Европа биримдиги соңку мезгилдеги саясий келишпестиктерге карабастан өз курамына кирген Европанын 20 өлкөсүнө бир катар пайдалуу мүмкүнчүлүктөрдү берип келе жатат. Казакстандын лидери Нурсултан Назарбаев көптөгөн жылдардан бери Орто Азияда дагы мына ушундай биримдикти түзүү демилгесин көтөрүп келген.
Н. Назарбаевдин пикиринде, Казакстан, Түркмөнстан, Өзбекстан, Кыргызстан жана Тажикстан — Борборазия мамлекеттеринин аймактык интеграциясын, коңшулардын бири-бирин колдоосун эске алганда, бул өлкөлөрдүн экономикасын жаңы деңгээлге алып чыгат.
Бул жерден Н. Назарбаев боолгологондой эле аймактагы постсоветтик мезгилдеги мамлекеттер акырындык менен болсо да кандайдыр бир жуурулушууга карай бет алгандыгын белгилей кетүү абзел. 2000-жылдардын башатында үч өлкө ортосунда (Казакстан, Өзбекстан жана Кыргызстан) түбөлүк достук жөнүндө Келишим түзүлдү. Аймактагы бардык мамлекеттер Түрк кеңешинде, Түрк парламенттер ассамблеясында жана Түркия мамлекети да кирген Түрк маданияты Эл аралык уюмунда турушат.
ТҮРКСОЙдун негизги максаты катары түрк элдеринин ортосундагы кызматташтыкты сактоо, өнүктүрүү жана бул элдердин жалпы материалдык жана маданий эстеликтерин келечек муунга татыктуу өткөрүп берүүдө экендиги аныкталган.
Ал эми Борбор Азиянын экономикалык биригүүсү болсо башка дагы көптөгөн жана маанилүү суроолорду чечүүгө өбөлгө түзүп, мисалы туризм багытында, жамааттык коопсуздукта, ал гана турсун жаңы бирдиктүү рынокту жана валютаны түзүү мүмкүнчүлүгүн шарттайт. Ошондой эле интеграция дамилгесинин алкагында “Шанген” визалык түзүлүшү сымал же андан да жөнөкөйлөштүрүлгөн Борборазиянын өздүк визалык тартибин киргизүү идеясы да айтылган.
Айтмакчы, эксперттер белгилеп жүргөндөй, мындай жаңы ыкманы киргизүү биринчи кезекте Борборазия биримдигиндеги (БАБ) өлкөлөрдүн калкынын жашоосун жакшыртып, айрыкча биснес чөйрөсүндөгүлөрдүн “колун узартат”. Ашыкча чыгым коротпостон Борбор Азиянын бардык кызыктуу жайларын кыдырып чыгууга мүмкүнчүлүк түзүлгөндүктөн, туристтер мындан да көп пайда табышат.
Азыркы учурдагы Бажы биримдигине салыштырып караганда БАБдын катышуучу өлкөлөрүнө кирип жаткан (импорттолгон) товарларга карата төлөмдөр азайып, товар жүгүртүү көбөйөт жана жөнгө салынат. Мисалы, өткөн жылдын соңунда Казакстан менен Өзбекстандын ортосундагы товар жүгүртүү 2,5 млрд долларды түзсө, Өзбекстан менен Түркмөнстандын ортосундагы көрсөткүч — 302 миллион доллар болгон. Ошол эле учурда Тажикстандын КМШ өлкөлөрү менен болгон товар жүгүртүүсү, өлкөнүн Экономикалык өнүктүрүү жана соода министрлигинин акыркы маалыматтары боюнча 5,1 пайызга төмөндөгөн. Эксперттердин көз карашында Борборазия биримдигине кирүү бул кырдаалды жөнгө салууга толук жол ачат.
Айтмакчы, Борборазия биримдигин түзүүдө башкалардын тажрыйбасына таянып, тактап айтканда ЕвроБиримдиктин кетирген катачылыктарынан сабак алса болот. 1990-жылдары Нурсултан Назарбаев бул идеяны биринчилерден болуп көтөрүп чыкканда, аны бир тараптуу караган, башкача айтканда ошол эле ЕвроБиримдиктеги кайсы бир өлкөнүн лидерлик, же болбосо үстөмдүк абалында болуу коркунучу менен байланыштырышкан. Мындай кооптонууну Казакстанга карата көптөгөн эксперттер тарабынан айтылган. Анткени, ал учурда Казакстандын экономикасын аймактагы башка мамлекеттерге салыштырмалуу алдыда туруп, Борбор Азияга келип жаткан бүтүндөй инвестициянын 80 пайызын камтып турган.
Борборазия биримдигин түзүүнү жактагандар ушул кезге чейин борборазия өлкөлөрүнүн европалыктардан айырмасын айтып келишет. Бул — баалуулуктар. Азия-түрк элдери үчүн көөнөргүс жана туруктуу болгон баалуулуктар Евробиримдик тарабынан жүргүзүлүп жаткан саясат ыргагына жараша бат-бат өзгүрүп келаткандыгы белгилүү. Н. Назарбаев башынан эле маданияты, каада-салты жана дүйнө кабылдоосу окшош бир тууган республикалардын башын кошуп бириктирүүнү көздөгөндүгү айдан ачык болчу. Мында өз ара жардамдашуу жана колдоо, көйгөйлөрдү биргелешип чечүү жана келишүүчүлүк өңдүү Азия элдерине таандык баалуулуктар эске алынган.
Тилекке каршы, Борборазия Биримдигин (БАБ) түзүү багытында алгылыктуу иш-аракеттер жүрбөй келет. Мунун бирден-бир себеби, кээ бир мамлекеттер ортосундагы чегара маселесинде талаш-тартыш жагдайлар алиге токтобой, аларды жөнгө салуучу документтердин жок болуп жаткандыгында болушу мүмкүн.
Ал эми Түркмөнстандын Президенти Гурбангулы Бердымухамедов аймакта Эркин экономикалык мейкиндикти түзүүнүн жактоочусу экендигин, энергия булактарына бай Түркмөн өлкөсү коңшуларга нефть, газ, бензин жана дизельдик майларды эч тоскоолдуксуз сата алаарын бир нече жолу айтып келатат.
Борборазия Биримдиги бирликке кирген мамлекеттерге Орусия менен Кытайдын басымын кандайдыр бир деңгээлде азайтууга көмөкчү боло алаары да маанилүү фактылардан. Биримдиктеги катышуучу-өлкөлөр коопсуздук жаатындагы маселелерди макулдашып, аймактагы стратегиялык милдеттерди өз күчтөрү аркылуу чечүүгө жетишет. Эгерде Биримдик каалаган болсо Орто Азия өлкөлөрүнө сырткы коркунучтардан биргелешип коргонуу мүмкүнчүлүгүн берүү менен аскердик-саясий блокту түзүүгө да жетише алат.
М. Жаркулов
Булак: «Жаңы Ордо»
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ