизде “мен бирөөлөрдүн колунда саясый курал болуп калган турбаймынбы” деген ой пайда болбойбу?

–Жакшы суроо. Мен жана айткандай, өлкөдө контрреволюция болуп, реваншисттик күчтөр бийликти колго алып коюу мүмкүнчүлүгү бар эле. Мына ушундай кырдаалдан улам жанагындай чечим кабыл алынган. Бул бирөөнүн тапшырмасы эмес, ийри отуруп, түз кеңешкен бирдиктүү чечим болгон. Эгер бүгүн кайра ошондой кырдалга баарып калсак, мен бүгүн деле Атамбаев тарапты тандап алмакмын. Андан бери заман өзгөрдү, адамдар өзгөрдү. Биз ошол кезде реваншист деген күчтөрдүн дагы беш жылдын ичинде көз караштары өзгөрдү, артка кайтуу мүмкүн эмес экендигин билишти, жаңыча ой жүгүртүп, алдыга кетүү максат-тилектерди коюшту. Ошондуктан, биз алардын кээ бирөөлөрү менен жаңы шарттарда кызматташып жатабыз.

–Президенттин айланасындагылар  бийликти узурпациялап алганы боюнча айттыңыз. Мындай тыянакты эмнеге негиздейсиз?

–Конституция, мыйзамдар менен берилбеген бийликти өзүнө ыйгарып алып, реалдуу чечимдерди кабыл алгандыкты, конституциялык органдардын үстүнөн үстөмдүк кылганды узурпация деп атайт. Бизде узурпация толук болбогону менен анын кээ бир белгилери пайда болуп, ал жаап-жашырылбастан, ачыкка чыгып отурат. Жоопкерчиликтин жоктугунан жана өзүм билемдиктен улам чектен чыгып кетип атышат. Бүгүн президенттин айланасындагы адамдар жаап-жашырбастан эле өкмөткө, министрликтерге тапшырма берип, анын аткарылышын талап кыла башташты.

–Конституциялык палата эмне үчүн буга реакция жасап, ар кимисинин ыйгарым укуктарын эстерине салып койбойт?

–Акыркы эки жылда президент Конституциялык палатаны жоюуга, же укуктарын чектөөгө аракет кылып жатканы эч кимге жашыруун эмес. Себеби, акыркы эки-үч жылда конституциялык соттон коркунуч күтүп жүрдү. Бүгүн Конституцияга өзгөртүү киргизүү мүмкүнчүлүгүнөн пайдаланып, аны жайлап, иш жүзүндө чечим кабыл алалбай тургандай кылып коймокчу.

–Президентке ошондой реалдуу коркунуч барбы?

–Башка өлкөлөрдү билбейм, бирок, Кыргызстанда Конституциялык сот бийликти алуунун жана узартуунун куралы болуп келген. Эки жолу “Акаев президенттик шайлоого бара берсе болот” деген чечим чыгарып берген. 2007-жылы Жогорку Кеңеш кабыл алган Конституцияны жокко чыгарып, парламентти таратууга жол ачып, “Ак-жол” патиясын бийликке алып келген. 2010-жылдан кийин да бир нече жолу контрреволюциялык төңкөрүш жасаганга аракет болду. Алардын биринде конституциялык соттун чечими менен Убактылуу өкмөттү жокко чыгаруу аракети болгон. Албетте, биз өзүбүздүн конституциялык жол менен келбегенибизди айдан ачык билет элек. Ошондуктан, биринчи кезекте Конституциялык сотту таратуу чечимин кабыл алдык. Андай болсо, Конституциялык сотту жоюп эле салсак эмне болот эле? Жоюп салганда экинчи коркунуч пайда болот. Президент, парламент Башмыйзамды бузуп, өлкөдө узурпация, авторитардык бийлик болуп калышы мүмкүн. Кайрадан эле эски адатка, таз кейпибизге келебиз. Адам укуктары сакталбай, бийлик узурпация болуп, кайра эле эски авторитардык режимге келип калабыз. Бүгүн да Атамбаев киргизип жаткан сунуштар Кыргызстанды потенциалдуу коркунучтан сактабастан, тескерисинче, диктатурурага, адам укуктарынын чектелишине, тебеленишене жол ачат деп эсептейм. Атамбаев бийликке Конституциялык жол менен, шайлоолор аркылуу келип, бийлик органдары Конституция менен калыптанды да. Аны бүт дүйнө мойнуна алды. Анан Конституциялык сот кантип коркунуч туудурушу мүмкүн? Түркияда Эрдогандын партиясына тыюу салганга аракет кылышты. Кыргызстанда да КСДПга нааразы болгондор, ага тыюу салганга аракет кылгандар болушу мүмкүн. Жана мен айткандай, узурпациянын белгилери ачык көрүнүп калды. Конституцияга ылайык, президент эч бир партиянын мүчөсү болбой, баарына тең мамиле жасашы  керек. Бүгүн иш жүзүндө КСДПнын лидери Атамбаев экени баарыбызга айдан ачык болуп калды. Бул партия Атамбаевдин бийликтен кетээрине даярдана баштады. Чолпон-Атада партиянын сьезди болуп, жетекчилик толугу менен алмашылды. Партиянын саясый кеңешине президенттин аппарат жетекчиси Фарид Ниязов, мурунку аппарат жетекчисинин орун басары, азыркы кеңешчиси Икрам Илмиянов, шаардын мэри Албек Ибраимов, шаардын мурунку мэри Кубанычбек Кулматов, президенттин аппаратынын бөлүм башчысы Сапар Исаков ж.б. кишилер киришти. Бул кишилер партиянын ардагери болуп, революцияга катышып жүрсө, “булар мурда эле бар эле” деп айтат элек. Булар болсо президенттин аппаратынын кызматкерлери. Бул деген “президент партияны жеке өзү башкарып атат” деген кеп. Беш жылдан бери КСДПнын лидери жок. Атамбаев кеткенден кийин ал орун бош турат. Ал орунду эч кимге ыраа көрүп, берген жок. Бул дагы Атамбаев партияны иш жүзүндө башкарып атканынын далили. Мен мурдагы интервьюмда айкандай, саясый реинкарнация деген ушул. Кыргызстанды Качинскидей болуп башкарышы мүмкүн. КСДП, Атамбаевдин айлана-чөйрөсү ошого даярданып жатышат. Ошондуктан, “эртеби-кечпи кимдир бирөө Конституциялык сотко кайрылып калышы мүмкүн” деп Эрдогандын тарыхын унутпай конституциялык соттун мүмкүнчүлүктөрүн чектеп койгонго аракет кылышууда.

–Жеке сиз, же сиздин партияңыз кайрылышы мүмкүнбү?

–Эгер иш жүзүндө эски абалга келе турган болсок, оппозиция баардык мүмкүнчүлүктү, ошонун ичинде конституциялык сотко кайрылуу укугун да пайдаланышы мүмкүн.

–Сиздер президент менен бир команда болбосоңуздар деле бир лагерде болчусуздар. Эми сиздин акыркы билдирүүлөрүңүздөн кийин араңарга кандайдыр бир ажырым кеткен жокпу? Анткени, ЖМКларда “Ата-Мекен” башкаруучу коалициядан чыгуусу боюнча суроолор коюла баштады…

–Партиялардын ортосунда да элге көрүнбөгөн күрөштөр бар. Бирок, биздин бүгүнкү позициябыз бул жеке мамилелерден улам келип чыккан жок. Биз, тескерисинче, революциянын жеңишин жокко чыгарып, кайра эле 2010-жылдагы кырдаалга барып калышты каалабайбыз. Бүгүн сунуш кылынып жаткан өзгөрүүлөр ошого жол ачат. 2010-2011-жылдары контрреволюциялык аракеттерге кандай каршы турсак, бүгүн да контрреволюциялык аракетке ошондой каршы турабыз. Бүгүнкү аракеттерди мен контрреволюциялык катары кабыл алам. Эми Атамбаев кетээри ачык болуп калды. Бирок, ал өзү жөнүндө кандай пикир калтырып кетет? Ал бүгүн баарын жасап кеткенден кийин, эртең башка бирөөлөр бийликке келет да. Ал ашмалтайын чыгарса, эски заманга барса, Атамбаевди кечээги эле партиялаштары сөкпөйбү? Атамбаев өлкөнү жаман эмес башкарды. Тууган-уруктарын бийликке аралаштырган жок. Тууган-уругу деле жулунбаган топуктуу адамдар экен. Атамбаевдин үзүрүн туугандары эмес, жанындагылар көрүп атышат. “Менден кийин ажыдаар чыкпасын” деп атпайбы. Андан кийин кандай адам келет?

Азыр бийликтин баарын өкмөткө алып барып, өкмөттү түшпөс кылып, парламент тарабынан көзөмөлдү чектеп салышмакчы. Премьерге көзөмөлсүз бийлик берилмекчи. Бул баягы эле эски заманга алып барат. Ушул конфигурация Атамбаевдин тарыхтагы ордун бузат. Өкмөттү өз алдынча кылып, анын ыйгарым укуктарын көбөйтүп, саясый салмагын өстүрүш керек. Биз буга макулбуз. Бирок, ошол эле учурда көзөмөл калыш керек. Негизинен эки эле көзөмөл белгилүү. Парламент тарыбынан өкмөттүн ишине баа берилип, зарыл болгон учурда аны кызматтан кетирет. А эгер өкмөт мыйзамды бузган болсо, башкы прокуратурага кайрылып, иш козгоп, премьер-министрден баштап, ар бир өкмөт мүчөсүн кылмыш жоопкерчилигине тартыш керек. Башмыйзамга жаңы өзгөртүүлөр киргизилгенден кийин көзөмөл формалдуу калып, бирок, реалдуу болбой калат. Кантип? Бүгүн парламент өкмөттү 61 добуш менен кызматтан кетирсе, Атамбаевдин сунушу боюнча 80 добуш керек болот. Аракеттеги Конституция боюнча башкы прокуратура өкмөт мүчөсүнө, депутатка иш козгоп, сотко чейин алып барып, түрмөгө отургузса, жаңы өзгөртүүлөргө ылайык башкы прокурор иш козгоп, тергөөнү өкмөттүн өзүнө берет. Көзөмөлдүн ушул эки механизми реалду болбой калып атат. Көзөмөл реалдуу болбогондон кийин өкмөт бир үстөмдүк кылып алса болду, өз позициясын бербейт. Дагы 20 жылга биз авторитардык системага кетебиз.

Кудайкул Жусупов

Булак: “Азия ньюс”

—Өмүрбек Чиркешович, жакында эле берген пресс-конференцияңызда сиз эки өкмөт башчысын кетирүүгө жеке салым кошконуңузду ачык айттыңыз. “Өкмөт бат-бат алмашат, анын натыйжасында экономика өнүкпөй жатат” дейбиз. Анын себеби, дал жанагындай саясый оюндардан улам болуп жүрбөсүн?

–Пресс-конференциянын форматында сөздү маңыздуу, таасирдүү айтыш үчүн аны кыскартууга туура келет. Эгер көпкө сүйлөп отуруп алсаң, журналисттер тажап, сен айтайын деген ойду алалбай калат. Ошондон улам элде “булар келечек жөнүндө ойлобой эле бийлик талаш менен алек болуп жүргөн экен да” деген сыяктуу бир аз түшүнбөгөн ой-пикирлер пайда болду. Бул суроо, албетте, негиздүү. 2010-жылкы парламенттик шайлоодо КСДП, “Ата-Мекен” партиялары утулуп, мурдагы режим менен түздөн-түз иштеген, алар менен байланышы бар деген саясый күчтөр “Ата-Журт”, “Республика”, “Ар-Намыс” партиялары аркылуу келишти. Парламентте контреволюциялык төңкөрүштү ишке ашырууга толук шарт түзүлдү. Бирок, парламенттин сыртында эл баары бир революциялык партияларды колдоп турган. Ошондуктан, КСДПнын артыкчылыгы болду. Бул партиядан адегенде премьер, андан соң президент шайланды. Бирок, ал кезде президенттин азыркыдай таасири да, тажырыйбасы да болгон эмес. Ал кездеги оппозиция, оппозициялык ролду аткарган “Ата-Журт” партиясы абдан күчтүү болгон. Өлкөнүн баардык жеринде, өзгөчө түштүктө позициясы бекем эле. Алар ай сайын он миңдеген кишилерди митингге чыгарып, өкмөттүн тиги же бул адамын сындап турган. Өлкөдө экономикалык кырдаал кескин өзгөрбөгөндүктөн,  нааразылыктар да күчөп турду. Иш жүзүндө Мелис Мырзакматов өз алдынча саясат жүргүзүп, анын айтканы айткан, дегени деген болуп турган. Формалдуу түрдө Атамбаев бүткүл Кыргызстандын президенти болгону менен региондордо, өзгөчө түштүктө таасири бир аз кооптуу эле. Көптөгөн митингдерде Ташиев жетектеген оппозиция Бабановдун өкмөтү отставкага кетишин талап кылды. Ошол кездеги геосаясый кырдаал да оппозициянын күчөшүнө шарт түзүп берди. Өзбекстан менен Тажикстандын мамилеси начарлап, Өзбекстан Тажикстанды экономикалык блокадага алып, Тажикстанга бүт жүктүн баары, анын ичинде күйүүчү майлар биз аркылуу өтүп калды. Бензин биз тарапта 40 сом болсо, чек аранын ары жагында 80 сомго чыкты. Нефти продуктулар менен иштегендер абдан чоң пайда таап, бир нече күндүн ичинде капиталын эки эсе көбөйтүп атышты. Илгери АКШда “алтын лихорадкасы” деген түшүнүк болсо, бизде “бензин лихорадкасы” болду. Акчасы бар кишилердин баары: өкмөт мүчөсү, губернатор, прокурор, милициянын, улуттук коопсуздук бөлүмдөрүнүн начальниктери капиталын ушул бизнеске салышты. Ушу кезге чейин кыргызстандыктар көрбөгөн 40 тонналык бензовоздор пайда болуп, алар кербендей эле болуп, Тажикстанга кирип кетип атышты. Карапайым эл да жан баккысы келет, канистргеби, же кичинекей бензовозгобу бензин куюп, чек арадан ары өтөйүн десе, аларды  контрабанда деп кармап атышты. Ошол эле кезде чоң адамдардын колонналарын милиция кайтарып, чек арачылар честь берип, зуулдатып өткөрүп атышты. Эл абдан кыжырланды. Оппозиция митингинде ушул кырдаалдан пайдаланды. Бүгүнкү өкмөт мурункудан да жаман, контрабанда менен шугулданат, коррупция кеңири тараган, карапайым адамды токтотот, камайт, буларды болсо көрмөксөн болушат, себеби, баарынын бул жерде бизнеси бар деп айтышты. Эл муну туура көрдү. Биз ага каршы эч нерсе кыла алган жокпуз, ага каршы кое турган аргумент болбоду. Элдин нааразычылыгы күчөп, өлкөдө дестабилдешүү коркунучу пайда болду. Кокусунан жаңжал чыгып кетсе, Бабанов менен кошо Атамбаевди да бийликтен кетирүү коркунучу туулду. Албетте, буга жол берүүгө болбойт эле. Биз деле экономиканы ойлодук, программалар кабыл алынып, өкмөттүн ишин парламент көзөмөлдөп атты, бирок, коопсуздук, саясый туруктуулук экономканы өнүктүрүүнүн негизги шарты болгон. Экинчиден, өлкөдө башталган реформаларды артка кайтарбашыбыз керек эле. Контрреволюция күчтөнүп, ал кезде революциялык логика иштеп калган. Биз контреволюциялык лагерди басаңдатып, алсыратышыбыз керек эле. Бирок, демократиялык өлкө болгондон кийин аларды камап, куугунтуктай албайсың. Эң жөнөкөй жолу — оппозициянын сөзүн угуп, колунан желегин, оозунан сөзүн алыш керек эле. Ошондуктан, Бабановдун өкмөтүн отставкага кетирип, элдин көксөөсүн суутуп, оппозицияга рахмат, Конституцияда көрсөтүлгөн милдетиңерди жакшы аткарып атасыңар, силердин айтканыңар туура экен, премьерди жумуштан алдык” деп айтсак, кырдаал басаңдамак. Чын эле, кырдаал басаңдады. Албетте, оппозиция “мыш болуп калабыз” деп ойлогон эмес. Кийинки премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев Жогорку Кеңешке биринчи эле келген күнү Ош жана Жалал-Абад шаарларын  калыбына келтирүү боюнча комиссияны жетектеп турганда, чоң каржылык мыйзам бузуулар болгон, “трагедиядан бизнес жасагансың” деп айтып чыгышты. Бул теманы кайра-кайра көтөрүштү. Ал кезде билесиңер, түштүктөгү башкы телекомпания оппозициянын көзөмөлүндө болчу. Элдин бүйүрүн аябай кызытышты. Кийинчерээк дирекцияга бөлүнгөн 11 миллиард акчанын алты миллиарды кайда кеткени кагаз жүзүндө так көрсөтүлбөгөнүн таап чыгышты. Ага дирекциянын ошол кездеги жетекчилери негиздүү жооп бере алышкан жок. Кырдаал кайра курчуду. Региондордо, Бишкекте физикалык түрдө басып алууга аракеттер болду. Анан, албетте, элдин нааразылыгын басып, туруктуулукту калыптандыруу үчүн катаны моюнга алыш керек эле. Ошондуктан, Жантөрө Сатыбалдиев жетектеген өкмөттү кетирүү чечими кабыл алынды. Мунун баары өлкөдө коопсуздук, тынчылык болсун деп жасалды. Эң негизгиси, бул чечим элдин талабы, кысымы менен кабыл алынды. Бабанов менен Сатыбалдиевдин өкмөттөрүнүн кетиши жөнүндөгү чечим тарыхый кырдаалдан чыккан зарылдык эле.

–Элдин талабы болдубу, же Бабанов ишке аябай активдүү киришип, реалдуу күчкө айланып баратканын көргөндө чоочуп кеттиңерби?

–Мен бир чоң, негизги, массага чыккан факторду гана айттым. Албетте, башка да көп факторлор бар. Мен аларга майдалап, токтолуп отургум келбейт. Ошентип, эки өкмөттүн отставкасы тарыхый зарылдыктан келип чыккан, элдин таасири менен болгон өзгөрүүлөр деп билем. Ал эми Жоомарт Оторбаев менен Темир Сариевдин өкмөттөрүнүн отставкага кетиши — бул революциялык максаттуулуктан, чоң тарыхый зарылдыктан келип чыккан жок. Эки өкмөт кеткенден кийин оппозициялык партиялар позицияларын жоготушуп, демилге революциячыл партияларга, анын ичинде президентке өттү. Оппозиция лидерлеринин бир тобу камалды, бир тобу сыртка качып кетишти, “Республика” төрткө, “Ата-Журт” экиге бөлүндү, “Ар-Намыс” ишенимдүү союздаш болуп калды. Ошондон кийин бийлик саясый ынтымакта чоң-чоң экономикалык долбоорлорду ишке ашырууга аракет кылышы керек эле. Бирок, өкмөт кийин да жыл сайын алмаша берди. Өкмөт канчалык тез алмашса, ал институт катары бутуна тура албайт, Конституцияда көрсөтүлгөн потенциалы ачылбайт. Ал эми бийлик жерде калбайт, аны бирөө илип кетет. Өкмөттүн тез-тез алмашышы менен президенттин жана анын айланасындагылардын таасири өстү. Алар иш жүзүндө өкмөттү алмаштырып, ачыктан-ачык буйрук берип калды. Кийинки өкмөттөрдүн алмашуусу тарыхый зарылдыктан эмес, аны президенттин айланасындагылар өзүнүн позициясын бекемдеш үчүн, шайлоодо артыкчылыкка ээ болуш үчүн жасашты. “Жоомарт Оторбаев “Ата-Мекен” партиясына жан тартат” деген ой менен шайлоого жетпей кызматынан кетти. Темир Сариев болсо, “партияң шайлоого катышпайт” деген шарт менен премьерликке келген болчу. Бирок, парламенттик шайлоо өткөндөн кийин эмдиги жылы боло турган президенттик шайлоонун логикасынан улам, “таскагы катуу чыгып атат, кийин президент болуп калса, бизди угабы, укпайбы, бүгүнкү президенттин айланасындагылардын таасири сакталабы, сакталбайбы, келечегине кепилдик болобу, же кооп туулабы?” деген суролордон улам аны да мөөнөтүнөн мурда узатышты. Ошондон улам мен айтып атам. Президенттин таасиринин күчү Конституцияда көрсөтүлгөн эмес. Өкмөттүн тез-тез алмашып, толук кандуу институтка айланбагындыгынан улам бийлик президентке жана президенттин айланасына өтүп кетти.

–Ушундан улам сизде “мен бирөөлөрдүн колунда саясый курал болуп калган турбаймынбы” деген ой пайда болбойбу?

–Жакшы суроо. Мен жана айткандай, өлкөдө контрреволюция болуп, реваншисттик күчтөр бийликти колго алып коюу мүмкүнчүлүгү бар эле. Мына ушундай кырдаалдан улам жанагындай чечим кабыл алынган. Бул бирөөнүн тапшырмасы эмес, ийри отуруп, түз кеңешкен бирдиктүү чечим болгон. Эгер бүгүн кайра ошондой кырдалга баарып калсак, мен бүгүн деле Атамбаев тарапты тандап алмакмын. Андан бери заман өзгөрдү, адамдар өзгөрдү. Биз ошол кезде реваншист деген күчтөрдүн дагы беш жылдын ичинде көз караштары өзгөрдү, артка кайтуу мүмкүн эмес экендигин билишти, жаңыча ой жүгүртүп, алдыга кетүү максат-тилектерди коюшту. Ошондуктан, биз алардын кээ бирөөлөрү менен жаңы шарттарда кызматташып жатабыз.

–Президенттин айланасындагылар  бийликти узурпациялап алганы боюнча айттыңыз. Мындай тыянакты эмнеге негиздейсиз?

–Конституция, мыйзамдар менен берилбеген бийликти өзүнө ыйгарып алып, реалдуу чечимдерди кабыл алгандыкты, конституциялык органдардын үстүнөн үстөмдүк кылганды узурпация деп атайт. Бизде узурпация толук болбогону менен анын кээ бир белгилери пайда болуп, ал жаап-жашырылбастан, ачыкка чыгып отурат. Жоопкерчиликтин жоктугунан жана өзүм билемдиктен улам чектен чыгып кетип атышат. Бүгүн президенттин айланасындагы адамдар жаап-жашырбастан эле өкмөткө, министрликтерге тапшырма берип, анын аткарылышын талап кыла башташты.

–Конституциялык палата эмне үчүн буга реакция жасап, ар кимисинин ыйгарым укуктарын эстерине салып койбойт?

–Акыркы эки жылда президент Конституциялык палатаны жоюуга, же укуктарын чектөөгө аракет кылып жатканы эч кимге жашыруун эмес. Себеби, акыркы эки-үч жылда конституциялык соттон коркунуч күтүп жүрдү. Бүгүн Конституцияга өзгөртүү киргизүү мүмкүнчүлүгүнөн пайдаланып, аны жайлап, иш жүзүндө чечим кабыл алалбай тургандай кылып коймокчу.

–Президентке ошондой реалдуу коркунуч барбы?

–Башка өлкөлөрдү билбейм, бирок, Кыргызстанда Конституциялык сот бийликти алуунун жана узартуунун куралы болуп келген. Эки жолу “Акаев президенттик шайлоого бара берсе болот” деген чечим чыгарып берген. 2007-жылы Жогорку Кеңеш кабыл алган Конституцияны жокко чыгарып, парламентти таратууга жол ачып, “Ак-жол” патиясын бийликке алып келген. 2010-жылдан кийин да бир нече жолу контрреволюциялык төңкөрүш жасаганга аракет болду. Алардын биринде конституциялык соттун чечими менен Убактылуу өкмөттү жокко чыгаруу аракети болгон. Албетте, биз өзүбүздүн конституциялык жол менен келбегенибизди айдан ачык билет элек. Ошондуктан, биринчи кезекте Конституциялык сотту таратуу чечимин кабыл алдык. Андай болсо, Конституциялык сотту жоюп эле салсак эмне болот эле? Жоюп салганда экинчи коркунуч пайда болот. Президент, парламент Башмыйзамды бузуп, өлкөдө узурпация, авторитардык бийлик болуп калышы мүмкүн. Кайрадан эле эски адатка, таз кейпибизге келебиз. Адам укуктары сакталбай, бийлик узурпация болуп, кайра эле эски авторитардык режимге келип калабыз. Бүгүн да Атамбаев киргизип жаткан сунуштар Кыргызстанды потенциалдуу коркунучтан сактабастан, тескерисинче, диктатурурага, адам укуктарынын чектелишине, тебеленишене жол ачат деп эсептейм. Атамбаев бийликке Конституциялык жол менен, шайлоолор аркылуу келип, бийлик органдары Конституция менен калыптанды да. Аны бүт дүйнө мойнуна алды. Анан Конституциялык сот кантип коркунуч туудурушу мүмкүн? Түркияда Эрдогандын партиясына тыюу салганга аракет кылышты. Кыргызстанда да КСДПга нааразы болгондор, ага тыюу салганга аракет кылгандар болушу мүмкүн. Жана мен айткандай, узурпациянын белгилери ачык көрүнүп калды. Конституцияга ылайык, президент эч бир партиянын мүчөсү болбой, баарына тең мамиле жасашы  керек. Бүгүн иш жүзүндө КСДПнын лидери Атамбаев экени баарыбызга айдан ачык болуп калды. Бул партия Атамбаевдин бийликтен кетээрине даярдана баштады. Чолпон-Атада партиянын сьезди болуп, жетекчилик толугу менен алмашылды. Партиянын саясый кеңешине президенттин аппарат жетекчиси Фарид Ниязов, мурунку аппарат жетекчисинин орун басары, азыркы кеңешчиси Икрам Илмиянов, шаардын мэри Албек Ибраимов, шаардын мурунку мэри Кубанычбек Кулматов, президенттин аппаратынын бөлүм башчысы Сапар Исаков ж.б. кишилер киришти. Бул кишилер партиянын ардагери болуп, революцияга катышып жүрсө, “булар мурда эле бар эле” деп айтат элек. Булар болсо президенттин аппаратынын кызматкерлери. Бул деген “президент партияны жеке өзү башкарып атат” деген кеп. Беш жылдан бери КСДПнын лидери жок. Атамбаев кеткенден кийин ал орун бош турат. Ал орунду эч кимге ыраа көрүп, берген жок. Бул дагы Атамбаев партияны иш жүзүндө башкарып атканынын далили. Мен мурдагы интервьюмда айкандай, саясый реинкарнация деген ушул. Кыргызстанды Качинскидей болуп башкарышы мүмкүн. КСДП, Атамбаевдин айлана-чөйрөсү ошого даярданып жатышат. Ошондуктан, “эртеби-кечпи кимдир бирөө Конституциялык сотко кайрылып калышы мүмкүн” деп Эрдогандын тарыхын унутпай конституциялык соттун мүмкүнчүлүктөрүн чектеп койгонго аракет кылышууда.

–Жеке сиз, же сиздин партияңыз кайрылышы мүмкүнбү?

–Эгер иш жүзүндө эски абалга келе турган болсок, оппозиция баардык мүмкүнчүлүктү, ошонун ичинде конституциялык сотко кайрылуу укугун да пайдаланышы мүмкүн.

–Сиздер президент менен бир команда болбосоңуздар деле бир лагерде болчусуздар. Эми сиздин акыркы билдирүүлөрүңүздөн кийин араңарга кандайдыр бир ажырым кеткен жокпу? Анткени, ЖМКларда “Ата-Мекен” башкаруучу коалициядан чыгуусу боюнча суроолор коюла баштады…

–Партиялардын ортосунда да элге көрүнбөгөн күрөштөр бар. Бирок, биздин бүгүнкү позициябыз бул жеке мамилелерден улам келип чыккан жок. Биз, тескерисинче, революциянын жеңишин жокко чыгарып, кайра эле 2010-жылдагы кырдаалга барып калышты каалабайбыз. Бүгүн сунуш кылынып жаткан өзгөрүүлөр ошого жол ачат. 2010-2011-жылдары контрреволюциялык аракеттерге кандай каршы турсак, бүгүн да контрреволюциялык аракетке ошондой каршы турабыз. Бүгүнкү аракеттерди мен контрреволюциялык катары кабыл алам. Эми Атамбаев кетээри ачык болуп калды. Бирок, ал өзү жөнүндө кандай пикир калтырып кетет? Ал бүгүн баарын жасап кеткенден кийин, эртең башка бирөөлөр бийликке келет да. Ал ашмалтайын чыгарса, эски заманга барса, Атамбаевди кечээги эле партиялаштары сөкпөйбү? Атамбаев өлкөнү жаман эмес башкарды. Тууган-уруктарын бийликке аралаштырган жок. Тууган-уругу деле жулунбаган топуктуу адамдар экен. Атамбаевдин үзүрүн туугандары эмес, жанындагылар көрүп атышат. “Менден кийин ажыдаар чыкпасын” деп атпайбы. Андан кийин кандай адам келет?

Азыр бийликтин баарын өкмөткө алып барып, өкмөттү түшпөс кылып, парламент тарабынан көзөмөлдү чектеп салышмакчы. Премьерге көзөмөлсүз бийлик берилмекчи. Бул баягы эле эски заманга алып барат. Ушул конфигурация Атамбаевдин тарыхтагы ордун бузат. Өкмөттү өз алдынча кылып, анын ыйгарым укуктарын көбөйтүп, саясый салмагын өстүрүш керек. Биз буга макулбуз. Бирок, ошол эле учурда көзөмөл калыш керек. Негизинен эки эле көзөмөл белгилүү. Парламент тарыбынан өкмөттүн ишине баа берилип, зарыл болгон учурда аны кызматтан кетирет. А эгер өкмөт мыйзамды бузган болсо, башкы прокуратурага кайрылып, иш козгоп, премьер-министрден баштап, ар бир өкмөт мүчөсүн кылмыш жоопкерчилигине тартыш керек. Башмыйзамга жаңы өзгөртүүлөр киргизилгенден кийин көзөмөл формалдуу калып, бирок, реалдуу болбой калат. Кантип? Бүгүн парламент өкмөттү 61 добуш менен кызматтан кетирсе, Атамбаевдин сунушу боюнча 80 добуш керек болот. Аракеттеги Конституция боюнча башкы прокуратура өкмөт мүчөсүнө, депутатка иш козгоп, сотко чейин алып барып, түрмөгө отургузса, жаңы өзгөртүүлөргө ылайык башкы прокурор иш козгоп, тергөөнү өкмөттүн өзүнө берет. Көзөмөлдүн ушул эки механизми реалду болбой калып атат. Көзөмөл реалдуу болбогондон кийин өкмөт бир үстөмдүк кылып алса болду, өз позициясын бербейт. Дагы 20 жылга биз авторитардык системага кетебиз.

Кудайкул Жусупов

Булак: “Азия ньюс”

Дубандардагы облус башчыларына арнаган бурчубузду бул сапар Чүй облусунун башчысына карай бурдук. Каарманыбыздын Сары-Өзөн Чүйдү башкарып жатканына толук бир жыл толду. Орус мүнөз облус тургундары менен аны жакындан билгендер губернатордун тартип менен тазалыкты биринчи орунга коюп, күчтүү менеджерлик сапатынын аркасында ишти ырааттуу түрдө алып баратканын жашырышпады. А биз мындай сапаттарга ээ инсанга карата кеп кезегин сунуп турган кербезибиз…

– Бактыбек мырза, өлкөбүздүн дээрлик басымдуу бөлүгүн азык-түлүк, жашылча-жемиш, мөмө-чөмө менен камсыз кылчу Чүй облусунда ооруп-жыйноо өнөктүгү кандай ыргакта жүргүзүлүүдө?

– Негизи Чүй облусу Кыргызстандын кылкандуу дан эгиндеринин 40 пайыздан ашыгын берет. Сары-Өзөндө кандай түшүмдүүлүк болсо, өлкөбүздүн аймагында нандын баасы да ошого жараша болот. Быйыл жаз мезгилинде жаан-чачын көп болгонуна байланыштуу облустун аймагында жалпы 300 гектарга жакын айдоо аянттарын суу каптап, тилекке каршы дыйкандарыбыз түшүм ала-албай калышты. Ушул күндөрү жалпы облустун аймагында буудайдын ар бир гектарынан дыйкандарыбыз 26-27 центнерден түшүм алып жатышса, ал эми арпадан ар гектарына түшүмдүүлүк 24-25 центнерден айланууда. Бул абдан жакшы көрсөткүч. Кээ бир дыйканчылыкты жакшы колго алышкан аймактарыбызда жердин сырын терең билген, жерди иштетүүнүн миң түрлүү сырларын өздөштүргөн дыйкандарыбыз гектарынан 35-40 центнерге чейин алышууда. Ток этери, облустун аймагында ушул күндөргө карата кылкандуу дан эгиндерин жыйноо 80 пайызга жакын аткарылды. Калган ооруп-жыюу өнөктүктөрү белгиленген убакта өз учурунда жыйынтыкталат. Биздин дыйкандар буюрса буга толугу менен даяр. Өткөн жылы Чүй облусу боюнча 5 миң гектарга кант кызылчасы эгилсе, быйылкы жылы бул көрсөткүч 11 миң гектарга чейин кеңейди. Эмдиги жылы кызылча Кудай буюрса мындан да көп аянтка айдалат. Өндүрүлгөн кант кызылчасынын түшүмүнүн 1 килограммын былтыр Кайыңды кант заводу 3 сом, 40 тыйындан сатып алып турса, быйыл 3 сом, 50 тыйындан алышууда. Кудай буюрса, быйыл кызылчанын түшүмдүүлүгү да абдан жакшы болууда. Ал эми бизде жыл сайын буудай аянттарынын саны кыскарууда. Анткени, ЕАЭБдин курамына киргенден кийин буудай, ун казак ашыналардан бизге көп келип, арзан болгонуна байланыштуу буудайды эккендердин саны кадимкидей азайды. Чүйдүн күн батыш тарабындагы Жайыл, Панфилов, Сокулук, Москва райондорубуз Кара-Балтадагы “Айлана” деген помидор иштетүүчү заводко (томат чыгарган) жазында эккен түшүмдөрүн өткөзүшүп, көптөгөн дыйкандарыбыз помидор өстүрүүнү да жакшы жолго коюп алышты. Мындан тышкары бул завод дыйкандардан 600 гектар жерди ижарага алып, тамчылатып сугаруу менен алектенишип, көпчүлүккө үлгү болушууда. Кыскасы, биздин Чүй облусунда дыйканчылык үчүн бир гана аба-ырайын “заказ” кыла албайт экенбиз. Калганына жакшылап даярданып, жогорку деңгээлде түшүмдүүлүк алса болоорлугун дыйкандарыбыз быйылкы жылы өзгөчө далилдешти десек болот. Кыскасы, быйылкы жыл абдан жакшы болду.

– Сары-Өзөн Чүй инвестициялык климатка ээ аймак катары белгилүү да. Облуска ири инвесторлорду, туристтерди тартуу өнөктүгү быйылкы жылы кандай деңгээлде аткарылды?

– Инвесторлор менен туристтердин айырмасы эки башка деңизчи. Чүй облусу баардык жагынан башка облустарга салыштырмалуу артыкчылыгы бар. Эң оболу, биздин облус өлкөбүздүн борборунда турат. Чүйдүн ортосунда географиялык жактан абдан ыңгайлуу, миллиондон ашык калкы бар, чоң базарга ээ борбор калаа Бишкек турат. Темир жол, аэропорт, Казакстан менен 5 жерден чектешкен ж.б. инфраструктурасы жагынан да абдан бай. Биз ар жылы облустун социалдык, экономикалык өсүшүн камсыздаш үчүн атайын план кабыл алабыз. Өткөн жылы өкмөт тарабынан “ар бир район 10дон кем эмес кичи өнөр-жай ишканасын ачасыңар” деген тапшырма койбоду беле? Бул талап бүгүнкү күнгө канчалык деңгээлде керек экени суроо боюнча тура турсун. Бирок, өкмөт тарабынан коюлган андай талапты биздин облустагы 8 район, 1 шаар 90 чакан ишкана ачышыбыз керек болсо, биз бул көрсөткүчтү 124гө жеткиздик. 34 көрсөткүч пландан ашыгы менен аткардык. Сүйүнүчтүү жагдай, мындай ишканалардын баардыгын өзүбүздүн ички инвесторлор, тагыраагы, кыргыз жарандары салып жаткандыгы кубандырат. Былтыр баш-аягы 124 чакан ишкана курсак, быйыл бул көрсөткүчтү 240га чейин жеткирип, 2 эсеге чейин көбөйтүп курууну көксөп турабыз.

– Негизи өлкөбүздүн башка дубандарына салыштырмалуу Чүй облусунда кылмыш-кырсык окуялары көп катталгандыгы менен белгилүү эмеспи. Жакында Чүй ОИИББ башына жердешчиликтин желаргысы менен келген жаш полковник Канат Жумагазиевди чакырып алып, мындан аркы иш-планыңарды тактап алдыңарбы? Дегеле бул жигит түйшүгү түмөн облустук милициянын ишин тарта алчудан бекен?

– Башта айткандай Бишкек шаарында миллиондон ашык жашоочу болсо, биздин Чүй облусунун аймагында соңку эл каттоонун жыйынтыгында 900 миңден ашык тургун жашаары маалым болгон. Бирок, ички миграциянын айынан биздин Чүйгө агылып келген, каттоодо турбаган бейрасмий жашоочуларды эсепке алганда бүгүнкү күндө облусубузда миллиондон ашык тургун жашайт. Чүй облусундагы кырсыктардын көп болуп жаткандыгы да дал ушул ички миграциянын айынан. Бүгүнкү күндө көп улуттуу Сары-Өзөн жергебиз кимдерди, каяктан гана агып келип жаткандарды койнуна батырган жок?! Муну ачык эле айтып койсок жарашат. Эми келе беришсин, жашоого ыңгайлуу болгон облусубузда жашай беришсин, ага эч кандай тоскоолдук жок. Бирок, кылмыштуулукка да көбүн эсе ушу сырттан келгендер кириптер болуп жатышпайбы? Анткени, туруктуу катталган жери жок, айрымдарынын жашаганга да жайы жок, маселен, жайында палаткада пияз же капуста, кызылча өстүргөндөр ичишип же жергиликтүү тургундар менен уруша кетишкендигинин акыры “Чүйдө кырсык катталды” менен жыйынтыкталып жатпайбы? Көпчүлүк болгон соң, эми түрлүү адамдар болот экен да. Ал эми ОИИББ башына жаңыдан келген жаш жигит Канат Жумагазиев кызматка келээр алдында министр менен сүйлөшүп чыккан соң мага келген. Мен Канат Жумагазиев менен сүйлөшкөн соң анын Чүй облустук милициянын башына келишине биз макулдугубузду бергенбиз. Канат жаштыгына карабай бийик тажрыйба күткөн, буга чейин Биринчи Май РИИБ башчысы, ИИМдеги 10-бөлүмдү жетектеген, кызматтык тепкичтердин баардыгын этап-этабы менен басып келе жаткан идиректүү, өсчү, энергияга бай жигиттерден экен. Мен ойлойм, алыска чуркачу түрү бар Канаттай азамат инибиз облустагы кылмыштуулук менен күрөшүүдө ишти жөнгө салып, камчы салдырбай алып кетет деп ишенем. Эл ага ишенип турат.

Калыгул Бейшекеев, “Азия news”

Дубандардагы облус башчыларына арнаган бурчубузду бул сапар Чүй облусунун башчысына карай бурдук. Каарманыбыздын Сары-Өзөн Чүйдү башкарып жатканына толук бир жыл толду. Орус мүнөз облус тургундары менен аны жакындан билгендер губернатордун тартип менен тазалыкты биринчи орунга коюп, күчтүү менеджерлик сапатынын аркасында ишти ырааттуу түрдө алып баратканын жашырышпады. А биз мындай сапаттарга ээ инсанга карата кеп кезегин сунуп турган кербезибиз…

– Бактыбек мырза, өлкөбүздүн дээрлик басымдуу бөлүгүн азык-түлүк, жашылча-жемиш, мөмө-чөмө менен камсыз кылчу Чүй облусунда ооруп-жыйноо өнөктүгү кандай ыргакта жүргүзүлүүдө?

– Негизи Чүй облусу Кыргызстандын кылкандуу дан эгиндеринин 40 пайыздан ашыгын берет. Сары-Өзөндө кандай түшүмдүүлүк болсо, өлкөбүздүн аймагында нандын баасы да ошого жараша болот. Быйыл жаз мезгилинде жаан-чачын көп болгонуна байланыштуу облустун аймагында жалпы 300 гектарга жакын айдоо аянттарын суу каптап, тилекке каршы дыйкандарыбыз түшүм ала-албай калышты. Ушул күндөрү жалпы облустун аймагында буудайдын ар бир гектарынан дыйкандарыбыз 26-27 центнерден түшүм алып жатышса, ал эми арпадан ар гектарына түшүмдүүлүк 24-25 центнерден айланууда. Бул абдан жакшы көрсөткүч. Кээ бир дыйканчылыкты жакшы колго алышкан аймактарыбызда жердин сырын терең билген, жерди иштетүүнүн миң түрлүү сырларын өздөштүргөн дыйкандарыбыз гектарынан 35-40 центнерге чейин алышууда. Ток этери, облустун аймагында ушул күндөргө карата кылкандуу дан эгиндерин жыйноо 80 пайызга жакын аткарылды. Калган ооруп-жыюу өнөктүктөрү белгиленген убакта өз учурунда жыйынтыкталат. Биздин дыйкандар буюрса буга толугу менен даяр. Өткөн жылы Чүй облусу боюнча 5 миң гектарга кант кызылчасы эгилсе, быйылкы жылы бул көрсөткүч 11 миң гектарга чейин кеңейди. Эмдиги жылы кызылча Кудай буюрса мындан да көп аянтка айдалат. Өндүрүлгөн кант кызылчасынын түшүмүнүн 1 килограммын былтыр Кайыңды кант заводу 3 сом, 40 тыйындан сатып алып турса, быйыл 3 сом, 50 тыйындан алышууда. Кудай буюрса, быйыл кызылчанын түшүмдүүлүгү да абдан жакшы болууда. Ал эми бизде жыл сайын буудай аянттарынын саны кыскарууда. Анткени, ЕАЭБдин курамына киргенден кийин буудай, ун казак ашыналардан бизге көп келип, арзан болгонуна байланыштуу буудайды эккендердин саны кадимкидей азайды. Чүйдүн күн батыш тарабындагы Жайыл, Панфилов, Сокулук, Москва райондорубуз Кара-Балтадагы “Айлана” деген помидор иштетүүчү заводко (томат чыгарган) жазында эккен түшүмдөрүн өткөзүшүп, көптөгөн дыйкандарыбыз помидор өстүрүүнү да жакшы жолго коюп алышты. Мындан тышкары бул завод дыйкандардан 600 гектар жерди ижарага алып, тамчылатып сугаруу менен алектенишип, көпчүлүккө үлгү болушууда. Кыскасы, биздин Чүй облусунда дыйканчылык үчүн бир гана аба-ырайын “заказ” кыла албайт экенбиз. Калганына жакшылап даярданып, жогорку деңгээлде түшүмдүүлүк алса болоорлугун дыйкандарыбыз быйылкы жылы өзгөчө далилдешти десек болот. Кыскасы, быйылкы жыл абдан жакшы болду.

– Сары-Өзөн Чүй инвестициялык климатка ээ аймак катары белгилүү да. Облуска ири инвесторлорду, туристтерди тартуу өнөктүгү быйылкы жылы кандай деңгээлде аткарылды?

– Инвесторлор менен туристтердин айырмасы эки башка деңизчи. Чүй облусу баардык жагынан башка облустарга салыштырмалуу артыкчылыгы бар. Эң оболу, биздин облус өлкөбүздүн борборунда турат. Чүйдүн ортосунда географиялык жактан абдан ыңгайлуу, миллиондон ашык калкы бар, чоң базарга ээ борбор калаа Бишкек турат. Темир жол, аэропорт, Казакстан менен 5 жерден чектешкен ж.б. инфраструктурасы жагынан да абдан бай. Биз ар жылы облустун социалдык, экономикалык өсүшүн камсыздаш үчүн атайын план кабыл алабыз. Өткөн жылы өкмөт тарабынан “ар бир район 10дон кем эмес кичи өнөр-жай ишканасын ачасыңар” деген тапшырма койбоду беле? Бул талап бүгүнкү күнгө канчалык деңгээлде керек экени суроо боюнча тура турсун. Бирок, өкмөт тарабынан коюлган андай талапты биздин облустагы 8 район, 1 шаар 90 чакан ишкана ачышыбыз керек болсо, биз бул көрсөткүчтү 124гө жеткиздик. 34 көрсөткүч пландан ашыгы менен аткардык. Сүйүнүчтүү жагдай, мындай ишканалардын баардыгын өзүбүздүн ички инвесторлор, тагыраагы, кыргыз жарандары салып жаткандыгы кубандырат. Былтыр баш-аягы 124 чакан ишкана курсак, быйыл бул көрсөткүчтү 240га чейин жеткирип, 2 эсеге чейин көбөйтүп курууну көксөп турабыз.

– Негизи өлкөбүздүн башка дубандарына салыштырмалуу Чүй облусунда кылмыш-кырсык окуялары көп катталгандыгы менен белгилүү эмеспи. Жакында Чүй ОИИББ башына жердешчиликтин желаргысы менен келген жаш полковник Канат Жумагазиевди чакырып алып, мындан аркы иш-планыңарды тактап алдыңарбы? Дегеле бул жигит түйшүгү түмөн облустук милициянын ишин тарта алчудан бекен?

– Башта айткандай Бишкек шаарында миллиондон ашык жашоочу болсо, биздин Чүй облусунун аймагында соңку эл каттоонун жыйынтыгында 900 миңден ашык тургун жашаары маалым болгон. Бирок, ички миграциянын айынан биздин Чүйгө агылып келген, каттоодо турбаган бейрасмий жашоочуларды эсепке алганда бүгүнкү күндө облусубузда миллиондон ашык тургун жашайт. Чүй облусундагы кырсыктардын көп болуп жаткандыгы да дал ушул ички миграциянын айынан. Бүгүнкү күндө көп улуттуу Сары-Өзөн жергебиз кимдерди, каяктан гана агып келип жаткандарды койнуна батырган жок?! Муну ачык эле айтып койсок жарашат. Эми келе беришсин, жашоого ыңгайлуу болгон облусубузда жашай беришсин, ага эч кандай тоскоолдук жок. Бирок, кылмыштуулукка да көбүн эсе ушу сырттан келгендер кириптер болуп жатышпайбы? Анткени, туруктуу катталган жери жок, айрымдарынын жашаганга да жайы жок, маселен, жайында палаткада пияз же капуста, кызылча өстүргөндөр ичишип же жергиликтүү тургундар менен уруша кетишкендигинин акыры “Чүйдө кырсык катталды” менен жыйынтыкталып жатпайбы? Көпчүлүк болгон соң, эми түрлүү адамдар болот экен да. Ал эми ОИИББ башына жаңыдан келген жаш жигит Канат Жумагазиев кызматка келээр алдында министр менен сүйлөшүп чыккан соң мага келген. Мен Канат Жумагазиев менен сүйлөшкөн соң анын Чүй облустук милициянын башына келишине биз макулдугубузду бергенбиз. Канат жаштыгына карабай бийик тажрыйба күткөн, буга чейин Биринчи Май РИИБ башчысы, ИИМдеги 10-бөлүмдү жетектеген, кызматтык тепкичтердин баардыгын этап-этабы менен басып келе жаткан идиректүү, өсчү, энергияга бай жигиттерден экен. Мен ойлойм, алыска чуркачу түрү бар Канаттай азамат инибиз облустагы кылмыштуулук менен күрөшүүдө ишти жөнгө салып, камчы салдырбай алып кетет деп ишенем. Эл ага ишенип турат.

Калыгул Бейшекеев, “Азия news”

–Орозбек Дүйшеевич, сиз көптү көргөн, элге эмгеги сиӊген өндүрүшчү жана такшалган саясатчы катары, учурдагы кыргыз өкмөтүнүн башкаруу структурасын өзгөртүү боюнча жүргүзүп жаткан иш-чараларына оюңуз кандай?

—Өкмөттүн бүгүнкү жүргүзүп жаткан иш-чаралары бизге ветерандарга жагат. Сооронбай Жээнбеков өндүрүштө такшалган адам, элдин кызыкчылыгы үчүн аракеттенип жатканы көрүнүп турат. Жакында массалык маалымат каражаттарында 304 номерлүү премьер-министрдин буйругу чыкты. Анда жумушчу топ түзүлүп, ал топко министрликтердеги, административдик ведомстволордо жана башка өкмөткө караштуу мамлекеттик органдардагы штаттык эсептерин, алардын аткарган функцияларын изилдеп, анализдөө маселелери жүктөлгөн. Бул материалдар жалпы эле өкмөттүн аткаруу структурасын жаӊылап түзүүгө багытталганы көрүнүп турат. Мындай чечкиндүү (радикалдык) чечимге баруу бүгүнкү күндүн талабы. Кыргызстан эгемендүү башкарууга өткөндө өнүккөн агрардык-индустриялык өлкө экендигибиз бүткүл дүйнөгө белгилүү болгон. 15 союздук республикалардын арасында ар бир жанга өндүргөн ички продукция боюнча 4-5-орунда турганбыз, ал эми Орто Азия боюнча биринчи орунда элек. Өлкөбүздө алдыӊкы катардагы тоо-кен тармагы, машина куруу өндүрүшү, жеӊил өнөр жайы, өнүккөн айыл-чарбасы болгон. Өндүрүштө жумушчу күчү жетишпей, чет элдерден келип иштеп турушкан. Бүгүнкү күндө жумушсуздук каптап, жүз миӊдеген алдуу-күчтүү, келечектүү жаштарыбыз чет өлкөлөрдө жумуш издеп, күн көрүүдө.

–Мамлекеттик башкаруу структурасын түзүүдө эмнеге көӊүл бурулушу керек?

—Эӊ негизгиси, бул чоӊ иште илимге, дүйнөлүк практикага жана элибиздин менталитетине кайрылышыбыз талапка ылайык болот. Илимде далилденип, аксиома болуп калган: “Коомдун негизин экономика түзөт, байлык өндүрүштө пайда болот. Өндүрүш тынымсыз өсүүдө болуш үчүн кеӊейтилген өндүрүш (расширенное воспроизводство) методун колдонуш керек. Бул метод капиталды концентарциялоо (топтоо), акыл менен кооперациялоо жана адистештирүү (специализация) принциби менен (мыйзам жолу) ишке ашат”. Бул принцип өлкөдөгү саясый системага баш ийбейт, кайсы система бул принципти жакшы колдонсо, ошол өлкөнүн экономикасы тездеп өсөт. Маселен, Кытай Элдик Республикасында – “бир өлкө, эки система” деген ураанын колдонушуп, экономикасы тездеп өсүүдө. Кыргызстан эгемендүү башкарууга өткөндөн баштап, акыл калчап иш кылбай, чет элдик жана жергиликтүү аферисттердин сөзүн угуп, өндүрүштү талап-тоноонун үстүндө болдук. Биринчи 15 жыл ошентип өттү. Андан кийин деле толук түшүнбөстүк өкүм сүрүүдө. Бүгүн бул мамлекеттик башкарууну чечкиндүүлүк менен өзгөртүүгө убакыт жетти.

–Көптөгөн чиновниктер, депутаттар өкмөттүк уюмдардын эсебин кыскартуу керектигин көп айтышат го?

—Биздин өлкөдө түшүнүп-түшүнбөй эле сунуштарды айтып, элдин оюн экиге бөлгөн адамдар көбөйдү. Бул маселени туура чечүү да илимге таандык. Эӊ негизги укук менен жоопкерчиликтин балансын жана мүмкүнчүлүктү изилдеп чыгуу шарт. Мен ошондуктан, жогоруда көрсөтүлгөн өкмөт жумушчу топ түзүп, бүгүнкү күндөгү структураны анализдөөсүн эӊ туура деп эсептеймин. Өкмөттүк уюмдар адистештирилген принципте түзүлүшү тийиш. Кыргызда “Бөдөнөнү сойсо да касапчы сойсун” дейт. Өндүрүшкө байланышкан уюмдар, алардын өзгөчөлүгүнө жараша түзүлүшү керек. Алардын жетекчилери ошол тармактын адистери болуп, кызмат убагында ал тармактагы маселелерди туура чечүүгө жардам бериши талапка ылайык. Бүгүнкү өкмөттүн курамында министрликтер, комитеттер, агентстволор, кызматтар жана дагы башка уюмдар болуп 40тан ашат. Өндүрүш боюнча бар болгону 3-4 министрлик, калгандары текшерүүчүлөр, тескөөчү органдары. Ошондуктан, өндүрүштү өстүрбөй күнүгө текшерип, басмырлап иштетпей жатат. Демек, алардын санын кыскартып, сапатын жакшыртууга толук мүмкүнчүлүк бар. Өндүрүшчү уюмдарды жандантып, алардын өзгөчөлүгүнө карап, өкмөттүк уюмдар (министрликтер ж.б.) түзүү менен биз бул өндүрүшчүлөрдүн экономикада ролун (аброюн) өстүрүп, жоопкерчилигин жогорулатуу менен өндүрүштүн өсүшүнө шарт түзөбүз. Кээ бир мамлекеттик башкарууда (саясатта) тайкы түшүнүгү бар адамдар: “Кыргызстан кичинекей өлкө, ошондуктан, министрликтин санын минимумга түшүрүлсүн” дейт. Министрликтин саны өлкөдөгү мамлекетке маанилүү тармактын эсеби менен байланыштуу. Министр деген сөз – “кызмат кылам” деген эле мааниде. Демек, бир тармактын министри ошол тармактын адиси болуу менен эл алдында анын келечегине жооп бере турган адам. Кээ бирөөлөр “министрлик көбөйсө эле чиновниктердин саны өсүп кетет” деген түшүнүктө жүрүшөт. Министрликти түзүүдө анын экономикадагы орду, иштеген адамдардын санын эске алып, башкаруу аппаратын эӊ эле аз курамында түзсө болот. Кээ бир саясаттын дилетанттары министрликти түзүүнү, советтик доорду ордуна келтирүү катары түшүнүшүп, негизсиз ойлорду айткандар да бар. Мындай адамдар саясаттан сабатсыздар десек болот. Көптөгөн турмуш тажрыйбасы көрсөткөндөй, советтик доордо адам баласына пайдалуу көптөгөн иш чаралар аткарылган, анда “ар бир аракет адам баласы үчүн” деген. Эӊ адамкерчиликтүү ураан алдында иш жүргүзүлгөн. Ал ураан көпчүлүк убакта аткарылган. Ошондуктан, дүйнөлүк практикадагы жакшылыктарды, андагы саясый системага карабай кабыл алуу ар бир прогрессивдүү жарандын ыйык милдети болуп саналат.

 –Сиздин оюӊузча кайсы министрликти түзүүнүн кереги бар?

 —Менимче, жеӊил өнөржай министрлигин жаӊыча түзүү талапка ылайык. Биз билебиз, советтик доордо жеӊил өнөр жай министрлиги Кыргызстанда өнөржай өндүрүшүнүн көлөмүнүн жарымысынан көбүн ушул министрлик берчи. Кийинки 3-4 жылда бул тармакта көптөгөн иштер жүргүзүлүп, маалымат каражаттарында айтылганына караганда, жүз миӊдеген адамдар эмгектенишүүдө. Буларга мамлекеттен жардам өтө аз көрсөтүлүүдө. Министрлик түзүп, жетекчилигине жакшы адис дайындалса, элибизге көп пайда болоруна шек жок. Экинчи менин сунушум, тоо-кен тармагы боюнча министрлигин түзүү. Биз 15 жылдан бери какшап айтып келебиз. Бул тармак өзгөчө татаалдыгы менен айырмаланат. Бүгүнкү күндөгү акыбалы өтө оор. Ал жөнүндө көп эле айтылып жана жазылып жатат. Бул тармакты башкарууда бирдиктүү мамлекеттик уюм болушу, КР Башмыйзамынын талабын аткарууга багытталат. Кен байлыктар элдин байлыгы жана мамлекеттик менчик. Аны айрыкча коргоо мамлекетке жүктөлгөн. Министрликтин структурасы, анын укуктары жана жоопкерчиликтери боюнча сунуштар бар, ассоциациянын адистери бул маселеде жардам берүүгө даяр. Өлкөнүн өсүшүндө жалпы эле адам баласынын алдыга жылуусунда илимдин ролун айрыкча орду бар. Кейиштүүсү, биздин өлкөдө өткөн 25 жылда илимдин турмуштагы ролу эбегейсиз төмөндөдү. Буга себеп, өлкөбүздө саясат талап-тоноочулукка, өндүрүштү талкалоого багытталгандыгы болду. Илим тармагы формалдык шартта жашоого өттү. Илимдин өлкөбүздүн экономикасынын өстүрүүгө, колдонууга шарт түзүлгөн жок. Мындай оор абалдан мамлекеттик илим органы бүгүнкү күндө деле чыгууга шарт түзүлбөгөндүгү, өлкөбүздүн келечегине ишеничти азайтат. Биздин оюбузча, Улуттук Илимдер Академиясы жогорку бийликтин өлкөнүн өсүшүндөгү негизги эксперттик-консультативдик кеӊешчиси болуусу, бүгүнкү күндүн талабы жана өлкөбүздүн келечеги. Мындай практика Кыргызстанда 50-70 жылдарда болгондугун тарых далилдеп турат. Дүйнөлүк практикада көп фактылар бар.

 –Текшерүүчү органдардын акыбалы жөнүндө да токтоло кетсеӊиз?

 —Өлкөбүздө текшерүү органдарынын эбегейсиз көптүгү маалымат каражаттарында, өкмөттүк, мамлекеттик чечимдерде көп эле айтылып келет. Анын себеби, биз жогоруда көрсөткөндөй, өндүрүш менен иштеген өкмөттүк уюмдарга караганда, текшерүүгө багытталган уюмдардын саны 10 эсе көп. Аларда иштеген чиновниктердин саны андан да көптүк кылат. Буюрса өкмөт түзгөн жумушчу топ тактап чыгууда деген ойдобуз. Бүгүнкү күндө текшерүүнүн бир фактысын келтирейин. 2012-2013-жылдары өкмөттүн алдындагы геология жана минерал ресурстар мамагентигинин коомдук кеӊеши бул маселеге кызыгып, өз кеӊешинде караган. Адистер даярдаган справкада 2 жыл, 8 айда (2011-2012-жылдар, 2013-жылдын 8 айында) Агентствого суроо-талап менен 604 кат түшкөн. Анын көпчүлүгү, Кыргызстандын башкы прокуратурасынан, Улуттук коопсуздук комитетинен, каржылык полиция тарабынан жөнөтүлгөн. Бул органдардын чиновниктери учурда өндүрүштө түшүнүгү аз адамдар болгондуктан, көпчүлүк учурда өндүрүшкө эч пайдасыз, тескерисинче, иштерди алдыга жылдырууда тоскоолдук кыла турган жыйынтык чечимдерге шарт түзүшкөн. Ушундай сабатсыз чечимдерден, адилетсиз буйруктар чыгып, кадр тандоо маселесинде башаламандыктар пайда болууда. Текшерүү органдары өндүрүшкө жол тоспой, аларга жардам көрсөтүүсү тийиш. Мындай шартты түзүү үчүн өндүрүштү адистештирилген гана органдар текшерүүсү абзел. Мындай шартты түзүүдө мамлекеттик өндүрүштү топтоштуруп, алардын жетекчиликтери ушул тармакта такшалган адистери, таза иштеген адамдар болушу талапка жооп берет.

—Сиздин оюӊуз боюнча бүгүнкү өкмөт радикалдуу өзгөртүүгө багыт алгандай. Буга канча убакыт керек жана канчалык каржылык каражат талап кылынат?

–Кыргыздын жакшы макалы бар: “Көз коркок, кол баатыр” деген. Бул иш-чараны аткаруу үчүн саясый эрк керек. Кыргызстанда такшалган өндүрүштүн уюштуруучулары, саясатта такшалган жетекчилер, илимде эмгеги сиӊген илимпоздор жетиштүү. Мына ушулардан түзүлгөн жумушчу-аткаруучу орган түзүп, алардын иштөөсүнө шарт түзүп берсе, эки-үч айдын ичинде схемалык долбоорун түзүп чыкса болот. Бул проектти жалпы элдик талкууга, эксперттик изилдөөлөргө дагы 2-3 ай керектелет. Жылдын аягында толук дайын болсо, 2017-жылдын I кварталында жаӊыча ишке кирсе болот. Менин оюмча, көп деле каржылык каражат талап кылынбайт. Эл мындай иш-чараны толук колдоп кетерине ишенич бар.

Калыгул Бейшекеев, “Азия ньюс”

 

 

 

 

 

–Орозбек Дүйшеевич, сиз көптү көргөн, элге эмгеги сиӊген өндүрүшчү жана такшалган саясатчы катары, учурдагы кыргыз өкмөтүнүн башкаруу структурасын өзгөртүү боюнча жүргүзүп жаткан иш-чараларына оюңуз кандай?

—Өкмөттүн бүгүнкү жүргүзүп жаткан иш-чаралары бизге ветерандарга жагат. Сооронбай Жээнбеков өндүрүштө такшалган адам, элдин кызыкчылыгы үчүн аракеттенип жатканы көрүнүп турат. Жакында массалык маалымат каражаттарында 304 номерлүү премьер-министрдин буйругу чыкты. Анда жумушчу топ түзүлүп, ал топко министрликтердеги, административдик ведомстволордо жана башка өкмөткө караштуу мамлекеттик органдардагы штаттык эсептерин, алардын аткарган функцияларын изилдеп, анализдөө маселелери жүктөлгөн. Бул материалдар жалпы эле өкмөттүн аткаруу структурасын жаӊылап түзүүгө багытталганы көрүнүп турат. Мындай чечкиндүү (радикалдык) чечимге баруу бүгүнкү күндүн талабы. Кыргызстан эгемендүү башкарууга өткөндө өнүккөн агрардык-индустриялык өлкө экендигибиз бүткүл дүйнөгө белгилүү болгон. 15 союздук республикалардын арасында ар бир жанга өндүргөн ички продукция боюнча 4-5-орунда турганбыз, ал эми Орто Азия боюнча биринчи орунда элек. Өлкөбүздө алдыӊкы катардагы тоо-кен тармагы, машина куруу өндүрүшү, жеӊил өнөр жайы, өнүккөн айыл-чарбасы болгон. Өндүрүштө жумушчу күчү жетишпей, чет элдерден келип иштеп турушкан. Бүгүнкү күндө жумушсуздук каптап, жүз миӊдеген алдуу-күчтүү, келечектүү жаштарыбыз чет өлкөлөрдө жумуш издеп, күн көрүүдө.

–Мамлекеттик башкаруу структурасын түзүүдө эмнеге көӊүл бурулушу керек?

—Эӊ негизгиси, бул чоӊ иште илимге, дүйнөлүк практикага жана элибиздин менталитетине кайрылышыбыз талапка ылайык болот. Илимде далилденип, аксиома болуп калган: “Коомдун негизин экономика түзөт, байлык өндүрүштө пайда болот. Өндүрүш тынымсыз өсүүдө болуш үчүн кеӊейтилген өндүрүш (расширенное воспроизводство) методун колдонуш керек. Бул метод капиталды концентарциялоо (топтоо), акыл менен кооперациялоо жана адистештирүү (специализация) принциби менен (мыйзам жолу) ишке ашат”. Бул принцип өлкөдөгү саясый системага баш ийбейт, кайсы система бул принципти жакшы колдонсо, ошол өлкөнүн экономикасы тездеп өсөт. Маселен, Кытай Элдик Республикасында – “бир өлкө, эки система” деген ураанын колдонушуп, экономикасы тездеп өсүүдө. Кыргызстан эгемендүү башкарууга өткөндөн баштап, акыл калчап иш кылбай, чет элдик жана жергиликтүү аферисттердин сөзүн угуп, өндүрүштү талап-тоноонун үстүндө болдук. Биринчи 15 жыл ошентип өттү. Андан кийин деле толук түшүнбөстүк өкүм сүрүүдө. Бүгүн бул мамлекеттик башкарууну чечкиндүүлүк менен өзгөртүүгө убакыт жетти.

–Көптөгөн чиновниктер, депутаттар өкмөттүк уюмдардын эсебин кыскартуу керектигин көп айтышат го?

—Биздин өлкөдө түшүнүп-түшүнбөй эле сунуштарды айтып, элдин оюн экиге бөлгөн адамдар көбөйдү. Бул маселени туура чечүү да илимге таандык. Эӊ негизги укук менен жоопкерчиликтин балансын жана мүмкүнчүлүктү изилдеп чыгуу шарт. Мен ошондуктан, жогоруда көрсөтүлгөн өкмөт жумушчу топ түзүп, бүгүнкү күндөгү структураны анализдөөсүн эӊ туура деп эсептеймин. Өкмөттүк уюмдар адистештирилген принципте түзүлүшү тийиш. Кыргызда “Бөдөнөнү сойсо да касапчы сойсун” дейт. Өндүрүшкө байланышкан уюмдар, алардын өзгөчөлүгүнө жараша түзүлүшү керек. Алардын жетекчилери ошол тармактын адистери болуп, кызмат убагында ал тармактагы маселелерди туура чечүүгө жардам бериши талапка ылайык. Бүгүнкү өкмөттүн курамында министрликтер, комитеттер, агентстволор, кызматтар жана дагы башка уюмдар болуп 40тан ашат. Өндүрүш боюнча бар болгону 3-4 министрлик, калгандары текшерүүчүлөр, тескөөчү органдары. Ошондуктан, өндүрүштү өстүрбөй күнүгө текшерип, басмырлап иштетпей жатат. Демек, алардын санын кыскартып, сапатын жакшыртууга толук мүмкүнчүлүк бар. Өндүрүшчү уюмдарды жандантып, алардын өзгөчөлүгүнө карап, өкмөттүк уюмдар (министрликтер ж.б.) түзүү менен биз бул өндүрүшчүлөрдүн экономикада ролун (аброюн) өстүрүп, жоопкерчилигин жогорулатуу менен өндүрүштүн өсүшүнө шарт түзөбүз. Кээ бир мамлекеттик башкарууда (саясатта) тайкы түшүнүгү бар адамдар: “Кыргызстан кичинекей өлкө, ошондуктан, министрликтин санын минимумга түшүрүлсүн” дейт. Министрликтин саны өлкөдөгү мамлекетке маанилүү тармактын эсеби менен байланыштуу. Министр деген сөз – “кызмат кылам” деген эле мааниде. Демек, бир тармактын министри ошол тармактын адиси болуу менен эл алдында анын келечегине жооп бере турган адам. Кээ бирөөлөр “министрлик көбөйсө эле чиновниктердин саны өсүп кетет” деген түшүнүктө жүрүшөт. Министрликти түзүүдө анын экономикадагы орду, иштеген адамдардын санын эске алып, башкаруу аппаратын эӊ эле аз курамында түзсө болот. Кээ бир саясаттын дилетанттары министрликти түзүүнү, советтик доорду ордуна келтирүү катары түшүнүшүп, негизсиз ойлорду айткандар да бар. Мындай адамдар саясаттан сабатсыздар десек болот. Көптөгөн турмуш тажрыйбасы көрсөткөндөй, советтик доордо адам баласына пайдалуу көптөгөн иш чаралар аткарылган, анда “ар бир аракет адам баласы үчүн” деген. Эӊ адамкерчиликтүү ураан алдында иш жүргүзүлгөн. Ал ураан көпчүлүк убакта аткарылган. Ошондуктан, дүйнөлүк практикадагы жакшылыктарды, андагы саясый системага карабай кабыл алуу ар бир прогрессивдүү жарандын ыйык милдети болуп саналат.

 –Сиздин оюӊузча кайсы министрликти түзүүнүн кереги бар?

 —Менимче, жеӊил өнөржай министрлигин жаӊыча түзүү талапка ылайык. Биз билебиз, советтик доордо жеӊил өнөр жай министрлиги Кыргызстанда өнөржай өндүрүшүнүн көлөмүнүн жарымысынан көбүн ушул министрлик берчи. Кийинки 3-4 жылда бул тармакта көптөгөн иштер жүргүзүлүп, маалымат каражаттарында айтылганына караганда, жүз миӊдеген адамдар эмгектенишүүдө. Буларга мамлекеттен жардам өтө аз көрсөтүлүүдө. Министрлик түзүп, жетекчилигине жакшы адис дайындалса, элибизге көп пайда болоруна шек жок. Экинчи менин сунушум, тоо-кен тармагы боюнча министрлигин түзүү. Биз 15 жылдан бери какшап айтып келебиз. Бул тармак өзгөчө татаалдыгы менен айырмаланат. Бүгүнкү күндөгү акыбалы өтө оор. Ал жөнүндө көп эле айтылып жана жазылып жатат. Бул тармакты башкарууда бирдиктүү мамлекеттик уюм болушу, КР Башмыйзамынын талабын аткарууга багытталат. Кен байлыктар элдин байлыгы жана мамлекеттик менчик. Аны айрыкча коргоо мамлекетке жүктөлгөн. Министрликтин структурасы, анын укуктары жана жоопкерчиликтери боюнча сунуштар бар, ассоциациянын адистери бул маселеде жардам берүүгө даяр. Өлкөнүн өсүшүндө жалпы эле адам баласынын алдыга жылуусунда илимдин ролун айрыкча орду бар. Кейиштүүсү, биздин өлкөдө өткөн 25 жылда илимдин турмуштагы ролу эбегейсиз төмөндөдү. Буга себеп, өлкөбүздө саясат талап-тоноочулукка, өндүрүштү талкалоого багытталгандыгы болду. Илим тармагы формалдык шартта жашоого өттү. Илимдин өлкөбүздүн экономикасынын өстүрүүгө, колдонууга шарт түзүлгөн жок. Мындай оор абалдан мамлекеттик илим органы бүгүнкү күндө деле чыгууга шарт түзүлбөгөндүгү, өлкөбүздүн келечегине ишеничти азайтат. Биздин оюбузча, Улуттук Илимдер Академиясы жогорку бийликтин өлкөнүн өсүшүндөгү негизги эксперттик-консультативдик кеӊешчиси болуусу, бүгүнкү күндүн талабы жана өлкөбүздүн келечеги. Мындай практика Кыргызстанда 50-70 жылдарда болгондугун тарых далилдеп турат. Дүйнөлүк практикада көп фактылар бар.

 –Текшерүүчү органдардын акыбалы жөнүндө да токтоло кетсеӊиз?

 —Өлкөбүздө текшерүү органдарынын эбегейсиз көптүгү маалымат каражаттарында, өкмөттүк, мамлекеттик чечимдерде көп эле айтылып келет. Анын себеби, биз жогоруда көрсөткөндөй, өндүрүш менен иштеген өкмөттүк уюмдарга караганда, текшерүүгө багытталган уюмдардын саны 10 эсе көп. Аларда иштеген чиновниктердин саны андан да көптүк кылат. Буюрса өкмөт түзгөн жумушчу топ тактап чыгууда деген ойдобуз. Бүгүнкү күндө текшерүүнүн бир фактысын келтирейин. 2012-2013-жылдары өкмөттүн алдындагы геология жана минерал ресурстар мамагентигинин коомдук кеӊеши бул маселеге кызыгып, өз кеӊешинде караган. Адистер даярдаган справкада 2 жыл, 8 айда (2011-2012-жылдар, 2013-жылдын 8 айында) Агентствого суроо-талап менен 604 кат түшкөн. Анын көпчүлүгү, Кыргызстандын башкы прокуратурасынан, Улуттук коопсуздук комитетинен, каржылык полиция тарабынан жөнөтүлгөн. Бул органдардын чиновниктери учурда өндүрүштө түшүнүгү аз адамдар болгондуктан, көпчүлүк учурда өндүрүшкө эч пайдасыз, тескерисинче, иштерди алдыга жылдырууда тоскоолдук кыла турган жыйынтык чечимдерге шарт түзүшкөн. Ушундай сабатсыз чечимдерден, адилетсиз буйруктар чыгып, кадр тандоо маселесинде башаламандыктар пайда болууда. Текшерүү органдары өндүрүшкө жол тоспой, аларга жардам көрсөтүүсү тийиш. Мындай шартты түзүү үчүн өндүрүштү адистештирилген гана органдар текшерүүсү абзел. Мындай шартты түзүүдө мамлекеттик өндүрүштү топтоштуруп, алардын жетекчиликтери ушул тармакта такшалган адистери, таза иштеген адамдар болушу талапка жооп берет.

—Сиздин оюӊуз боюнча бүгүнкү өкмөт радикалдуу өзгөртүүгө багыт алгандай. Буга канча убакыт керек жана канчалык каржылык каражат талап кылынат?

–Кыргыздын жакшы макалы бар: “Көз коркок, кол баатыр” деген. Бул иш-чараны аткаруу үчүн саясый эрк керек. Кыргызстанда такшалган өндүрүштүн уюштуруучулары, саясатта такшалган жетекчилер, илимде эмгеги сиӊген илимпоздор жетиштүү. Мына ушулардан түзүлгөн жумушчу-аткаруучу орган түзүп, алардын иштөөсүнө шарт түзүп берсе, эки-үч айдын ичинде схемалык долбоорун түзүп чыкса болот. Бул проектти жалпы элдик талкууга, эксперттик изилдөөлөргө дагы 2-3 ай керектелет. Жылдын аягында толук дайын болсо, 2017-жылдын I кварталында жаӊыча ишке кирсе болот. Менин оюмча, көп деле каржылык каражат талап кылынбайт. Эл мындай иш-чараны толук колдоп кетерине ишенич бар.

Калыгул Бейшекеев, “Азия ньюс”