Түркия 2016-жылдын 15-июлунда болуп ѳткѳн тѳңкѳрүштүк аракет менен жакынкы тарыхында эң чоң каргашаны баштан ѳткѳрүп, ѳтѳ чоң кырсыктын босогосунан артка кайтты. Ошол түнкү аракетке ѳтѳ оор тил менен террордук аракет деп айтууга болот. Аскердик тѳңкѳрүштѳрдүн баары ѳтмүштѳ калганын ойлогон түрк коомчулугунун бардык катмары тѳңкѳрүштүк аракетке каршы орток позицияларын билдиришип, демократиянын тараптары болушканын кѳрсѳтүштү. Мен дагы бул аракет болуп жатканда ачык-айкын түрдѳ тѳңкѳрүшкѳ наалат айттым.
Бул кыянатчыл тѳңкѳрүштүк аракет башталгандан 20 мүнѳт ѳтүп-ѳтпѳй, окуянын чын-тѳгүнү али белгилүү боло электе урматтуу Эрдоган мени күнѳѳлѳй баштады. Али окуянын майда-чүйдѳ белгилери так белгилүү боло электе, ким тарабынан, эмне үчүн жасалып жатканы да али белгисиз учурда ушундай шашылыш түрдѳ кылмышкердин жар салынышы кишини ойлондурбай койбойт. Акыркы 50 жылдан бери канчалаган аскердик тѳңкѳрүштѳрдѳн азап тарткан адам катары мындай зѳѳкүрлүк аракетке байланыштырылышым мен үчүн ѳтѳ ѳкүнүчтүү. Бул негизсиз, жалган-жалааны так жана чечкиндүү түрдѳ артка кайтармакчымын.
17 жылдан бери ѳз эрким менен АКШда кичинекей бир айылда обочо жашоо ѳткѳрүп келем. Мени “дүйнѳдөгү сегинчи чоң армияны колдонуп, 10 миң км алыстыкта туруп, ѳз ѳкүмѳтүнѳ каршы тѳңкѳрүш уюштурду” деп күнѳѳлѳп жатышат. Бул адам ишене албаган жалган-жалаа. Атүгүл бул жалган-жалаага дүйнѳлүк коомчулук түк ишенген да, кабыл алган да жок. Эгер тѳңкѳрүшчүл чыккынчыларга кошулгандардын арасында Кызмат коомдук кыймылына симпатиясы болгонун айткан аскер кызматкерлери болгон болсо, анда алар адамдар ѳз мекендештеринин жанын кыйган бир каргашада орун алып, ѳлкѳсүнүн биримдигине, бүтүндүгүнѳ кыянаттык кылып, мен ѳмүр бою баалап-барктап келген баалуулуктарды тебелеп, жүз миңдеген бейкүнѳѳ адамдардын кыйналышына жол ачкан болуп саналат.
Армиянын ичиндеги кандайдыр бир козголоңчу күчтѳрдѳн таасирленип, бул рефлекстерин кызмат баалуулуктарынын алдына койгондор болгон болсо, (мен жок деп ойлойм) алардын мындай жаңылуулары Кызмат коомдук кыймылына толук жүктѳлүшү мүмкүн эмес. Аларды Ааллага тапшырдым.
Эч ким укуктун үстүндѳ эмес, мен дагы… Бул козголоңдун күнѳѳкѳрлѳрү кайсы катмардан болсо болсун, адилеттүү укуктук процесстен ѳтүп, тийиштүү жазаларды алууларын каалаймын. Түркияда тергѳѳ системасы 2014-жылдан бери саясий кызыкчылыктын куралына айлангандыктан адилеттүү тергѳѳ ыктымалы аз. Ошондуктан бул маселеде эл аралык бир комиссиянын түзүлүшүн жана бул комиссия чыгарган жыйынтыкка чын кѳңүлдѳн ыразы болуу менен баш ийеримди бир канча жолу айттым.
Кызмат коомдук кыймылынын ѳкүлдѳрү 50 жылдык ѳтмүшүндѳ бир да жолу күч колдонулган аракеттерге аралашкан эмес, акыркы үч жылда Эрдоган ачык-айкын колдонгон сѳз айта турган болсом, “жады авына” (каракчы тузагы) дуушар болушканына карабастан, агылып кѳчѳгѳ чыгышкан эмес, коопсуздук кызматкерлерине каршы турушкан эмес. 3 жылдан бери системалуу түрдѳ куугунтуктоо аракети жана мамлекеттик зулумдукта ыйлап-сыздаган Кызмат коомдук кыймылы мыйзам тарабынан белгиленген чекке баш ийип, мыйзамдуу түрдѳ коргонууга аракет кылып, ѳз укуктарын мыйзамдуу жолдон издешти.
Үч жылдан бери Түркия Республикасынын тарыхында болуп кѳрбѳгѳндѳй түрдѳ мамлекеттин бардык коопсуздук жана тергѳѳ күчтѳрү, мени башкарып жатат деп ойлоп айтышкан “паралелдүү мамлекетти” пайда кылуу үчүн ишке салынган. Ѳкүмѳт 2013-жылындагы коррупциялык иликтѳѳлѳрдү дагы бюрократиядагы мага симпатиясы бар адамдар тарабынан уюштурулган аракет катары сыпаттап, бирок бул убакытта 4000 кишинин камакка алынганына, он миңдеген адамдын кызматтан бошотулганына, жүздѳгѳн мекеменин, фирманын мыйзамсыз түрдѳ басылып алынганына карабастан, бул жалган-жалааларды тастыктаган, ырастаган бир дагы далил, факты кѳрсѳтүлбѳдү. 2013-жылы май айында мени менен жолугууну кѳктѳн жааган жакшылыкка окшоштурган ошол кездеги премьер-министр коррупциялык иликтѳѳлѳрдѳн кийин майдандарда бул коомдук кыймылдын ѳкүлдѳрү жѳнүндѳ ассассинден, кан соргон вампирге чейинки терминдерди колдонуп, ѳтѳ жаман сѳздѳрдү колдоно баштады.
15-июлдагы кыянатчыл тѳңкѳрүштүк аракеттен кийин бул чабуул чыдоого мүмкүн болбогондой абалда улантылууда. Түрк ѳкүмѳтү мени жана Кызмат коомдук кыймылына симпатиясы барларды системалуу түрдѳ “вирус жана тазаланышы керек болгон рак клеткасы” деген сѳз менен сүрѳттѳѳдѳ. Кызмат коомдук кыймылы тарабынан ачылган мекемелерге, бирикмелерге бир кезде кандайдыр бир деңгээлде колдоо кѳрсѳткѳн жүз миңдеген адамдар адам эмес жаныбарлар сыяктуу кѳрсѳтүлүүдѳ. Бул адамдардын мал-мүлкүнѳ кол салынып, банктагы эсептери токтотулуп, жарандык паспорттору жокко чыгарылып, чет ѳлкѳгѳ чыгууларына тоскоол болунууда. Жүз миңдеген үй-бүлѳ ѳтѳ коркунучтуу каракчылар тузагынын натыйжасы катары ѳтѳ оор адамдык драма жашап жатышат. 90 миңге жакын адам кызматтан бошотулду, булардын арасында 21 миң мугалимдин лицензиясы жокко чыгарылгандыгы ММКна жарыяланды. Кызматынан кол жууган, чет ѳлкѳгѳ чыгуусуна да уруксат берилбеген бул адамдардын үй-бүлѳлѳрдү ѳкүмѳт ачкалыкка калтырыганы жатабы? Мунун Европанын тарыхындагы геноцидден мурун жасалган кыйноолордон кандай айырмасы бар?
Мен Түркиянын бардык аскердик тѳңкѳрүштѳрүн кѳрдүм, бүткүл түрк эли сыяктуу баарында ѳтѳ аянычтуу кыйынчылыктарды баштан ѳткѳрдүм. 1971-жылы 12-марттагы тѳңкѳрүштѳн кийин хунта бийлигинин чечими менен түрмѳгѳ камалдым. 1980-жылы 12-сентябрдагы тѳңкѳрүштѳ мени камакка алуу чечими чыккан, алты жыл куугунтукта жашадым. 1997-жылы 28-февралдагы аскердик тѳңкѳрүштѳн кийин мен жѳнүндѳ “Жалгыз кишиден турган куралсыз террордук уюм” деген күнѳѳ коюлуп, тергѳѳ башталган жана ѳлүм жазасына тартуу талап кылынды. Аскердик үстѳмдүк мезгилинде үч ирет “террордук уюмдун лидери” деген күнѳѳ менен сотко берилдим. Бул тергѳѳлѳрдүн баарында акталып чыктым. Кечѳѳ авторитардык түшүнүккѳ ээ аскердик бийликтер тарабынан сокку урулса, бүгүн ѳтѳ мыйзамсыз түрдѳ автократиялык режим тарабынан дал ошондой кордоолорго дуушар болуудамын.
Мен мурун урматтуу Тургут Өзал, урматтуу Сулейман Демирел жана урматтуу Бүлент Эжевит сыяктуу түрдүү саясий кѳз караштардагы лидерлер менен достук карым-катнашта болдум, алардын туура иш-аракеттерин чын кѳңүлдѳн колдодум. Алардан ѳзгѳчѳ Кызмат коомдук кыймылынын билим берүүгѳ жана коомдук биримдикке кошкон салымы үчүн сый-урмат кѳрдүм. Саясий исламдан дайыма оолак болгонума карабастан, Эрдоган жана АКП лидерлерин дагы бийликке келишкенде алгачкы этапта демократиялык реформаларынан улам бааладым. Бирок ѳмүрүмдүн ар бир баскычында аскердик түзүмдүн саясатка кийгилишүүсүнѳ, аскердик тѳңкѳрүштѳргѳ каршы болдум. 22 жыл мурун “Демократиядан жана секуляризмден артка кайтууга болбойт” дегеним үчүн ошол мезгилдеги бул баалуулуктарга каршы чыккан бүгүнкү бийликке жакын саясий исламчыл чѳйрѳлѳрдүн акааратына, шылдыңына дуушар болдум. Кечѳѳ кандай сѳз айтсам, бүгүн дагы дал ошондой ой-пикирдемин.
40 жылдан бери жазган макалаларымдын, диний лекцияларымдын негизинде жарыяланган 70тен ашуун китептерим коомго кеңири тараган. Бул китептеримде тѳңкѳрүштүк түшүнүккѳ багыт берген ѳтѳ кичинекей бир маани дагы болбогондой эле, тескерисинче демократиянын пайдубалын түзгѳн дүйнѳлүк адамдык баалуулуктар иштелген.
Түркиянын сакталып калышы, демократиялык маданияттын тереңдеши – ишбилгиликке негизделген мамлекеттик башкаруунун ѳздѳштүрүлүүсүнѳн ѳтѳт. Аскердик тѳңкѳрүш дагы, автократиялык коомдук башкаруу дагы буга чара боло албайт.
Тилекке каршы оппозициячыл медиа мекемелери жабылган, же катуу кѳзѳмѳлгѳ алынган ѳлкѳдѳ түрк мекендештеринин маанилүү бир бѳлүгү ѳтѳ чоң каралоо үгүтүнүн соккусунун айынан 15-июлдун негизги күнѳѳкѳрү менин болгонума байланыштуу жалааларга ишенип алышыптыр. Бирок окуяларга объективдүү карай алган, дүйнѳлүк коомчулук, болуп ѳткѳндѳрдүн баары “каракчылык тузагы” шылтоосу менен бийликтегилердин ѳз күчтѳрүн арттыруу аргасы болгонун ѳтѳ так кѳрүп турат.
Албетте кѳпчүлүктүн кандай ойдо болгону эмес, адилеттүү сот процессинин натыйжасында ортого чыккан чындыктар маанилүү. Мындай олуттуу жалаага дуушар болгон мен жана он миңдеген адам албетте адилеттүү сот процессинен ѳтүп, атыбызды тазалап, акталууну каалайбыз. Бизге жабылган мындай жалган-жалаа менен жашагыбыз келбейт. Тилекке каршы ѳзгѳчѳ 2014-жылдан бери адилеттүүлүк системасынын саясий кызыкчылыктын куралына айлангандыгынан улам менин дагы, күнѳѳлѳнгѳн Кызмат коомдук кыймылына симпатиясы барлардын дагы ѳздѳрүн таза болушканын кѳрсѳтүү укугу колдорунан алынган. Ошондуктан түрк ѳкүмѳтүнѳ ачык-айкын чакырык таштап, толук кызматташтыкка убада берем. Эл аралык жана кѳзкарандысыз бир комиссиянын тѳңкѳрүштүк аракетти иликтѳѳсүн талап кылам. Эгер мен тууралуу жалган-жалаалардын ондон бирѳѳсүн эле тастыкташса, Түркияга келип эң оор жазаны тартууга даярмын.
Бул коомдук кыймылдын ыктыярчыларына дүйнѳнүн туш тарабында жүздѳгѳн ѳкүмѳт, чалгындоо кызматы, изилдѳѳчү же кѳзкарандысыз коомдук жарандык активисттер тарабынан 25 жылдан бери байкоо салынып турат жана эч бир мыйзамсыз иш-аракет кѳрүлгѳн эмес. Мына ошондуктан кѳптѳгѳн ѳлкѳлѳр түрк ѳкүмѳтүнүн Кызмат коомдук кыймылы тууралуу тезистерине олуттуу карабай жатат.
Кызмат коомдук кыймылынын эң негизги ѳзгѳчѳлүгү – саясий бийликке талапкер болушпаганы, анын ордуна коомдордун келечегине коркунуч туудурган жана кѳп убакыттык аракет талап кылынган кѳйгѳйлѳргѳ арга издѳѳлѳрү. Ислам географиясы террор, кан тѳгүү жана артта калгандык менен эскерилген бул мезгилде Кызмат коомдук кыймылынын ыктыярчылары ѳзү жашаган коомго активдүү түрдѳ салым кошкон билимдүү, тарбиялуу жана диалогго ачык муундун жетилишине ѳздѳрүн арнашкан. Бул географиянын эң чоң проблемаларынын сабатсыздык, бѳлүнүүчүлүк жана жакырчылык болгонуна ишенгендигимден менин сѳзүмѳ кулак салгандарга дайыма “мечит же Куран курсу эмес, мектеп ачкыла” деген кеңешимди берип келдим. Кызмат коомдук кыймылынын ѳкүлдѳрү бир эле Түркияда эмес, Азиядан Африкага чейин дүйнѳнүн 160 ѳлкѳсүндѳ билим берүү, саламаттыкты сактоо жана кайрымдуулук жагынан иш-чараларды жүргүзүп келишет. Бул иш-чаралардын эң чоң ѳзгѳчѳлүгү бир эле мусулмандарга эмес, бардык диндин, этникалык топтун ѳкүлдѳрүнѳн болгон адамдарга бирдей кызмат кѳрсѳтүү аракети болуп саналат. Пакистандын эң оор шарттардагы аймактарында кыздардын лицейлерин ачып, ички кагылышуулар жүрүп турган мезгилдерде Орто Африка Республикасында билим берүүнү улантып келген. Нигерияда Боко Харам кыздарды барымтага алганда Кызмат коомдук кыймылынын ѳкүлдѳрү болсо, кыздарды тарбиялаган мектептерди ачышкан. Ал эми Францияда, ѳзгѳчѳ французча сүйлѳгѳн дүйнѳдѳ менин пикирлеримди бѳлүшкѳн адамдарга, радикалдуу ислам түшүнүгүндѳгү топторго каршы күрѳшүүнү, ѳлкѳнүн расмий авторитарларына бул күрѳштѳ колдоо кѳрсѳтүүнү кеңеш бердим. Бул ѳлкѳлѳрдѳ жашаган мусулмандардын өздөрү жашаган коомдор үчүн кошумча баалуулук тартуулаган, проблемалар менен эскерилүүнүн ордуна кошкон салымдары менен күн тартибине чыккан көзкарандысыз эрктүү жарандар болушун кааладым. Террордук аракеттер менен исламдын жаркыраган жүзүн кирдеткен ал-Каида, ИШИМ сыяктуу уюмдарга, түрдүү коркутууларга дуушар болгонума карабастан, канча жолу наалат айттым. Түрк өкүмөтү тилекке каршы 15-июлдагы кандуу террордук чабуулда эч биринин катышы болбосо да, күч колдонууга толук каршы чыгышса да бул адамдардын жана алар ачкан мектептердин артынан дүйнөдөгү бийлик өкүлдөрүнө арызданып жатат. Дүйнөдөгү бардык бийлик өкүлдөрүнө кайрылып айткым келет, бул негизсиз жалган-жалааларга маани бербей, иррационалдуу талаптарды артка кайтаруулары керек.
Чындыгында түрк өкмөтүнүн Кызмат коомдук кыймылын саясий бир чечим катары террордук уюм деп жарыялап жаап салган мекемелер, мектептер, оорууканалар жана кайрымдуулук фондору эле. Он миӊдеп камалып, туткундалган Кызмат коомдук кыймылынын ыктыярдуулары булар – мугалимдер, ишкерлер, дарыгерлер, интеллигент өкүлдөрү же болбосо журналисттер эле. “Каракчы тузагы” жалаасы менен жабыркаган жүз миӊдеген адамдын төӊкөрүштүк аракетти колдогондугуна, кандайдыр бир күч колдонгондугуна байланыштуу бир дагы далил табылган жок.
Париждеги маданий борбордун кездеме менен оролуп өрттөлүшү, ооруп жаткан журналисттердин ден соолугуна карабастан камакка алынышы, 35 оорукананын жана “Kimse Yok Mu” кайрымдуулук фондунун жабылышы, изилдөөдөгү адамдар табылбаган учурда үй-булө мүчөлөрүнүн барымтага алынышы, 1500 интеллигенттин кызматтан кетүүгө мажбурланышы сыяктуу аракеттерди төӊкөрүшкө байланыштырып түшүндүрүү мүмкүн эмес. Көрүнүп тургандай, бийликтегилер Кызмат коомдук кыймылынын өкүлдөрүнө карата багытталган аракет катары көрсөтүп, тегинде өзүнө сөз берип баш ийбеген бардык жаранды мамлекеттик структуралардан тазалаганга аракет кылып жаткандай эле, коомдук жарандык уюмдарын дагы коркутууга аракет кылууда. Эл аралык Кечирим уюмунун (Amnesty International) билдирүүлөрүндө чагылдырылган кыйноолор кошулуп, адам укуктарынын корголбошу төө чачты тик тургузат. Бул кудум эле адамзаттык драма болуп эсептелет.
15-июлдагы төӊкөрүштүк аракеттин ийгиликсиз жыйынтыкталышы шайлоо аркылуу бийликке келген өкүмөткө жасалган антидемократиялык күрөштүн элдин колдоосу менен токтотулушу тарыхый мааниге ээ окуя. Бирок төӊкөрүштүн токтотулушу демократияны колго алуу үчүн жетиштүү эмес. Аз же көпчүлүктүн үстөмдүгү жана мунун натыйжасында аз тараптардын эзилүүсү, шайлангандардын автократиялуу болушу, айтор булардын баары чыныгы демократия эмес. Укуктун үстөмдүгү, күч топторунун ажырымы, сөз эркиндиги башында болуу менен негизги адам укуктары жана эркиндиктер болбой туруп, демократиядан сөз кылуу кыйын. Түркия үчүн демократиялык жолдогу чыныгы жеӊиш бул негизги баалуулуктардын кайрадан тургузулушу менен мүмкүн болот.
Фетхуллах Гүлен, динаятчы жана Кызмат коомдук кыймылынын негиздѳѳчүсү
LE MONDE гезити, 2016-жыл, 11-август
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ