ТАРЫХ

— Асамидин мырза, сиз башы көрүнгөн адамдардын катарын толуктап, кыргызга кызматыңызды кылып келе жатасыз. Сизди атагы алыска кеткен Полот хандын тукумдарынан экен деген сөздүн чындыгы барбы? Ушул туурасында айтып берсеңиз…

— Менин жубайым Полот хандын чебереси болот. Канча кылым өтсө да Полот хандын кайсы жерге көмүлгөнүн эч ким билген эмес. Мен Кадамжай районунда аким болуп турган мезгилде ошол туурасында маалымат келип түштү. Ал катты бир топ айылдын кадыр -барктуу адамдары, айыл өкмөт алып келишип, Полот хандын сөөгүн Кыргызстанга алып келсек деген сунуш киргизишти. Тарыхта айтылгандай Полот ханды Маргалаңда дарга асышат. Аны дароо алып салбай, элдин үшүн алыш үчүн дарга аскан боюнча орустун куралчан аскерлери кайтарып турган болот. Ошол мезгилдеги Полот хандын жакындары Кокон хандыгындагы акыркы хан деп сөөгүн  уурдап ала качышат. Артынан кууган аскерлерден улам хандын сөөгүн жийденин түбүнө тыга коюп, ошол жердеги бирөөгө көрсөтүп коюп, өздөрү ал жерден качышат. Ошентип ошол айылдын тургундары аны жууп-тарап жерге беришкен. Мен Полот хандын сөөгүн алып келели деген маселени колдогон жокмун. Биринчиден, шариятта да сөөктү козгогонго болбойт. Экинчиден, Маргалаң дагы кыргыздын жери болгон. Ал жерде бүгүнкү күндө дагы бир канча миңдеген кыргыздар жашайт. Сөөк кайсыл жерге коюлбасын мусулманча салт-санаасын кыла берсе болот.

— Исхак Раззаковдун сөөгүн деле Москвадан Кыргызстанга алып келбеди беле. Аны деле ордунан козгобой койсо болот эле да?

— Менин атам кадыр-барктуу чоң молдолордун бири болгон. Ал кишиден сөөк алыс-жакынына карабай кайсыл жерге коюлса боло берерин, ал адамдын руху туулган жерине келип турат деп угуп калчу элем. Разаковдун сөөгүн Москвадан алып келүү боюнча жооп бере албайм, бирок мусулманчылыкта ушундай. Мына ушул сыяктуу критерийлерге таянып, андан сырткары Маргалаң деле  кыргыздар байырлаган  жер болгондуктан ушундай чечимге келгем. Негизи Кокон хандыгын кыргыздар менен кыпчактар бийлеп турган да.

— Лениндин убагында үй-бүлөсү менен аттырган, орустун падышасы Николай IIнин сөөгүн деле Санк-Петербургга алып келген. Анан Полот хандын сөөгүн алып келсек болбойт беле?

— Мен кыргыз эли мусулман болгондуктан Ислам дининин көз карашы менен айтып жатам. Биздин динде сөөктү ордунан жылдырса болбойт экен да. Бирок кеч да болсо мусулмандык үрп -адаттарды аткара берсе болот. Сөөк кайсы жерде жатса ошол бойдон которулбай калыш керек. Анткени жердин баардыгы бирдей, жаман жер, жакшы жер деп бөлүнбөйт. Ушундай көз караштардын негизинде сөөктү кыйнабайлы, урмат-сыйды, зыяратты ошол жерден эле жасайлы десем баары колдошту. Ишенген адамдарды Өзбекстанга жибердим, Полот хандын сөөгү коюлган жерди бизге бөлүп берүүсүн сууранып, кандай урп-адаттар болсо аткарып коёлу деген максатта. Бул маселе жазда көтөрүлгөн, кышка чейин созулуп кетти. Кийинки жылы май айларында тийиштүү адамдарды чогултуп алып, Өзбекстандын Фергана облусундагы Ахунбабаев районунун акимине бардык. Ал жерде ийри отуруп, түз кеңешип маселени чечтик. Алар биздин баардык айткандарыбызга көндү. Анын ичинде он беш сотых жерди бөлүп беришти, кабырды көтөрүү жана баары кыргыздын улуттук чиймелери менен курула турган болду. Атайын долбоор түзүп курулуш иштерин баштайлы дедик. Ошентип биз долбоордун үстүндө иштей баштадык. Бизде Полот хандын Маметалиев Гыламидин деген чебереси бар. ЖКОнун директору. Өзүнчө штап кылып уюштуруп чебересин башчы кылып дайындадык. Атайын эсеп ачып демөөрчүлөрдү таптык. Ошентип ишти жаңыдан баштаган кезде мен иштен бошоп калдым. Ошондон кийин ал иш токтоп калды. Мен ошол ишке ушул күнгө чейин өкүнүп жүрөм.

— Андан кийин деле иш -аракеттерди жүргүзгөн жоксузбу?

— Ишти улантканга менде мүмкүнчүлүк жок болчу. Себеби, колдогон эч ким жок болду. Өзбекстанга өтө албасам, ал жакка барып алып устачылык кыла албасам, мен үчүн кыйын эле болду.

— Тарыхый малыматтарда айрым окуялар так эмес берилип келет. Маселен, бир маалымат боюнча Полот хан орустардын колуна өзү келип түшүп берет дейт. Дагы бир маалыматта орустар тоонун арасында үңкүрдө жашынып жаткан жеринен колго түшүрүп алат деп берилип жүрөт. Негизи кандай болгон?

— Ооба, чынында орус баскынчылары элди кырып, кыйнап аргасын кетирип жатканда бир топ балбандары менен өзү келип колго түшүп берген деп айтып жүрүшөт. Согушуп жүрүп колго түшкөн деген вариант туура эмес.

— Ошондо Полот хан элдин башына кыйынчылык түшүп, кыйналып турган кезде, өзүнүн керт башын ойлобой, элинин тынчтыгы үчүн өзү келип колго түшүп берип жатпайбы. Ал жазга чейин кол топтоп келсе болбойт беле?

— Полот хан баарынан маалымат алып турган. Бирок ошол эле кезде орустардын куралын анчалык күчтүү деп ойлошкон эмес дагы даярдыксыз, согуштук негизсиз тактика менен барып алып көп кырылып калышкан. Ошондо баарыбир жеңилээрине көзү жетип түшүнгөн.

— Баткен өрөөнүн хандар көп чыккан  өрөөн деп атап келишкени маалым. Бул эмнеден улам чыккан же жеринде бир касиет болгонбу?

— Биринчи кезекте ошол жерде отурукташып калган эл болгон. Алар тоолуктардай боз үйдү ары-бери ташып көчүп конбой, бир жерде отурукташып калышкан. Лейлек менен Кокондун ортосу болгону 60 чакырым  жер. Анда жашаган эл хандык менен байланышып соода-сатык кылып турушкан. Хандыктын алгачкы салыктарын биринчилерден болуп ошол эл төлөшкөн. Адамдардын касиети кайсыл жерде жашагандыгынан да көз каранды болот экен да. Маселен, кыргыздарда карды салаңдагын адамдар аз. Ошол эле кезде коңшу Өзбекстанда курсагы салаңдагандар көп болот. Жер шартына жараша суулардын алыс-жакындыгына жараша адамдардын тулку бою өзгөрүп турат экен. Бул дагы жер түзүлүшүнө карай өзгөрүп турат экен. Туура Баткен жергесинен эл башкарган Полот хан, Раззаков, Орозбеков, Масалиев , Кулатов сыяктуу кыйындар чыгып жатпайбы.

— Сиз сөзүңүздүн башында Полот ханды дарга асканда сөөгүн жерге бербей асылган боюнча кармап турган деп айтып кеттиңиз. Эмне себептен андай болгон?

— Ал боюнча менде так маалымат жок. Биз сураштырганыбызда Полот хандын сөөгү бир күн кечке дарда асылып турган. Сөөктү түнкүсүн уурдап качып кетишкен. Элди коркутуш үчүн сөөктү асылган бойдон кармаса керек. Полот ханды дарга асканда Түркестандын генерал-губернатору  Фон Кауфман дагы келген. Ал ошол Полот хандын кадыр-баркы болгон. Бир нерсени айтып коёюн. Биз Полот хандын сөөгү жаткан жерге барганда, ал жердин жака-бели абдан чукулган экен. Эмнеге мындай десек, ошол айылдагылар  топуракты дары катары колдонушарын айтышты. Ал жердин топурагы жараларды айыктыра турган касиетке ээ экен. Башка кабырлардын баарында оттогон мал Полот хан жаткан жерди барып оттобойт экен.

— Учурда Полот хандан таркаган канча урпагы бар?

— Бир небереси бар эле, ал киши да кайтыш болуп кетти. Азыр чеберелери бар.

Маектешкен Үсөн Абдирашит уулу

Булак: “Жаңы ордо”

— Асамидин мырза, сиз башы көрүнгөн адамдардын катарын толуктап, кыргызга кызматыңызды кылып келе жатасыз. Сизди атагы алыска кеткен Полот хандын тукумдарынан экен деген сөздүн чындыгы барбы? Ушул туурасында айтып берсеңиз…

— Менин жубайым Полот хандын чебереси болот. Канча кылым өтсө да Полот хандын кайсы жерге көмүлгөнүн эч ким билген эмес. Мен Кадамжай районунда аким болуп турган мезгилде ошол туурасында маалымат келип түштү. Ал катты бир топ айылдын кадыр -барктуу адамдары, айыл өкмөт алып келишип, Полот хандын сөөгүн Кыргызстанга алып келсек деген сунуш киргизишти. Тарыхта айтылгандай Полот ханды Маргалаңда дарга асышат. Аны дароо алып салбай, элдин үшүн алыш үчүн дарга аскан боюнча орустун куралчан аскерлери кайтарып турган болот. Ошол мезгилдеги Полот хандын жакындары Кокон хандыгындагы акыркы хан деп сөөгүн  уурдап ала качышат. Артынан кууган аскерлерден улам хандын сөөгүн жийденин түбүнө тыга коюп, ошол жердеги бирөөгө көрсөтүп коюп, өздөрү ал жерден качышат. Ошентип ошол айылдын тургундары аны жууп-тарап жерге беришкен. Мен Полот хандын сөөгүн алып келели деген маселени колдогон жокмун. Биринчиден, шариятта да сөөктү козгогонго болбойт. Экинчиден, Маргалаң дагы кыргыздын жери болгон. Ал жерде бүгүнкү күндө дагы бир канча миңдеген кыргыздар жашайт. Сөөк кайсыл жерге коюлбасын мусулманча салт-санаасын кыла берсе болот.

— Исхак Раззаковдун сөөгүн деле Москвадан Кыргызстанга алып келбеди беле. Аны деле ордунан козгобой койсо болот эле да?

— Менин атам кадыр-барктуу чоң молдолордун бири болгон. Ал кишиден сөөк алыс-жакынына карабай кайсыл жерге коюлса боло берерин, ал адамдын руху туулган жерине келип турат деп угуп калчу элем. Разаковдун сөөгүн Москвадан алып келүү боюнча жооп бере албайм, бирок мусулманчылыкта ушундай. Мына ушул сыяктуу критерийлерге таянып, андан сырткары Маргалаң деле  кыргыздар байырлаган  жер болгондуктан ушундай чечимге келгем. Негизи Кокон хандыгын кыргыздар менен кыпчактар бийлеп турган да.

— Лениндин убагында үй-бүлөсү менен аттырган, орустун падышасы Николай IIнин сөөгүн деле Санк-Петербургга алып келген. Анан Полот хандын сөөгүн алып келсек болбойт беле?

— Мен кыргыз эли мусулман болгондуктан Ислам дининин көз карашы менен айтып жатам. Биздин динде сөөктү ордунан жылдырса болбойт экен да. Бирок кеч да болсо мусулмандык үрп -адаттарды аткара берсе болот. Сөөк кайсы жерде жатса ошол бойдон которулбай калыш керек. Анткени жердин баардыгы бирдей, жаман жер, жакшы жер деп бөлүнбөйт. Ушундай көз караштардын негизинде сөөктү кыйнабайлы, урмат-сыйды, зыяратты ошол жерден эле жасайлы десем баары колдошту. Ишенген адамдарды Өзбекстанга жибердим, Полот хандын сөөгү коюлган жерди бизге бөлүп берүүсүн сууранып, кандай урп-адаттар болсо аткарып коёлу деген максатта. Бул маселе жазда көтөрүлгөн, кышка чейин созулуп кетти. Кийинки жылы май айларында тийиштүү адамдарды чогултуп алып, Өзбекстандын Фергана облусундагы Ахунбабаев районунун акимине бардык. Ал жерде ийри отуруп, түз кеңешип маселени чечтик. Алар биздин баардык айткандарыбызга көндү. Анын ичинде он беш сотых жерди бөлүп беришти, кабырды көтөрүү жана баары кыргыздын улуттук чиймелери менен курула турган болду. Атайын долбоор түзүп курулуш иштерин баштайлы дедик. Ошентип биз долбоордун үстүндө иштей баштадык. Бизде Полот хандын Маметалиев Гыламидин деген чебереси бар. ЖКОнун директору. Өзүнчө штап кылып уюштуруп чебересин башчы кылып дайындадык. Атайын эсеп ачып демөөрчүлөрдү таптык. Ошентип ишти жаңыдан баштаган кезде мен иштен бошоп калдым. Ошондон кийин ал иш токтоп калды. Мен ошол ишке ушул күнгө чейин өкүнүп жүрөм.

— Андан кийин деле иш -аракеттерди жүргүзгөн жоксузбу?

— Ишти улантканга менде мүмкүнчүлүк жок болчу. Себеби, колдогон эч ким жок болду. Өзбекстанга өтө албасам, ал жакка барып алып устачылык кыла албасам, мен үчүн кыйын эле болду.

— Тарыхый малыматтарда айрым окуялар так эмес берилип келет. Маселен, бир маалымат боюнча Полот хан орустардын колуна өзү келип түшүп берет дейт. Дагы бир маалыматта орустар тоонун арасында үңкүрдө жашынып жаткан жеринен колго түшүрүп алат деп берилип жүрөт. Негизи кандай болгон?

— Ооба, чынында орус баскынчылары элди кырып, кыйнап аргасын кетирип жатканда бир топ балбандары менен өзү келип колго түшүп берген деп айтып жүрүшөт. Согушуп жүрүп колго түшкөн деген вариант туура эмес.

— Ошондо Полот хан элдин башына кыйынчылык түшүп, кыйналып турган кезде, өзүнүн керт башын ойлобой, элинин тынчтыгы үчүн өзү келип колго түшүп берип жатпайбы. Ал жазга чейин кол топтоп келсе болбойт беле?

— Полот хан баарынан маалымат алып турган. Бирок ошол эле кезде орустардын куралын анчалык күчтүү деп ойлошкон эмес дагы даярдыксыз, согуштук негизсиз тактика менен барып алып көп кырылып калышкан. Ошондо баарыбир жеңилээрине көзү жетип түшүнгөн.

— Баткен өрөөнүн хандар көп чыккан  өрөөн деп атап келишкени маалым. Бул эмнеден улам чыккан же жеринде бир касиет болгонбу?

— Биринчи кезекте ошол жерде отурукташып калган эл болгон. Алар тоолуктардай боз үйдү ары-бери ташып көчүп конбой, бир жерде отурукташып калышкан. Лейлек менен Кокондун ортосу болгону 60 чакырым  жер. Анда жашаган эл хандык менен байланышып соода-сатык кылып турушкан. Хандыктын алгачкы салыктарын биринчилерден болуп ошол эл төлөшкөн. Адамдардын касиети кайсыл жерде жашагандыгынан да көз каранды болот экен да. Маселен, кыргыздарда карды салаңдагын адамдар аз. Ошол эле кезде коңшу Өзбекстанда курсагы салаңдагандар көп болот. Жер шартына жараша суулардын алыс-жакындыгына жараша адамдардын тулку бою өзгөрүп турат экен. Бул дагы жер түзүлүшүнө карай өзгөрүп турат экен. Туура Баткен жергесинен эл башкарган Полот хан, Раззаков, Орозбеков, Масалиев , Кулатов сыяктуу кыйындар чыгып жатпайбы.

— Сиз сөзүңүздүн башында Полот ханды дарга асканда сөөгүн жерге бербей асылган боюнча кармап турган деп айтып кеттиңиз. Эмне себептен андай болгон?

— Ал боюнча менде так маалымат жок. Биз сураштырганыбызда Полот хандын сөөгү бир күн кечке дарда асылып турган. Сөөктү түнкүсүн уурдап качып кетишкен. Элди коркутуш үчүн сөөктү асылган бойдон кармаса керек. Полот ханды дарга асканда Түркестандын генерал-губернатору  Фон Кауфман дагы келген. Ал ошол Полот хандын кадыр-баркы болгон. Бир нерсени айтып коёюн. Биз Полот хандын сөөгү жаткан жерге барганда, ал жердин жака-бели абдан чукулган экен. Эмнеге мындай десек, ошол айылдагылар  топуракты дары катары колдонушарын айтышты. Ал жердин топурагы жараларды айыктыра турган касиетке ээ экен. Башка кабырлардын баарында оттогон мал Полот хан жаткан жерди барып оттобойт экен.

— Учурда Полот хандан таркаган канча урпагы бар?

— Бир небереси бар эле, ал киши да кайтыш болуп кетти. Азыр чеберелери бар.

Маектешкен Үсөн Абдирашит уулу

Булак: “Жаңы ордо”

АЖАЙЫП ЖЕРДИН КУЛУНУ

Аксы жергесинин жаратылышынын кайталангыс кооздугу, өсүмдүктөр дүйнөсүнүн жана ар түркүн жан-жаныбарларга байлыгы менен атагы чыккан Авлетим аймагында тээ бийик тоолорду көздөй кеткен суурдун ийниндей Тегирмен-Сай деген ичке сай бар. Ал сайдын башы; бир жагынан Сары-Челекке туташса, экинчи жагы, Чаткал тоо кыркаларына кошулуп кетет. Жаңгактары дүпүйүп, кызыл, сары долонолору үй тигип, тогороктордон, бака теректерден, чуудаланган талдардан күркүрөгөн өзөн араң көрүнгөн ал сайдын башындагы Мечит-Сай деген деген кичинекей айылда, мындан туура 75 жыл мурда — биз бул жерде сөз кыла турган кадимки Топчубек Тургуналиев жарык дүйнөгө келген. Чындыгында Топчукебиз Алмалуу- Конуш деген жайлоодо туулган экен, бирок күбөлүккө жайлоону түшүрүүгө мүмкүн болбогондуктан айылы көрсөтүлгөн.

Ал жердин Мечит-Сай деп аталгандыгынын себеби, Авлетим аймагындагы, бир кездерде жолборстордун, камандардын күркүрөгөн дабыштары жаңырып, сүлөөсүндөрдүн, мадыл мышыктардын, ар түркүн паренделердин чыркыраган, сайраган үндөрүнө толуп турган чытырман токойлору, ар кандай дарттарга даба башаттары байыртан олуя, машайыктардын сүйгөн жайлары болгон экен. Аны азыр түнт токойлордун арасындагы тээ бир убактарда бышкан кыштан курулган жайлардын урандылары, адамдардын колдорунан жаралган үңкүрлөр ырастап турат.

Авлетим мурда расмий документтерде Афлатун деп жазылчу, мен кийин Борбордук Азияга таандык тарыхый чыгармалардан Платондун түрк, фарсы элдеринде Афлатун, Аплатун деп аталгандыгын көп эле жолуктурдум. Ошондонбу, окумалдардын арасында Авлетим деген сөз Александр Македонский Борбордук Азияны багындырганда, анын эң кооз жерине өзүнүн устаты Платондун ысмын бергенден калган деген пикирди жактагандар да аз эмес. Алардын бири- Топчубек Тургуналиевдин өзү. Жок, андай эмес, ал жер байыртан дөө-шаалардын аспеттеген жери болуп, казынадай кайтарылгандыктан фарстардын “овлот” (корук), “тун” (суу) же “суусу мол корук жер”деген сөздөрүнүн өзгөртүлгөн түрү дегендер да бар. Чындыгында эле А. Македонский Борбордук Азияны толук багындыруу үчүн 3 жыл согушуп, айрым жерлерине чеп да курдурган. Ал убакта анын коён жатактарына чейин кыдырып чыгуусу да толук мүмкүн, ага убактысы жетмек.Анын үстүнө өзүнө аябай жаккан жерлерге жакшы көргөндөрүнүн аттарын бергендиги чын. Алсак, Иранда Македонский улуу грек философ-астрономунун урматына атаган Аристарх деген жер бар.

Жогорудагылардын кайсынысы чындыкка ылайык келерин бир кудайдын өзү билет, бирок эмнеси болсо да бизге жеткен маалыматтардан бул аймактын 17-18-кылымдарда Кокон хандарынын жайында эс алчу сүйүктүү жайларынан болгондугун жакшы билебиз. 1842-жылы жайында Кокон хандыгын калыбына келтирген Нүзүп миңбашы, Кыргыз атчандар дивизионунун алгачкы командирлеринин бири-Асанбек Кабаев да ушул жерден чыккан.

“АККАН АРЫКТАН СУУ АГАТ”

“Алма сабагынан алыс түшпөйт”,” Аккан арыктан суу агат” дегендей, бейнекерибиздин атасы Тургуналы Аксыга атагы чыккан күлүктөрдү гана эмес, алгыр куштарды таптаган саяпкер жана мүнүшкөр, андан сырткары колхоз курулушунун эң активдүү жактоочу уюштуруучуларынан болсо, апасы Бүбүайда колунан көөрү төгүлгөн чебер, адегенде жылкы фермасынын башчысы, анан партиялык уюмдун катчысы болуп иштеген күйөөсү азыркы баласына окшоп, жыйын-чогулуштардан башы чыкпай, “Калхоз болсоң жашайсың, каздын майын ашайсың!” деп эл аралап кыйкырып жүргөндө; жайлоого чыкканда жылкыларын кайтарып, бээлерин саап, кымызын бышса, кыштоого түшүп келип, эркектерден калышпай чөп чаап, боолоп ташыган чыгаан аял болгон экен. Андай инсандардан Топчукебиздей гана адам чыкмак, башкача болуп калса, жаратылыштын заң-закүндөрүнө туура келбей калмак. “Ата көргөн ок жонот…” дегендей, Топчукебиздин алгач артист болгусу келгендиги да ошондон болсо керек. Ал ар кимдердин үйүндө ачылган башталгыч класстарды аяктап, анан 15 чакырымдай жерге каттап жүрүп, Афлатун орто мектебин бүтүргөндөн кийин 1957–1959-жылдары Токмоктогу маданият техникумунда, анан Фрунзедеги хореографиялык окуу жайында, андан соң 1960–1965-жылдары Москвадагы маданият институтунда окуган. Ушундан же окуусун Токмоктон баштап 9 жылдан кийин Москвадагы абройлуу ЖОЖдон аяктагандыгынан эле бейнекерибиздин бир нерсеге киришсе, аны аягына чыгармайынча тынчыбаган өжөрлүгү, көктүгү көрүнүп турат. Ойлоп көрүңүздөр, бир жыл да дем албай катары менен үч окуу жайын бүтүрүүгө чанда адамдардын гана эрктери, чыдамдары жетет. Ал Москвада окуганда үч жылдай Солнечногорск шаарында мектептин мугалими, Химкидеги бир заводдун хорунун жетекчиси болуп да иштеп жүргөн. Ал убакта Москвада окугандардын көпчүлүгү орусча өмүр баяндарын дурустап жазганды үйрөнө албай кайра келишсе, Топчукебиз орустарды ырдаганга, бийлегенге үйрөткөн. Анын азыр да “Он сегиз жаш” баш болгон белгилүү ырларды ийине жеткире аткаргандыгы – анда аткаруучулук чоң жөндөм болгондугун айгинелеп турат. Эгерде ал окутуучулукка, активдикке аралашпай адегенде эле операга же филармонияга ырчы болуп киргенде, андан Эрмек Мойдунов менен Керим Тураповдон кем эмес аткаруучу чыкмак.

Топчукебиз маданият институтун бүтүп келгенден кийин эки жыл В. Маяковский атындагы кыргыз кыз-келиндер институтунда окутуучу болуп иштеп, анан жетекчиликке аралашты. Музыкалык окуу жайында директордун орун басары, музыкалык атайын орто мектепте директор, анан Кыргызстан КП БКда сектор башчы болуп иштеп, анан КПСС БКга караштуу коомдук илимдер академиясына кетип, ал жактан философия илимдеринин кандидаты болуп келип, беш жыл опера жана балет театрында директор, анан он бир жыл пединституттун философия кафедрасынын башчысы болуп иштеди. Анан ал жактан кайра куруу башталганда окутуучулукту да, илимди да таштап, Кыргызстандагы демократиялык кыймылдын лидерлеринин бири болуп чыга келди.

ӨЛКӨДӨГҮ ЖАПАДАН ЖАЛГЫЗ “ТҮБӨЛҮК ДЕМОКРАТ”

Маркум Борис Немцов Г. А. Явлинскийди “түбөлүк оппозиционер” деп атаган. Адатта саясатчылардын дээрлик бардыгы бийлик үчүн гана күрөшүшөт, максаттарына жеткенден кийин убадаларын унутушуп, эң эле жакшы дегенде мурда өздөрү сындап жүргөндөрдүн кейиптерине түшө башташат. Жамандары: сугалактыктары,  митайымдыктары, тууганчылдыктары,  ырайымсыздыктары ж. б. жагынан мурдагылардан да ашып кетишет. Ага биздин эки качкын президенттин тагдырлары күбө. Экөө тең өздөрүнөн мурдагыларды жамандап, ооздорун толтура убадаларды берип жүрүп бийликке келишкен менен ачкөздүктөрү, тууганкөйлүктөрү, былыктары-чылыктары жагынан баарынан ашып кетишкендигин жакшы билебиз. Дервиштей өз идеалдарына берилген саясатчылар гана оппозицияда жүргөндө бийликтегилердин опузаларына моюн бербей, алар канчалык кысымга, куугунтукка алышса, ошончолук өчөшүп, курчуп, ал эми бийликке жеткенде өз идеалдарына кымындай да чыккынчылык кылбай, принципиалдуу маселерге келгенде эч кандай компромисттерге барбай, бийлигине да, байлыгына да алданбай акты-ак, караны-кара деп жер сабап туруп алышат. Андайларды орустар, жогоруда айткандай, “түбөлүк оппозиционер” дешсе, биз Топчукенин мисалында “түбөлүк демократ” дейбиз. Эгерде калыс сыдыргыдан өткөрсөк, Кыргызстанда Топчубек Тургуналиевден башка мындай “титулга” арзыгыдай инсан жок. КДКдан кыйкырып чыккандардын, аларга ыктагандардын көпчүлүгү ошондо эле “түбөлүк” Акаевчил, андан калгандары “утурумга” Бакиевчил болуп кетишкен.Күн тийген жердин күкүктөрү болуп, аркы-берки жээктерге секирип жүргөн “демократтарга” эсеп да жетпейт.

“ТҮБӨЛҮК ДЕМОКРАТТЫН” ЭРДИКТЕРИ

Топчубек Тургуналиевдин кыялы чатак, дайыма оюндагысын бетке айтат, жак дегенин бербейт, көктүгү жагынан эч кимди алдына салбайт, улуттук кызыкчылыктарга келгенде эч кандай компромисттерге барбайт. Ошон үчүн аны жактырбагандар көп. Бирок, жагабы, жакпайбы, тарыхка кирип калган фактылар жөнүндө эле айтсак, Топчукебиз элдин эсинен чыккыс эпохалдуу көп иштерди баштап, алардын көбүн аягына чыгарганга салымын кошту.

Биринчиси, 1989-жылы улуттук интеллигенциянын өкүлдөрүнүн ичинен “Мамлекеттик тил жөнүндө” мыйзамдын долбоорун жан-дили менен колдоп чыгып, анын кабыл алынуусуна көмөкчү болду. Адатта бизде Москвадан окуп келгендер орус тилинин жактоочуларынан болуп келишсе, ал кыргыз тилинин жактоочусу болуп, нигилисттердин салтын бузду.

Экинчиси, 1990-жылы октябрда КДКнын мүчөлөрүн Кыргызстан КП БКнын жетекчилеринин отставкасын талап кылган ачкачылыкка ээрчитип чыгып, коомду солк эттирди. Эгерде ал ачкачылык болбосо, кыргыз коомчулугу чындап ойгонмок эмес, мүмкүн, республика өнүгүүнүн таптакыр башка жолу менен кетмек. Ал жол кандай болмок, ал башка маселе, бирок чечүүчү мезгилде Кыргызстандын саясый багытын өзгөртүүгө катализатор болгондугу айныксыз чындык. Ошол жылы декабрда легендарлуу парламент тарабынан кабыл алынган Кыргызстандын көз карандысыздыгы жөнүндөгү алгачкы декларациянын авторлорунун бири болду.

Үчүнчүсү. А. Акаев президент болуп шайланганда ага Т. Тургуналиев КДКчылардын атынан сарпайы жаап, башына калпак кийгизип куттуктаган. Бирок, Акаевдин түз жолдон тайып, үй-бүлөлүк башкаруудагы коррупциялашкан мамлекетти куруп жаткандыгына көзү жеткенден кийин 1993-жылы 17-октябрда КДКнын 25 мүчөсүн баштап Аскар Акаевге кирип: “Кыргызстанды Швейцарияга айландырам дедиңиз, биз сизди үч жыл колдоп келдик. Бирок, өлкөбүз Швейцария болбой эле күндөн күнгө чыңкылдый туңгуюкка кирип баратат. Кыргызстанды сиз оңдой албайт экенсиз. Эми өз ыктыярыңыз менен президенттиктен кетиңиз!” деп айтканы да чындык. Ошондон тартып ал Акаев, анын жанындагылар үчүн желмогузга айланган. Эгерде ошондо анын сөзүн кошо киргендер колдоп, жабыла талап кылышса, Демократиялык конгресс да ошондой чечим кабыл алса, Акаев президенттиктен кетүүгө макул болгон экен. Бирок, алдын ала макулдашып киргендердин баары унчугушпай коюп, а түгүл айрымдары Акаевдин кабинетинде калып, башка сөздөрдү айтышып, “ушул эле…” дешип Топчукебизди сатып жиберишиптир. Жанындагылардын көпчүлүгү аны сатып кетишкендерине, кээде жалгыз калгандыгына карабастан ал биринчи үй-бүлөлүк башкарууга каршы он беш жыл талыкпай күрөштү.

уландысы бар

Булак: “Жаңы ордо”

 

 

АЖАЙЫП ЖЕРДИН КУЛУНУ

Аксы жергесинин жаратылышынын кайталангыс кооздугу, өсүмдүктөр дүйнөсүнүн жана ар түркүн жан-жаныбарларга байлыгы менен атагы чыккан Авлетим аймагында тээ бийик тоолорду көздөй кеткен суурдун ийниндей Тегирмен-Сай деген ичке сай бар. Ал сайдын башы; бир жагынан Сары-Челекке туташса, экинчи жагы, Чаткал тоо кыркаларына кошулуп кетет. Жаңгактары дүпүйүп, кызыл, сары долонолору үй тигип, тогороктордон, бака теректерден, чуудаланган талдардан күркүрөгөн өзөн араң көрүнгөн ал сайдын башындагы Мечит-Сай деген деген кичинекей айылда, мындан туура 75 жыл мурда — биз бул жерде сөз кыла турган кадимки Топчубек Тургуналиев жарык дүйнөгө келген. Чындыгында Топчукебиз Алмалуу- Конуш деген жайлоодо туулган экен, бирок күбөлүккө жайлоону түшүрүүгө мүмкүн болбогондуктан айылы көрсөтүлгөн.

Ал жердин Мечит-Сай деп аталгандыгынын себеби, Авлетим аймагындагы, бир кездерде жолборстордун, камандардын күркүрөгөн дабыштары жаңырып, сүлөөсүндөрдүн, мадыл мышыктардын, ар түркүн паренделердин чыркыраган, сайраган үндөрүнө толуп турган чытырман токойлору, ар кандай дарттарга даба башаттары байыртан олуя, машайыктардын сүйгөн жайлары болгон экен. Аны азыр түнт токойлордун арасындагы тээ бир убактарда бышкан кыштан курулган жайлардын урандылары, адамдардын колдорунан жаралган үңкүрлөр ырастап турат.

Авлетим мурда расмий документтерде Афлатун деп жазылчу, мен кийин Борбордук Азияга таандык тарыхый чыгармалардан Платондун түрк, фарсы элдеринде Афлатун, Аплатун деп аталгандыгын көп эле жолуктурдум. Ошондонбу, окумалдардын арасында Авлетим деген сөз Александр Македонский Борбордук Азияны багындырганда, анын эң кооз жерине өзүнүн устаты Платондун ысмын бергенден калган деген пикирди жактагандар да аз эмес. Алардын бири- Топчубек Тургуналиевдин өзү. Жок, андай эмес, ал жер байыртан дөө-шаалардын аспеттеген жери болуп, казынадай кайтарылгандыктан фарстардын “овлот” (корук), “тун” (суу) же “суусу мол корук жер”деген сөздөрүнүн өзгөртүлгөн түрү дегендер да бар. Чындыгында эле А. Македонский Борбордук Азияны толук багындыруу үчүн 3 жыл согушуп, айрым жерлерине чеп да курдурган. Ал убакта анын коён жатактарына чейин кыдырып чыгуусу да толук мүмкүн, ага убактысы жетмек.Анын үстүнө өзүнө аябай жаккан жерлерге жакшы көргөндөрүнүн аттарын бергендиги чын. Алсак, Иранда Македонский улуу грек философ-астрономунун урматына атаган Аристарх деген жер бар.

Жогорудагылардын кайсынысы чындыкка ылайык келерин бир кудайдын өзү билет, бирок эмнеси болсо да бизге жеткен маалыматтардан бул аймактын 17-18-кылымдарда Кокон хандарынын жайында эс алчу сүйүктүү жайларынан болгондугун жакшы билебиз. 1842-жылы жайында Кокон хандыгын калыбына келтирген Нүзүп миңбашы, Кыргыз атчандар дивизионунун алгачкы командирлеринин бири-Асанбек Кабаев да ушул жерден чыккан.

“АККАН АРЫКТАН СУУ АГАТ”

“Алма сабагынан алыс түшпөйт”,” Аккан арыктан суу агат” дегендей, бейнекерибиздин атасы Тургуналы Аксыга атагы чыккан күлүктөрдү гана эмес, алгыр куштарды таптаган саяпкер жана мүнүшкөр, андан сырткары колхоз курулушунун эң активдүү жактоочу уюштуруучуларынан болсо, апасы Бүбүайда колунан көөрү төгүлгөн чебер, адегенде жылкы фермасынын башчысы, анан партиялык уюмдун катчысы болуп иштеген күйөөсү азыркы баласына окшоп, жыйын-чогулуштардан башы чыкпай, “Калхоз болсоң жашайсың, каздын майын ашайсың!” деп эл аралап кыйкырып жүргөндө; жайлоого чыкканда жылкыларын кайтарып, бээлерин саап, кымызын бышса, кыштоого түшүп келип, эркектерден калышпай чөп чаап, боолоп ташыган чыгаан аял болгон экен. Андай инсандардан Топчукебиздей гана адам чыкмак, башкача болуп калса, жаратылыштын заң-закүндөрүнө туура келбей калмак. “Ата көргөн ок жонот…” дегендей, Топчукебиздин алгач артист болгусу келгендиги да ошондон болсо керек. Ал ар кимдердин үйүндө ачылган башталгыч класстарды аяктап, анан 15 чакырымдай жерге каттап жүрүп, Афлатун орто мектебин бүтүргөндөн кийин 1957–1959-жылдары Токмоктогу маданият техникумунда, анан Фрунзедеги хореографиялык окуу жайында, андан соң 1960–1965-жылдары Москвадагы маданият институтунда окуган. Ушундан же окуусун Токмоктон баштап 9 жылдан кийин Москвадагы абройлуу ЖОЖдон аяктагандыгынан эле бейнекерибиздин бир нерсеге киришсе, аны аягына чыгармайынча тынчыбаган өжөрлүгү, көктүгү көрүнүп турат. Ойлоп көрүңүздөр, бир жыл да дем албай катары менен үч окуу жайын бүтүрүүгө чанда адамдардын гана эрктери, чыдамдары жетет. Ал Москвада окуганда үч жылдай Солнечногорск шаарында мектептин мугалими, Химкидеги бир заводдун хорунун жетекчиси болуп да иштеп жүргөн. Ал убакта Москвада окугандардын көпчүлүгү орусча өмүр баяндарын дурустап жазганды үйрөнө албай кайра келишсе, Топчукебиз орустарды ырдаганга, бийлегенге үйрөткөн. Анын азыр да “Он сегиз жаш” баш болгон белгилүү ырларды ийине жеткире аткаргандыгы – анда аткаруучулук чоң жөндөм болгондугун айгинелеп турат. Эгерде ал окутуучулукка, активдикке аралашпай адегенде эле операга же филармонияга ырчы болуп киргенде, андан Эрмек Мойдунов менен Керим Тураповдон кем эмес аткаруучу чыкмак.

Топчукебиз маданият институтун бүтүп келгенден кийин эки жыл В. Маяковский атындагы кыргыз кыз-келиндер институтунда окутуучу болуп иштеп, анан жетекчиликке аралашты. Музыкалык окуу жайында директордун орун басары, музыкалык атайын орто мектепте директор, анан Кыргызстан КП БКда сектор башчы болуп иштеп, анан КПСС БКга караштуу коомдук илимдер академиясына кетип, ал жактан философия илимдеринин кандидаты болуп келип, беш жыл опера жана балет театрында директор, анан он бир жыл пединституттун философия кафедрасынын башчысы болуп иштеди. Анан ал жактан кайра куруу башталганда окутуучулукту да, илимди да таштап, Кыргызстандагы демократиялык кыймылдын лидерлеринин бири болуп чыга келди.

ӨЛКӨДӨГҮ ЖАПАДАН ЖАЛГЫЗ “ТҮБӨЛҮК ДЕМОКРАТ”

Маркум Борис Немцов Г. А. Явлинскийди “түбөлүк оппозиционер” деп атаган. Адатта саясатчылардын дээрлик бардыгы бийлик үчүн гана күрөшүшөт, максаттарына жеткенден кийин убадаларын унутушуп, эң эле жакшы дегенде мурда өздөрү сындап жүргөндөрдүн кейиптерине түшө башташат. Жамандары: сугалактыктары,  митайымдыктары, тууганчылдыктары,  ырайымсыздыктары ж. б. жагынан мурдагылардан да ашып кетишет. Ага биздин эки качкын президенттин тагдырлары күбө. Экөө тең өздөрүнөн мурдагыларды жамандап, ооздорун толтура убадаларды берип жүрүп бийликке келишкен менен ачкөздүктөрү, тууганкөйлүктөрү, былыктары-чылыктары жагынан баарынан ашып кетишкендигин жакшы билебиз. Дервиштей өз идеалдарына берилген саясатчылар гана оппозицияда жүргөндө бийликтегилердин опузаларына моюн бербей, алар канчалык кысымга, куугунтукка алышса, ошончолук өчөшүп, курчуп, ал эми бийликке жеткенде өз идеалдарына кымындай да чыккынчылык кылбай, принципиалдуу маселерге келгенде эч кандай компромисттерге барбай, бийлигине да, байлыгына да алданбай акты-ак, караны-кара деп жер сабап туруп алышат. Андайларды орустар, жогоруда айткандай, “түбөлүк оппозиционер” дешсе, биз Топчукенин мисалында “түбөлүк демократ” дейбиз. Эгерде калыс сыдыргыдан өткөрсөк, Кыргызстанда Топчубек Тургуналиевден башка мындай “титулга” арзыгыдай инсан жок. КДКдан кыйкырып чыккандардын, аларга ыктагандардын көпчүлүгү ошондо эле “түбөлүк” Акаевчил, андан калгандары “утурумга” Бакиевчил болуп кетишкен.Күн тийген жердин күкүктөрү болуп, аркы-берки жээктерге секирип жүргөн “демократтарга” эсеп да жетпейт.

“ТҮБӨЛҮК ДЕМОКРАТТЫН” ЭРДИКТЕРИ

Топчубек Тургуналиевдин кыялы чатак, дайыма оюндагысын бетке айтат, жак дегенин бербейт, көктүгү жагынан эч кимди алдына салбайт, улуттук кызыкчылыктарга келгенде эч кандай компромисттерге барбайт. Ошон үчүн аны жактырбагандар көп. Бирок, жагабы, жакпайбы, тарыхка кирип калган фактылар жөнүндө эле айтсак, Топчукебиз элдин эсинен чыккыс эпохалдуу көп иштерди баштап, алардын көбүн аягына чыгарганга салымын кошту.

Биринчиси, 1989-жылы улуттук интеллигенциянын өкүлдөрүнүн ичинен “Мамлекеттик тил жөнүндө” мыйзамдын долбоорун жан-дили менен колдоп чыгып, анын кабыл алынуусуна көмөкчү болду. Адатта бизде Москвадан окуп келгендер орус тилинин жактоочуларынан болуп келишсе, ал кыргыз тилинин жактоочусу болуп, нигилисттердин салтын бузду.

Экинчиси, 1990-жылы октябрда КДКнын мүчөлөрүн Кыргызстан КП БКнын жетекчилеринин отставкасын талап кылган ачкачылыкка ээрчитип чыгып, коомду солк эттирди. Эгерде ал ачкачылык болбосо, кыргыз коомчулугу чындап ойгонмок эмес, мүмкүн, республика өнүгүүнүн таптакыр башка жолу менен кетмек. Ал жол кандай болмок, ал башка маселе, бирок чечүүчү мезгилде Кыргызстандын саясый багытын өзгөртүүгө катализатор болгондугу айныксыз чындык. Ошол жылы декабрда легендарлуу парламент тарабынан кабыл алынган Кыргызстандын көз карандысыздыгы жөнүндөгү алгачкы декларациянын авторлорунун бири болду.

Үчүнчүсү. А. Акаев президент болуп шайланганда ага Т. Тургуналиев КДКчылардын атынан сарпайы жаап, башына калпак кийгизип куттуктаган. Бирок, Акаевдин түз жолдон тайып, үй-бүлөлүк башкаруудагы коррупциялашкан мамлекетти куруп жаткандыгына көзү жеткенден кийин 1993-жылы 17-октябрда КДКнын 25 мүчөсүн баштап Аскар Акаевге кирип: “Кыргызстанды Швейцарияга айландырам дедиңиз, биз сизди үч жыл колдоп келдик. Бирок, өлкөбүз Швейцария болбой эле күндөн күнгө чыңкылдый туңгуюкка кирип баратат. Кыргызстанды сиз оңдой албайт экенсиз. Эми өз ыктыярыңыз менен президенттиктен кетиңиз!” деп айтканы да чындык. Ошондон тартып ал Акаев, анын жанындагылар үчүн желмогузга айланган. Эгерде ошондо анын сөзүн кошо киргендер колдоп, жабыла талап кылышса, Демократиялык конгресс да ошондой чечим кабыл алса, Акаев президенттиктен кетүүгө макул болгон экен. Бирок, алдын ала макулдашып киргендердин баары унчугушпай коюп, а түгүл айрымдары Акаевдин кабинетинде калып, башка сөздөрдү айтышып, “ушул эле…” дешип Топчукебизди сатып жиберишиптир. Жанындагылардын көпчүлүгү аны сатып кетишкендерине, кээде жалгыз калгандыгына карабастан ал биринчи үй-бүлөлүк башкарууга каршы он беш жыл талыкпай күрөштү.

уландысы бар

Булак: “Жаңы ордо”

 

 

— Зулпукаар аке, кыргыз журтуна калеми курч, абийирине камчы салдырбаган чыгаан журналист катары таанылдыңыз эле, бирок негедир бир жылдан бери көрүнбөй кеттиңиз, кайда жүрдүңүз, эмне менен алек болдуңуз?

— Биринчиден көңүлдү көкөлөткөн сөзүңө рахмат, экинчиден өзүм жөнүндө кыска гана айта турган болсом, касиеттүү ата-бабаларыбыз менен жете-жотолорубуздун кылым карыткан санжыра дүйнөсүнө кирип, Кудайымдын буйругу менен кайыптын катылып жаткан сырдуу ааламына чейин жеттим. Тактай кетсем, илимий чөйрө тыным албастан издеп келген Шамбаланы Памирден таап, жер бетиндеги пендеге табышмак болгон түйүндөрдү жандырып чыктым. Анын бири Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин урпактарынын улуу санжырасы болуп эсептелет, ага чыйыр салып, унутта калган булактын көзүн тазалап, Кудай касиетине жеткен ыйык Атабыз менен асыл Энебиздин уул-кыздарынын санжырасын тиздим. Мындайча айтканда, Адам менен Ободон таратылган ой жорумдун тамырын талкалап, киши баласы Кыдыр менен Умайдан тараганын аныктап бердим. Албетте, анын баарын бул жерде жая салуу мүмкүн эмес, андыктан кызыктын баарын “Кыдыр санжырасынан” окусаңар болот.

— Демек сиз өтө чоң талашка жем таштап, Кыдыр атабыз менен Умай энебизди таап чыгыпсыз, эми Адам ата менен Обо энеден тараган санжыра жалган болуп чыгабы?

— Биз кызыл топурактан жасалган Адам менен анын кабыргасынан жаралган Обого бирикпейбиз, ал санжыранын тизими диний маңкуртчулуктан улам пайда болгон. Ооба, Адам менен Обонун тукумдары бар, алар еврей менен арабдар. Ал эми биздин башкы атабыз Кыдыр – энебиз Умай. Бул эки ыйык заттын турагы Памирдеги Шам-Көл (Шам-Мир), Сар-Көл (Зор-Көл, Виктория, Көй-Кап) болуп эсептелет, так ушул жер киндигинен эл башкарган падышалар династиясы менен Аруу (Арий) тукуму тараган, мунун ондогон тарыхый фактылары аталган эмгекте жазылуу. Асыресе, киши дүйнөсү Адам менен Обого бирикпестиги дүйнөлүк илимде дагы аныкталып, такталган. Сөзүбүз куру болбошу үчүн бир фактыны белгилесек, Э.Шюре: «Течение семитическое и течение арийское – вот два потока, которые принесли нам все наши идеи, все предания и религии, все искусства, науки и философии…”[1] деп жазган. Айтор, санжыранын бүт баардыгы тарыхый жана философиялык фактылар менен бышыкталып, акылдын туу чокусундагы илим алдында тастыкталып берилди.  

— Кудайдын турагы болгон Шамбала Памирде экенин айттыңыз, муну илимий чөйрө Тибеттен издеп келе жатпайбы?

— Факты менен айтсам, дүйнөлүк илимий маалыматта: “Шамбала была царством в Средней Азии. Её царь Сучандра побывал в Южной Индии, чтобы приобрести знание. После мусульманского вторжения в Среднюю Азию в IX веке царство Шамбалы сделалось невидимым для человеческих глаз, и только чистые сердцем могут найти к ней дорогу”[2] деп белгиленген. Бул кашкайган далилди санскрит жазмасын иликтеген илимпоздорго мен барып жаздырган жокмун. Демек, Шамбала Тибеттин тоосуна гана байланбайт. Кыскасы мунун ар тараптан тастыкталган далили “Кыдыр санжырасы” китебинде жазылган, дүйнөнүн сырдуу түйүнүнө кызыккандар бардык фактыны ошол жерден окуп чыкса болот.

— Сиз китептеги бир гана сырдын чет-бучкагын чыгарып, Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин урпактары тууралуу айттыңыз, аталган эмгекте коомчулукту таң калтыра турган дагы кандай жаңылык бар?

— Албетте, азыр дүйнө жүзү улуттарга, диндерге, мамлекеттерге жиктелип, түрдүү түшүнүктөргө аң-сезимдери катып калды. Ошондой болсо да, Кудайдын кудуретин жеткирүү милдети акылга уюган соң, аны кечиктирбей ачыкка чыгарышым керек. Так белгилесем, дүйнө жүзү азыр Жараткан менен Кудайды унутуп, Ажалдын ээси болгон Шайтанга сыйынып калды. Эгер жер бетиндеги жумуру баштуу пенделер тез арада Кудайдын өзүн таанып, жападан жалгыз Жаратканга тизе бүкпөсө, тагдыры топон суу өңдүү чоң алааматтын бири менен чечилет. Муну жөн жерден жар салып жаткан жокмун, адамзаты менен кишизаты оттон жаралган Шайтанга чөгөлөп, анын аты менен согуш жүргүзүп, кан төгүп жатканын “Кыдыр санжырасында” кашкайган фактылар менен тастыктап, жалпы коомдун алдына чыгардым. Китепти окуган соң иудей, христиан, ислам жана будда диндерине жиктелгендер Кудайга сыйынып жатканын Бириккен улуттар уюмунун алдында далилдеп берсин!

— Мунуңуз абдан чоң сенсация экен, азыр дүйнөдө терроризм күчөп турган кез, сиз өзүңүздүн жана үй-бүлөңүздүн өмүрүнөн корккон жоксузбу?

— Ооба, өзүмдүн жана жакындарымдын өмүрүн дүйнөнүн тынчтыгы үчүн бычактын мизине койдум, коркунуч бар. Бирок, мен террордук жана экстремисттик топтордун намысын тебелегидей кайсы бир диний агымды көккө жеткире көкөлөтүп мактап, экинчисин кемсинтип жаткан жокмун. Бул жерде тынчтык жөнүндө сөз болуп жатат. Кудурети күчтүү Кудайымдын колдоосу аркылуу жалпы дүйнө жалгыз Жаратканга сыйына турган ынтымак тууралуу сөз баштап отурамын. Демек, баарында акылы бар, Шайтанга азгырылбай, терең ойлонот деген ишенимдемин. Экинчиден, менин көзүмдү тазалоо менен эми маселе чечилбейт, анткени, айтыла турган сөздүн баары китепке жазылып, элге тарады. Мындан ары мен болсом дагы, болбосом дагы сөзсүз түрдө жалгыз Жаратканга сыйынуу маселеси чечилет. Себеби, Шамбаладагы Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин касиети ачылып, Шайтандын бети сыйрылып калды. Албетте, аалам түзүлүшү боюнча кимдир бирөө өз чындыгын далилдегиси келсе, Кудайым берген сабырдуулук менен акыл күрөшүн жүргүзүшүн суранам, анткени ата-бабаларыбыз “Кудайды акылың менен тааны” деген улуу сөздү бизге калтырган. Дегеним, акыл иштебей, маңкурт болуп калганда, Жараткандын каары башталат. Так мына ошону мен эскертип, жер бетиндеги пенделер Ажалдын ээсине сыйынып калганын кашкайган далилдер менен ачыкка чыгардым. Кудайга сыйынып жатабыз деп дүйнөнү алдап жаткан динаятчылар эми эл алдында жооп берсин.

— Демек, адамзаты “Алтын доорго” жетип, жалгыз Жаратканга сыйына турган кезге келди деп эсептейсизби?

— “Алтын доорду” бүт баары самап келген, бирок акыл майдаланып кеткендиктен, жер бетиндеги пенделер бир доордон экинчисине өтө алган эмес. Тактап айтканда, азыркы маалдагыдай Жараткан менен Кудайды унутуп, Шайтанга сыйынып калган кезде, бир кишиге айттырган. Анан Шайтандан ажырабай, акылын иштетпей, анын аты менен согушуп, кан төгүүнү токтотпой койгон маалда, Жараткандын жалгыз өзү аргасыз түрдө топон суу окуясын кайталап, маңкурт болгон пенделердин жазасын чегерип келген. Биз так ошол чекте турабыз.

— Чындыгында эле биз азыр еврейди кул кылган затты гана таанып, аны Кудай жана Жараткан катары билип жатабыз. Сиздин айтымыңызга караганда булар ар башка заттар, туурабы?

— Эң туура. Дүйнөдө Жараткан бар, ал – бүткүл ааламдын ээси. Анын жер бетинде эки өкүлү бар. Бирөөсү өмүр берет аны Кудай дейбиз, экинчиси өмүрдү кыят муну Шайтан дейбиз. Бул айтылган сөздөрдүн илимий жана тарыхый фактысы “Кыдыр санжырасы” китебинде тизилүү, анын баарын ошол жерден тактап окугула. Анан мындай кереметти билбеген арабдар менен еврейлер Ажалдын ээсин Кудай тутуп, дүйнөнү диндерге ажыратып, ааламдын жаралыш кереметин жалгыз гана Шайтанга байлап таштады. Жыйынтыгын тарыхтан көрдүк, Ажалдын ээсин “Менин Кудайым” деп талашкан динчилдер “Крестик жүрүш”, “Желмогузга аңчылык”, “Жихат” деген чакырыктар менен миллиондогон бейкүнө өмүрлөрдү кыйса, азыр Ислам мамлекети жана сунит менен шийит деген ажырымдар аркылуу аёсуз түрдө кан төгүп жатат. Мунун түбү жакшылык менен бүтпөйт, ар бир пенде тез арада Кудайдын кудуретин таанып, Жаратканга шүйкүм кылбаса, алдыда чоң алаамат күтүп турат!

— Бул жерде кыргыздын орду кандай болот?

— Дүйнөдөгү эң ыйык эл бул – кыргыз. Ыйыктыгынын негизги белгиси тилде турат, Кыдыр атабыз менен Умай энебиздин тилин, т.а. Кудайдын тилин сактап калды. Бул тил – Жараткан Теңиримдин жалгыз өзүнөн гана ыроолонгон ыйык тил. Ырас, жер бетиндеги элдердин бары байыркы доордо Кыдыр менен Умай тилинде сүйлөгөн, бирок, тилекке каршы, азыр бардыгы бузулуп, өзөктөн алыстап кетти. Ыйык Атасы менен асыл Энесин унутуп маңкуртташкан пенделер тилди гана эмес, жогоруда так белгилеп бергендей, Кудай менен Жаратканды да биротоло унутуп, Жоломан болуп калды. Ал эми алакандай кыргыз калкы Кудайдын тили менен сүйлөп, Атабыз менен Энебиз калтырган каада-салтты, нарк-насилди, үрп-адатты, кийим-тайымды, оюн-зоокту, айтор бардык баалуулукту сактап кала алды. Биз ушул сапаттар менен дүйнө элдеринен бийикпиз десек жаңылышпайбыз. Албетте, муну өзүбүз кылган жокпуз, Кыдыр атабыздын жардамы менен болду. Манас бабабыздын улуу баяны баштаган сөз бермети менен тизилген акыл мурастарды айттырып, тилибиз менен кошо баалуу кенчти бизге сактап берди. Бул үчүн аты Кудай деген ысымга өзгөрсө да заты так өзүндөй сакталып калган Кыдыр атабызга миң мертебе ырахмат айтып, шүгүр келтиришибиз керек. Кошумчалай кетерим, дүйнөнү сактап калуу үчүн кыргыздар канчалык эрте ойгонуп, Кыдыр атабыз менен Умай энебизди даңазалап, Шайтандын башын шылый чапканга көмөктөшсө, ошончолук соопко да, ырыскыга эгедер болот. Дегеним, мен айтпасам да түшүнүп турасыңар, ар бир кыргыздын башына алтын жаай турган иш башталды. Андыктан, майда-чүйдөнүн баарын жыйыштыра туралы. Себеби, кыргыз үчүн Кыдыр атабыз жат эмес. Кыргыз деген этнонимдин өзү Кырк Кыдыр, Кырк Кызыр, кыскарып Кырккыз, анан Кыргыз болгону санжырада так жана таамай далил менен берилди, анын баарын чакан маекке батыруу кыйын, демек, элибиз кантип куралганын китептен окугула.

— Албетте, алдыда дагы маек курабыз, азыр “Кыдыр санжырасы” китеби кайда сатылып жатканын айта кетсеңиз?

— “Кыдыр санжырасы” китеби “Нуска” китеп дүкөнүндө, Борбордук аянттагы “Ала-Тоо” кинотеатрынын маңдайындагы китеп саткан жерде, Чүй проспектиндеги Борбордук почта түйүнүнүн ичиндеги кыргыз китеп дүкөнүндө жана И.Арабаев атындагы Университеттин библиотекасында сатылып жатат.

— Маегиңизге ырахмат, “Кыдыр санжырасы” Кыргыз элине кут кондурсун!

Маектешкен Калыгул Бейшекеев

[1] Н.Г.Аюпов, Тенгрианство как открытое мировоззрение, Алматы, 2012, стр. 53.

[2] https://ru.wikipedia.org/wiki/Шамбала