САЯСАТ

Ушул макала “Майдан.kg” гезитине жарыяланардан, Бегалы Наргозуевдин “Кыргыз тудей” сайтына жайгаштырылардан үч күн мурда интернетти чукулап отуруп, 2016-жылдын 20-декабрында Жогорку Кеӊеште “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча парламенттик  угуу өтөөрү, ага  тиешелүү бир топ адамдар чакырылгандыгы тууралуу маалыматты окуп калдым. Жогорку Кеӊештин сайтын ачып, канааттандыраарлык маалымат алалбай, дүйшөмбү күнү анда көрсөтүлгөн 63-86-89 номеринде отурган кызга телефон чалсам мыйзам долбоору биринчи окуудан өткөндүгүн билдирип, “таппай койдум”- дегенден кийин долбоорду мен көрсөткөн электрондук почтага салып жибериптир. Рахмат ал кызга, кыргыздын ыймандуу бир кызы окшойт.

“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамына  өзгөртүүлөрдү киргизүүнү шарттаган мыйзам долбоору Жогорку Кеӊештин депутаттары  К.Ж.Рыспаев, И.И.Матраимов, Т.К.Тиллаев жана Ж.К.Турускуловдор тарабынан  даярдалып, анда аталган мыйзамдын 3-жана 5-беренелерине гана өзгөртүү киргизүү маселеси көтөрүлүптүр.

Ошондон улам, адегенде эле менде юрист жана бир топ жылдар бою республикалык деӊгээлдеги “Алиби”, “Ачык саясат” гезиттеринин башкы редактору болуп иштеген журналист катары “эмне үчүн эки гана беренеси? Мыйзамдын башка беренелери учур талабына толук жооп берет бекен, алар өзгөртүүлөргө муктаж  эмес бекен?”- деген мыйзамдуу суроолор пайда болду.

Дегеле, авторлор “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамды толук окуп чыгышканбы? Эгер окуган болсо, чынында эле эмне үчүн “анын эки гана беренеси өзгөртүүгө жатат”- деп эсептешүүдө? Мүмкүн, бул журналисттердин, маалымдоо каражаттарынын ашканасын, жашоо-турмушун, тиричилигин жетиштүү деӊгээлде билбегенден улам болуп жүрбөсүн? Андай болсо, алар маалымат менен калыӊ элди камсыз кылуу жаатында иштеп жүргөн адистерди чакырып, алар менен кеӊешип иш жүргүзүшсө болбойт беле? Антишкен күндө эки беренени өзгөртүп коюудан ал мыйзам жакшы мыйзам болуп калбастыгын, жалпыга  маалымдоо каражаттары менен аларда иштеген журналисттердин абалы кылчалык да жакшы  жагына өзгөрбөстүгүн, бүгүнкү “шалтай-болтай” абалында сазга чөгүп бараткан журналистика тармагы дагы деле чөгө берээрин, коомчулуктун кыргыз журналистикасына карата терс пикирлери ого бетер тескерилене берээрин, ушакчы аялдардын деӊгээлине түшкөн маалымат каражаттары пас адамдардын бири-биринен өч алуу куралына гана айланып калаарын, натыйжада өжөр фактылардын, далилдердин негизинде коомдо акыйкаттыкты, чындыкты, адилеттүүлүктү орнотууга, коррупцияны ишкерелөөгө чакырылган, башкы максатын ошолордон көрүүгө милдеттүү болгон маалымат каражаттары, аларда иштеген журналист калкы бүгүн кандай абалда болсо, ошол эле деӊгээлде кала берээрин авторлорубуз саамга ойлонуп коюшса болмок.

Дегеле мыйзамдарга өзгөртүүлөр эмне үчүн керек?

Мыйзам дегенибиз, жалпак  тил менен айтканда, адам менен адамдын, адам менен мамлекеттик органдардын, коомдук жана жеке уюмдардын, алардын өз ара мамилелерин, алакаларын жөнгө салуучу эрежелер гана. Бул мамилелер, алакалар заманга жараша, шартка жараша өзгөрүп турууга мужтаж. Болбосо, коомдо башаламандык башталат, анын өнүгүп-өсүүсү токтойт. Биз “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамга да ушул көз караштан туруп мамиле жасоого милдеттүүбүз.

“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү жогоруда аты аталган төрт депутат даярдаган мыйзам долбоорун окуп  чыккандан кийин менде пайда болгон өкүнүүнү да, таӊ калууну да “жашыруунун кереги жок”- деп эсептейм.

Жогору Кеӊештин кайсы гана депутаты болбосун “мен Кыргызстандын патриотумун, мен кыргыз тилин сүйөм, кыргыз мыйзамдарын урматтайм”- деп көкүрөктөрүн каккылашса көк буу чыгаарын баарыбыз жакшы билебиз. Бирок, тилекке каршы, мен ушул өзгөртүүлөрдөн ар бир сөзүнө маани берип, жоопкерчилик менен сүйлөгөн Мыктыбек Абдылдаев курбалдашымды, бир кездеги Президенттин алдындагы тил комиссиясынын төрагасы, беттегенин бербеген, өжөр Рыскелди Момбеков инимди, чындыкты бетке айткандан тартынбаган, журналист Жанар Акаев инимди жана саналуу болсо да сапта жүргөн чыныгы депутат ини-карындаштарымды көрө албадым. Мүмкүн бул өзгөртүүлөрдү биринчи окууда кабыл алган парламенттик отурумга алар катышкан эмес чыгар?

Эми сөздөн ишке өтүп, жогорудагы төрт депутат даярдап, парламент биринчи окуудан өткөргөн мыйзам долбоорун карап көрөлү.

“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын мыйзамы эгемендиктин алгачкы жылдарында кабыл алынып, 1992-жылдын 2-июлунан тартып иштеп келатат. 1993-жылдын 8-майында, 2013-жылдын 22-февралында жана 2014-жылдын 17-майында -үч жолу  олуп-чолуган өзгөртүүлөр киргизилген.

Бирок, биринде дагы “эмне үчүн “массалык маалымат каражаттары”? Жалпыга маалымдоо каражаттары”- деп кыргызча эле атасак оозубуз кыйшайып калабы?”- деген маселе көтөрүлгөн эмес. Бүгүн да тилибизди жээрип, “жалпыга” деген жакшынакай сөзүбүздү жардан ары ырытып, орус туугандардын “массалык” деген сөзүн “мааратып” жетелеп алдык. Мындай жетеленме адаттан арылып, жазмакерлердин негизги мыйзамын “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” деп орусча-кыргызча ассорти кылбай эле “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө”- деп нукура кыргызча жазганыбыз оң болуп жүрбөсүн?

Орусча  же башка тилдеги сөздөрдүн кыргызча түшүндүрмө, айтылышын (эквивалентин) таппасак айла жок, бирок “эксплуатациялоо”, “номер”, “гражданин”, “статья” (булар өзгөртүүлөрдөгү эки беренедеги эле  сөздөр) деген сөздөрдү, “иштетүү”, “сан”, “жаран”, “берене”- деп берсек деле кыргыз сүйлөмүнө кынала калышып, өздөрүнүн түшүндүрүү  милдеттерин сопсонун эле  аткарып жатышпайбы.

Авторлор долбоорун “чү” дегенде жакшы эле “1-берене” деп башташып, бир кадам жылбай жатып “3-статья төмөнкүдөй редакцияда баяндалсын”- деп “балп” этишиптир. Билген, түшүнгөн  киши мыйзам долбоорунда же “берене”, же “статья” деп бир кылка жазууга милдеттүү.

Андан ары жылганда “массалык маалыматты издөөгө алууга, чыгарууга жана таратууга укуктуу”- деген жобо киргизилиптир. Бизде качантан бери “массалык маалымат”, “массалык эмес маалымат” деген түшүнүк киргизилди эле? Бул жобону ар кимдин башын айландырып отурбай “ар кандай маалыматты издөөгө, алууга, изилдөөгө, чыгарууга жана таратууга” -деп бергенибиз эле туура болот. Маалыматты журналист кайсы гана булактан албасын, аны изилдөөгө да акылуу болуш керек

Мыйзам жоболорунун так жана түшүнүктүү болушу шарт. Мыйзам эч убакта баяндалбайт. Ошондуктан, долбоордогу “3-статья төмөндөгүдөй редакцияда баяндалсын”- деген сөздөр “3-берене төмөнкүдөй редакцияда берилсин же бекитилсин”- деген сөздөргө алмашуусу керек.

“Массалык маалымат каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таратуу үчүн арналган техникалык түзүлүштөрдү жана жабууларды, чийки заттарды жана материалдарды даярдоого, сатып алууга, сактоого жана эксплуатациялоого”- деген жобо “жалпыга маалымдоо каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таркатууга кызмат кылуучу техникаларды жана жабдууларды, чийки заттарды жана материалдарды  даярдоого, сатып алууга, сактоого жана иштетүүгө”- деген сөздөр менен алмаштырылуусу кажет.

Өзгөртүүнүн “Редакцияны кошпогондо, массалык маалымат каражатында продукциясын таратуучу катары редакция, анын ыйгарым укуктуу адамы, басып чыгаруучу менен келишим боюнча же башка мыйзамдуу негизде иштеген ар кандай жеке же юридикалык жак болушу мүмкүн”- деген жободон эмнени түшүнүүгө болот..? Авторлор өздөрү ушул жободон бир нерселерди түшүнүшөбү?

Бул жобону “Жалпыга маалымдоо каражатынын продукциясын таркатуучу болуп -редакция, анын органдары, ыйгарым укуктуу жактар, редакция менен оозеки же жазуу жүзүндөгү келишими бар жактар эсептелет”- деп жазуу башка мыйзамдарга, тактап айтканда Кыргыз Республикасынын Жарандык кодексинен да шайкеш келет.

Мен долбоорго киргизилген өзгөртүүлөрдү окурмандын башын айлантып санап отурбай, өз пикиримдин таблицалык вариантын берейин.

Долбоор

“Массалык маалымат каражаттары            “Жалпыга маалымдоо

 жөнүндө” Кыргыз Республика-                     каражаттары жөнүндө”

сынын Мыйзамына өзгөртүүлөрдү               Кыргыз Республикасынын

киргизүү тууралуу” Кыргыз                           мыйзамына өзгөртүүлөрдү

Республикасынын Мыйзамы                         киргизүү тууралуу” Кыргыз

                                                                              Республикасынын Мыйзамы

 

Депутаттардын     варианты

Б.Жээнбековдун варианты

1-берене “Массалык маалымат каражаттары  жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамына (1992-жылдын 4-августундагы № 99 “Эркин Тоо” гезетасы) төмөнкүдөй өзгөртүүлөр киргизилсин: 1. 3-статья төмөнкүдөй редакцияда баяндалсын: “3-статья. Массалык маалымат каражаттарынын иши жана каржылоо булактары Өздөрүнүн органдарынын жана журналисттердин атынан чыккан массалык маалымат каражаттары ушул Мыйзамда жана Кыргыз Республикасынын башка мыйзамдарында каралган чектөөлөрдөн тышкары, төмөнкүлөрдү чектөөсүз жүзөгө ашырууга укуктуу: – массалык маалыматты издөөгө, алууга, чыгарууга жана таратууга; – массалык маалымат каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таратуу үчүн арналган техникалык түзүлүштөрдү жана жабдууларды, чийки заттарды жана материалдарды даярдоого, сатып алууга, сактоого жана эксплуатациялоого. Массалык маалымат каражаттарынын продукциясы деп мезгилдүү басылманын өзүнчө номеринин тиражы же тиражынын бир бөлүгү, телеканалдын, радиоканалдын, радиопрограмманын, телепрограмманын, кинохроникалык программанын өзүнчө чыгарылышы, программанын аудио- же видео жазуусунун тиражы же тиражынын бир бөлүгү, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясынын өзүнчө чыгарылышы же жаңыланышы, башка массалык маалымат каражатынын өзүнчө чыгарылышы түшүнүлөт. Массалык маалымат каражатынын продукциясын таратуу деп мезгилдүү басма сөз басылмасын сатуу, жазылуу, жеткирүү, таркатып берүү, программанын аудио- же видео жазуулары, телеканалды, радиоканалды берүү (телекөрсөтүү, радио берүү), тиешелүү түрдө телеканалдын, радиоканалдын курамында телепрограмманы, радиопрограмманы берүү, кинохроникалык программаны көрсөтүү, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясына  жетүүнү берүү, таратуунун башка ыкмалары түшүнүлөт. Редакцияны кошпогондо массалык маалымат каражатынын продукциясын таратуучу катары редакция, анын ыйгарым укуктуу адамы, басып чыгаруучу менен келишим боюнча же башка мыйзамдуу негизде иштеген ар кандай жеке же юридикалык жак болушу мүмкүн. Массалык маалымат каражаттарынын иши алардын продукцияларын сатуунун жана башка акы төлөнүүчү кызмат көрсөтүүлөрдүн эсебинен, ошондой эле уюштуруучулардын, демөөрчүлөрдүн каражаттарынын жана Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында тыюу салынбаган башка түшүүлөрдүн эсебинен жүргүзүлөт. Мында чет өлкөлүк жеке жана/же юридикалык жактардын, ошондой эле Кыргыз Республикасында катталган капиталга чет өлкөлүк катышуусу менен юридикалык жактардын эсебинен массалык маалымат каражатын каржылоонун үлүшү каржылоонун жылдык көлөмүнүн жыйырма пайызынан ашпоого тийиш. Купуя булактардан массалык маалымат каражаттарын каржылоо максатында акча каражаттарын жана башка мүлктү алууга тыюу салынат.”. 2. 5-статья төмөнкүдөй редакцияда баяндалсын: “5-статья. Массалык маалымат каражаттарын уюштурууга укук Массалык маалымат каражаттарын уюштурууга укук мамлекеттик органдарга, саясий партияларга, башка юридикалык жактарга, ошондой эле Кыргыз Республикасынын граждандарына таандык. Төмөнкүлөр уюштуруучу болуп чыга албайт: – он сегизге жашы жете элек же соттун өкүмү боюнча эркиндигинен ажыратуу жеринде жазасын өтөп жаткан же сот тарабынан аракетке жөндөмсүз деп табылган Кыргыз Республикасынын гражданы; – мурда массалык маалымат каражатынын уюштуруучусу катары чыгып, анын чыгарылышы соттун чечими менен токтотулган, массалык маалымат каражатын уюштуруучу граждан – соттун массалык маалымат каражатынын чыгарылышын токтотуу жөнүндө чечими күчүнө кирген күндөн тартып үч жыл бою; – массалык маалымат каражатын өндүрүү жана чыгаруу менен байланышкан иш жүргүзүүгө укуктан белгиленген тартипте сот тарабынан ажыратылган граждан; – мыйзамга ылайык сот тарабынан иштөөгө тыюу салынган саясий партия, коомдук бирикме. Чет өлкөлүк жеке жана юридикалык жактар, граждандыгы жок адамдар түз же кыйыр түрдө массалык маалымат каражатынын менчик ээси болгон юридикалык жактын акцияларынын (үлүшүнүн) жыйырма пайызынан ашыгына ээлик кылууга, пайдаланууга, тескөөгө жана (же) башкарууга тыюу салынат. Массалык маалымат каражаты ушул статьяда белгиленген талаптарга жооп берген бир, ошондой эле бир нече уюштуруучу тарабынан түзүлүшү мүмкүн. Мамлекеттик органдарга коомдук бирикмелер жана граждандар менен биргелешип массалык маалымат каражаттарын түзүүгө жол берилбейт, буга Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында каралган учурлар кирбейт.”.   2-берене Ушул Мыйзамга ылайык массалык маалымат каражаттарынын уюштуруучусу катары чыга албаган, Кыргыз Республикасынын аймагында иштеп жаткан массалык маалымат каражаттарынын уюштуруучусу болуп саналган адамдар ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып бир жылдын ичинде массалык маалымат каражаттарын каттоо чөйрөсүндөгү Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген тартипте аларды ээликтен ажыратууга милдеттүү. Ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып уюштуруучуларынын курамы, уставдык капиталдагы үлүшү өзгөргөндүгүнө байланыштуу бир жылдын ичинде белгиленген тартипте кайра каттоодон өтпөгөн массалык маалымат каражаттары массалык маалымат каражаттарын каттоо функцияларын жүзөгө ашыруучу мамлекеттик органдын тиешелүү арызынын негизинде сот тарабынан мажбурлап жоюлууга тийиш.   3-берене Ушул Мыйзам расмий жарыяланган күндөн тартып 15 күн өткөндөн кийин күчүнө кирет. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү үч айлык мөөнөттө өзүнүн ченемдик укуктук актыларын ушул Мыйзамга ылайык келтирсин. Кыргыз Республикасынын Президенти

1-берене “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамына (1992-жылдын 4-августундагы № 99 “Эркин Тоо” газетасы) төмөнкүдөй өзгөртүүлөр киргизилсин: 1. 3-берене төмөнкүдөй редакцияда берилсин: “3-берене. Жалпыга маалымдоо каражаттарынын иши жана каржылоо булактары. Өздөрүнүн органдарынын жана журналисттердин атынан чыккан жалпыга маалымдоо каражаттары ушул мыйзамда жана Кыргыз Республикасынын башка мыйзамдарында каралган чектөөлөрдөн тышкары, төмөнкүлөрдү чектөөсүз жүзөгө ашырууга укуктуу: – ар кандай маалыматты издөөгө, алууга,  изилдөөгө, чыгарууга жана таркатууга; – жалпыга маалымдоо каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таркатууга кызмат кылуучу техникаларды жана жабдууларды, чийки заттарды жана материалдарды даярдоого, сатып алууга, сактоого жана иштетүүгө. “Жалпыга маалымдоо каражаттарынын продукциясы”-деп мезгилдүү басылманын өзүнчө санынын тиражы же тиражынын бир бөлүгү, телеканалдын, радиоканалдын, радиопрограмманын, телепрограмманын, кинохроникалык программанын өзүнчө чыгарылышы, программанын аудио- же видео жазуусунун тиражы же тиражынын бир бөлүгү, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясынын өзүнчө чыгарылышы же жаңыланышы, башка жалпыга маалымдоо каражатынын өзүнчө чыгарылышыэсептелет. “Жалпыга маалымдоо каражатынын продукциясын таркатуу”-деп мезгилдүү басма сөз басылмасын сатуу, ага жазылуу, аны жеткирүү, таркатып берүү, программанын аудио- же видео жазуулары, телеканалдан, радиоканалдан берүү (телекөрсөтүү, радио уктуруу), тиешелүү түрдө телеканалдын, радиоканалдын курамында телепрограмманы көрсөтүү жана радиопрограмманы уктуруу, кинохроникалык программаны, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясын көрсөтүү  жана таркатуунун башка ыкмалары эсептелет. Жалпыга маалымдоо каражатынын продукциясын таркатуучу катары редакция, анын органдары, ыйгарым укуктуу жактар, редакция менен жазуу түрүндөгү же оозеки келишим боюнча иштеген ар кандай жеке же юридикалык жактар болушу мүмкүн. Жалпыга маалымдоо каражаттарынын иши алардын продукцияларын сатуунун жана башка акы төлөнүүчү кызмат көрсөтүүлөрдүн эсебинен, ошондой эле уюштуруучулардын, демөөрчүлөрдүн каражаттарынын жана Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында тыюу салынбаган башка түшүүлөрдүн эсебинен жүргүзүлөт. Чет өлкөлүк жеке же юридикалык жактардын, ошондой эле Кыргыз Республикасында катталган капиталга чет өлкөлүктөрдүн катышуусу менен  түзүлгөн юридикалык жактардын  жалпыга маалымдоо каражатын каржылоосунун үлүшү каржылоонун жылдык көлөмүнүн элүү пайызынан ашпоого тийиш. Купуя булактардан жалпыга маалымдоо каражаттарын каржылоо максатында акча каражаттарын жана башка мүлктү алууга тыюу салынат.”. 2. 5-берене төмөнкүдөй редакцияда берилсин: “5-берене. Жалпыга маалымдоо каражаттарын уюштуруу укугу. Массалык маалымат каражаттарын уюштуруу укугу мамлекеттик органдарга, саясий партияларга, башка юридикалык жактарга, ошондой эле Кыргыз Республикасынын жарандарына таандык. Төмөнкүлөр уюштуруучу боло албайт: – он сегизге жашы толбогон же соттун өкүмү менен эркиндигинен ажыратуу жайында жазасын өтөп жаткан же сот тарабынан “аракетке жөндөмсүз”- деп табылган Кыргыз Республикасынын жараны; – мурда жалпыга маалымдоо каражатынын уюштуруучусу болуп жүрүп, анын чыгарылышы соттун чечими менен токтотулган  жаран- соттун жалпыга маалымдоо каражатынын чыгарылышын токтотуу жөнүндө чечими күчүнө кирген күндөн тартып үч жыл бою; – жалпыга маалымдоо каражатын даярдоо жана чыгаруу угугунан мыйзам тартибинде сот тарабынан ажыратылган жаран; – мыйзам тартибинде сот тарабынан иштөөгө тыюу салынган саясий партия, коомдук бирикме. Чет өлкөлүк жеке жана юридикалык жактарга, жарандыгы жок адамдарга түз же кыйыр түрдө жалпыга маалымдоо каражатынын менчик ээси болгон юридикалык жактын акцияларынын (үлүшүнүн) жыйырма пайызынан ашыгына ээлик кылууга, пайдаланууга, тескөөгө жана (же) башкарууга тыюу салынат. Жалпыга маалымдоо каражаты ушул беренеде көрсөтүлгөн талаптарга жооп берген бир же  бир нече уюштуруучу тарабынан түзүлүшү мүмкүн. Мамлекеттик органдарга жана уюмдарга  коомдук бирикмелер жана жеке жактар менен биргелешип жалпыга маалымдоо каражаттарын түзүүгө жол берилбейт, буга Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында каралган учурлар кирбейт.   2-берене Ушул Мыйзамга ылайык жалпыга маалымдоо каражаттарынын уюштуруу укугунан ажыраган, Кыргыз Республикасынын аймагында иштеп жаткан жалпыга маалымдоо каражаттарынын уюштуруучусу болуп келген жактарды ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып бир жылдын ичинде жалпыга маалымдоо каражаттарын каттоо чөйрөсүндөгү тиешелүү органдар Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген тартипте ээликтен ажыратууга милдеттүү. Ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып уюштуруучуларынын курамы, уставдык капиталдагы үлүшү өзгөртүлүүгө жаткан жалпыга маалымдоо каражаты эгерде  бир жылдын ичинде белгиленген тартипте кайра каттоодон өтпөсө жалпыга маалымдоо каражаттарын каттоо функцияларын жүзөгө ашыруучу мамлекеттик органдын тиешелүү арызынын негизинде сот тарабынан мажбурлап жоюлууга жатат.   3-берене Ушул мыйзам расмий жарыяланган күндөн  15 күн өткөндөн кийин күчүнө кирет. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү үч айлык мөөнөттө өзүнүн ченемдик укуктук актыларын ушул мыйзамга ылайык келтирсин. Кыргыз Республикасынын Президенти

Ошол эле убакта мен дагы  кайталайм: “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” жалпы мыйзам үчүн бул өзгөртүүлөр маанилүү эмес.

Биз алгач жалпыга маалымдоо каражаттарынын курамын аныктап, аларга электрондук басылмалардын да кирүүсүн мыйзамдаштырышыбыз зарыл. “Акипресс”, “24.kg”, “Кыргызтудей” жана башка ондогон электрондук басылмалар миӊдеген, он миӊдеген окурмандарды өздөрүнө тартып, жер шарынын чр тарабына интернет аркылуу тарап жаткандыгын, алардан он миӊдеген адамдар маалымат алып жаткандыгын кантип танабыз?

Мен өзгөртүүнүн авторлоруна таӊ калам. Өзгөртүүнүн алар берген “массалык маалымат каражатынын продукциясы”- деген жобосунда ал продукциялардын катарына “мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясына жетүүнүү берүү” дегенди киргизишиптир. Түшүнгөнүмө караганда, “мезгилдүү басылманын интернет сайты анын продукциясы болуп эсептелет”- деген түшүнүктү бергилери келген окшойт. Бирок, азыркы “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамдын 1-беренесинде ал каражаттарга кимдер кирээри көрсөтүлүп калган. Ал жерде “тармактык (интернет) версия»” деген түшүнүк жок.

Бүгүн биз канчалык аракет кылбайлы интернет-сайттарды мыйзам алкагында жоопко тарта албайбыз. Ага негиз жок. Алар маалымат алдыӊында деӊиздердеги, мухиттердеги пираттардай эле ээн-эркин сүзүп жүрүшөт. Пираттарды жоопко тартса болот, а буларды тарта албайсыӊ.

Учурдагы “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамдагы (19-берене) журналист жөнүндөгү аныктама адамдын күлкүсүн гана келтирет. “Коомдун турмушунда болуп жаткан окуялар жөнүндө кабарларды чогултуп, массалык маалымат каражаттары үчүн материалдарды түзүп, редакциялап жана даярдоочу адам журналист болуп эсептелет”- экен. Журналист калкын мындан ашкан келекелөө, басмырлоо болбосо керек. Бул мыйзамдын авторлорунун аныктаганына караганда гезитке бир материал даярдап, жарыялаган 6-класстын окуучусу да журналист болуп калат окшобойбу.

Бүгүн эмне көп? Гезиттер, журналдар, электрондук сайттар, анан албетте “жазгычтар” көп, бирок чыныгы журналисттер аз. “Жазгычтардын” кесепетинен, аларга  талаптын жоктугунан чыныгы кесипкөй, намыскөй, адилет, калыс журналисттер иш таппай бош жүрүшөт. Буйрутма менен иштеген, көчө ушагынан көтөрө албаган “журналист” сөрөйлор “погода жасап”, каалагандай “жазып” жатышат. Ошондуктан, кесиптештерим мени жаман көрүшпөсүн, “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” мыйзамды түп-тамырынан өзгөртүп, журналисттердин укуктары менен милдеттерин, мамлекеттик, жарандык, муниципалдык, укук коргоо, дипломаттык, аскер кызматкерлеринен маалымат алуу тартибин, жоопкерчилик маселелерин так аныктап, мезгил талабына ылайык чечип, мыйзамдаштырып албасак “түрткүнчүк” болуп жүргөнүбүз жүргөн.

Ал эми долбоорго келсек, бул мыйзам долбоорун чийки, бышпаган, жалпыга маалымдоо каражаттарынын ишин алдыга жылдырууга укуктук база түзө албаган мыйзам катары эсептеп, мындай тийип-качма мыйзамды андан ары жылдырууну убактылуу токтотуп, “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” мыйзамды түп-тамырынан бери өзгөртүү боюнча депутаттар менен бирдикте аракеттерди көрүүнү сунуш кылам.

Бабырбек Жээнбеков,

журналист, юрист, “Алиби”, “Ачык саясат” гезиттеринин

2007-2010,2012-2013-жылдардагы жана “Алиби”

гезитинин бүгүнкү күндөгү башкы редактору.

Ушул макала “Майдан.kg” гезитине жарыяланардан, Бегалы Наргозуевдин “Кыргыз тудей” сайтына жайгаштырылардан үч күн мурда интернетти чукулап отуруп, 2016-жылдын 20-декабрында Жогорку Кеӊеште “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча парламенттик  угуу өтөөрү, ага  тиешелүү бир топ адамдар чакырылгандыгы тууралуу маалыматты окуп калдым. Жогорку Кеӊештин сайтын ачып, канааттандыраарлык маалымат алалбай, дүйшөмбү күнү анда көрсөтүлгөн 63-86-89 номеринде отурган кызга телефон чалсам мыйзам долбоору биринчи окуудан өткөндүгүн билдирип, “таппай койдум”- дегенден кийин долбоорду мен көрсөткөн электрондук почтага салып жибериптир. Рахмат ал кызга, кыргыздын ыймандуу бир кызы окшойт.

“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамына  өзгөртүүлөрдү киргизүүнү шарттаган мыйзам долбоору Жогорку Кеӊештин депутаттары  К.Ж.Рыспаев, И.И.Матраимов, Т.К.Тиллаев жана Ж.К.Турускуловдор тарабынан  даярдалып, анда аталган мыйзамдын 3-жана 5-беренелерине гана өзгөртүү киргизүү маселеси көтөрүлүптүр.

Ошондон улам, адегенде эле менде юрист жана бир топ жылдар бою республикалык деӊгээлдеги “Алиби”, “Ачык саясат” гезиттеринин башкы редактору болуп иштеген журналист катары “эмне үчүн эки гана беренеси? Мыйзамдын башка беренелери учур талабына толук жооп берет бекен, алар өзгөртүүлөргө муктаж  эмес бекен?”- деген мыйзамдуу суроолор пайда болду.

Дегеле, авторлор “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамды толук окуп чыгышканбы? Эгер окуган болсо, чынында эле эмне үчүн “анын эки гана беренеси өзгөртүүгө жатат”- деп эсептешүүдө? Мүмкүн, бул журналисттердин, маалымдоо каражаттарынын ашканасын, жашоо-турмушун, тиричилигин жетиштүү деӊгээлде билбегенден улам болуп жүрбөсүн? Андай болсо, алар маалымат менен калыӊ элди камсыз кылуу жаатында иштеп жүргөн адистерди чакырып, алар менен кеӊешип иш жүргүзүшсө болбойт беле? Антишкен күндө эки беренени өзгөртүп коюудан ал мыйзам жакшы мыйзам болуп калбастыгын, жалпыга  маалымдоо каражаттары менен аларда иштеген журналисттердин абалы кылчалык да жакшы  жагына өзгөрбөстүгүн, бүгүнкү “шалтай-болтай” абалында сазга чөгүп бараткан журналистика тармагы дагы деле чөгө берээрин, коомчулуктун кыргыз журналистикасына карата терс пикирлери ого бетер тескерилене берээрин, ушакчы аялдардын деӊгээлине түшкөн маалымат каражаттары пас адамдардын бири-биринен өч алуу куралына гана айланып калаарын, натыйжада өжөр фактылардын, далилдердин негизинде коомдо акыйкаттыкты, чындыкты, адилеттүүлүктү орнотууга, коррупцияны ишкерелөөгө чакырылган, башкы максатын ошолордон көрүүгө милдеттүү болгон маалымат каражаттары, аларда иштеген журналист калкы бүгүн кандай абалда болсо, ошол эле деӊгээлде кала берээрин авторлорубуз саамга ойлонуп коюшса болмок.

Дегеле мыйзамдарга өзгөртүүлөр эмне үчүн керек?

Мыйзам дегенибиз, жалпак  тил менен айтканда, адам менен адамдын, адам менен мамлекеттик органдардын, коомдук жана жеке уюмдардын, алардын өз ара мамилелерин, алакаларын жөнгө салуучу эрежелер гана. Бул мамилелер, алакалар заманга жараша, шартка жараша өзгөрүп турууга мужтаж. Болбосо, коомдо башаламандык башталат, анын өнүгүп-өсүүсү токтойт. Биз “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамга да ушул көз караштан туруп мамиле жасоого милдеттүүбүз.

“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү жогоруда аты аталган төрт депутат даярдаган мыйзам долбоорун окуп  чыккандан кийин менде пайда болгон өкүнүүнү да, таӊ калууну да “жашыруунун кереги жок”- деп эсептейм.

Жогору Кеӊештин кайсы гана депутаты болбосун “мен Кыргызстандын патриотумун, мен кыргыз тилин сүйөм, кыргыз мыйзамдарын урматтайм”- деп көкүрөктөрүн каккылашса көк буу чыгаарын баарыбыз жакшы билебиз. Бирок, тилекке каршы, мен ушул өзгөртүүлөрдөн ар бир сөзүнө маани берип, жоопкерчилик менен сүйлөгөн Мыктыбек Абдылдаев курбалдашымды, бир кездеги Президенттин алдындагы тил комиссиясынын төрагасы, беттегенин бербеген, өжөр Рыскелди Момбеков инимди, чындыкты бетке айткандан тартынбаган, журналист Жанар Акаев инимди жана саналуу болсо да сапта жүргөн чыныгы депутат ини-карындаштарымды көрө албадым. Мүмкүн бул өзгөртүүлөрдү биринчи окууда кабыл алган парламенттик отурумга алар катышкан эмес чыгар?

Эми сөздөн ишке өтүп, жогорудагы төрт депутат даярдап, парламент биринчи окуудан өткөргөн мыйзам долбоорун карап көрөлү.

“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын мыйзамы эгемендиктин алгачкы жылдарында кабыл алынып, 1992-жылдын 2-июлунан тартып иштеп келатат. 1993-жылдын 8-майында, 2013-жылдын 22-февралында жана 2014-жылдын 17-майында -үч жолу  олуп-чолуган өзгөртүүлөр киргизилген.

Бирок, биринде дагы “эмне үчүн “массалык маалымат каражаттары”? Жалпыга маалымдоо каражаттары”- деп кыргызча эле атасак оозубуз кыйшайып калабы?”- деген маселе көтөрүлгөн эмес. Бүгүн да тилибизди жээрип, “жалпыга” деген жакшынакай сөзүбүздү жардан ары ырытып, орус туугандардын “массалык” деген сөзүн “мааратып” жетелеп алдык. Мындай жетеленме адаттан арылып, жазмакерлердин негизги мыйзамын “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” деп орусча-кыргызча ассорти кылбай эле “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө”- деп нукура кыргызча жазганыбыз оң болуп жүрбөсүн?

Орусча  же башка тилдеги сөздөрдүн кыргызча түшүндүрмө, айтылышын (эквивалентин) таппасак айла жок, бирок “эксплуатациялоо”, “номер”, “гражданин”, “статья” (булар өзгөртүүлөрдөгү эки беренедеги эле  сөздөр) деген сөздөрдү, “иштетүү”, “сан”, “жаран”, “берене”- деп берсек деле кыргыз сүйлөмүнө кынала калышып, өздөрүнүн түшүндүрүү  милдеттерин сопсонун эле  аткарып жатышпайбы.

Авторлор долбоорун “чү” дегенде жакшы эле “1-берене” деп башташып, бир кадам жылбай жатып “3-статья төмөнкүдөй редакцияда баяндалсын”- деп “балп” этишиптир. Билген, түшүнгөн  киши мыйзам долбоорунда же “берене”, же “статья” деп бир кылка жазууга милдеттүү.

Андан ары жылганда “массалык маалыматты издөөгө алууга, чыгарууга жана таратууга укуктуу”- деген жобо киргизилиптир. Бизде качантан бери “массалык маалымат”, “массалык эмес маалымат” деген түшүнүк киргизилди эле? Бул жобону ар кимдин башын айландырып отурбай “ар кандай маалыматты издөөгө, алууга, изилдөөгө, чыгарууга жана таратууга” -деп бергенибиз эле туура болот. Маалыматты журналист кайсы гана булактан албасын, аны изилдөөгө да акылуу болуш керек

Мыйзам жоболорунун так жана түшүнүктүү болушу шарт. Мыйзам эч убакта баяндалбайт. Ошондуктан, долбоордогу “3-статья төмөндөгүдөй редакцияда баяндалсын”- деген сөздөр “3-берене төмөнкүдөй редакцияда берилсин же бекитилсин”- деген сөздөргө алмашуусу керек.

“Массалык маалымат каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таратуу үчүн арналган техникалык түзүлүштөрдү жана жабууларды, чийки заттарды жана материалдарды даярдоого, сатып алууга, сактоого жана эксплуатациялоого”- деген жобо “жалпыга маалымдоо каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таркатууга кызмат кылуучу техникаларды жана жабдууларды, чийки заттарды жана материалдарды  даярдоого, сатып алууга, сактоого жана иштетүүгө”- деген сөздөр менен алмаштырылуусу кажет.

Өзгөртүүнүн “Редакцияны кошпогондо, массалык маалымат каражатында продукциясын таратуучу катары редакция, анын ыйгарым укуктуу адамы, басып чыгаруучу менен келишим боюнча же башка мыйзамдуу негизде иштеген ар кандай жеке же юридикалык жак болушу мүмкүн”- деген жободон эмнени түшүнүүгө болот..? Авторлор өздөрү ушул жободон бир нерселерди түшүнүшөбү?

Бул жобону “Жалпыга маалымдоо каражатынын продукциясын таркатуучу болуп -редакция, анын органдары, ыйгарым укуктуу жактар, редакция менен оозеки же жазуу жүзүндөгү келишими бар жактар эсептелет”- деп жазуу башка мыйзамдарга, тактап айтканда Кыргыз Республикасынын Жарандык кодексинен да шайкеш келет.

Мен долбоорго киргизилген өзгөртүүлөрдү окурмандын башын айлантып санап отурбай, өз пикиримдин таблицалык вариантын берейин.

Долбоор

“Массалык маалымат каражаттары            “Жалпыга маалымдоо

 жөнүндө” Кыргыз Республика-                     каражаттары жөнүндө”

сынын Мыйзамына өзгөртүүлөрдү               Кыргыз Республикасынын

киргизүү тууралуу” Кыргыз                           мыйзамына өзгөртүүлөрдү

Республикасынын Мыйзамы                         киргизүү тууралуу” Кыргыз

                                                                              Республикасынын Мыйзамы

 

Депутаттардын     варианты

Б.Жээнбековдун варианты

1-берене “Массалык маалымат каражаттары  жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамына (1992-жылдын 4-августундагы № 99 “Эркин Тоо” гезетасы) төмөнкүдөй өзгөртүүлөр киргизилсин: 1. 3-статья төмөнкүдөй редакцияда баяндалсын: “3-статья. Массалык маалымат каражаттарынын иши жана каржылоо булактары Өздөрүнүн органдарынын жана журналисттердин атынан чыккан массалык маалымат каражаттары ушул Мыйзамда жана Кыргыз Республикасынын башка мыйзамдарында каралган чектөөлөрдөн тышкары, төмөнкүлөрдү чектөөсүз жүзөгө ашырууга укуктуу: – массалык маалыматты издөөгө, алууга, чыгарууга жана таратууга; – массалык маалымат каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таратуу үчүн арналган техникалык түзүлүштөрдү жана жабдууларды, чийки заттарды жана материалдарды даярдоого, сатып алууга, сактоого жана эксплуатациялоого. Массалык маалымат каражаттарынын продукциясы деп мезгилдүү басылманын өзүнчө номеринин тиражы же тиражынын бир бөлүгү, телеканалдын, радиоканалдын, радиопрограмманын, телепрограмманын, кинохроникалык программанын өзүнчө чыгарылышы, программанын аудио- же видео жазуусунун тиражы же тиражынын бир бөлүгү, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясынын өзүнчө чыгарылышы же жаңыланышы, башка массалык маалымат каражатынын өзүнчө чыгарылышы түшүнүлөт. Массалык маалымат каражатынын продукциясын таратуу деп мезгилдүү басма сөз басылмасын сатуу, жазылуу, жеткирүү, таркатып берүү, программанын аудио- же видео жазуулары, телеканалды, радиоканалды берүү (телекөрсөтүү, радио берүү), тиешелүү түрдө телеканалдын, радиоканалдын курамында телепрограмманы, радиопрограмманы берүү, кинохроникалык программаны көрсөтүү, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясына  жетүүнү берүү, таратуунун башка ыкмалары түшүнүлөт. Редакцияны кошпогондо массалык маалымат каражатынын продукциясын таратуучу катары редакция, анын ыйгарым укуктуу адамы, басып чыгаруучу менен келишим боюнча же башка мыйзамдуу негизде иштеген ар кандай жеке же юридикалык жак болушу мүмкүн. Массалык маалымат каражаттарынын иши алардын продукцияларын сатуунун жана башка акы төлөнүүчү кызмат көрсөтүүлөрдүн эсебинен, ошондой эле уюштуруучулардын, демөөрчүлөрдүн каражаттарынын жана Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында тыюу салынбаган башка түшүүлөрдүн эсебинен жүргүзүлөт. Мында чет өлкөлүк жеке жана/же юридикалык жактардын, ошондой эле Кыргыз Республикасында катталган капиталга чет өлкөлүк катышуусу менен юридикалык жактардын эсебинен массалык маалымат каражатын каржылоонун үлүшү каржылоонун жылдык көлөмүнүн жыйырма пайызынан ашпоого тийиш. Купуя булактардан массалык маалымат каражаттарын каржылоо максатында акча каражаттарын жана башка мүлктү алууга тыюу салынат.”. 2. 5-статья төмөнкүдөй редакцияда баяндалсын: “5-статья. Массалык маалымат каражаттарын уюштурууга укук Массалык маалымат каражаттарын уюштурууга укук мамлекеттик органдарга, саясий партияларга, башка юридикалык жактарга, ошондой эле Кыргыз Республикасынын граждандарына таандык. Төмөнкүлөр уюштуруучу болуп чыга албайт: – он сегизге жашы жете элек же соттун өкүмү боюнча эркиндигинен ажыратуу жеринде жазасын өтөп жаткан же сот тарабынан аракетке жөндөмсүз деп табылган Кыргыз Республикасынын гражданы; – мурда массалык маалымат каражатынын уюштуруучусу катары чыгып, анын чыгарылышы соттун чечими менен токтотулган, массалык маалымат каражатын уюштуруучу граждан – соттун массалык маалымат каражатынын чыгарылышын токтотуу жөнүндө чечими күчүнө кирген күндөн тартып үч жыл бою; – массалык маалымат каражатын өндүрүү жана чыгаруу менен байланышкан иш жүргүзүүгө укуктан белгиленген тартипте сот тарабынан ажыратылган граждан; – мыйзамга ылайык сот тарабынан иштөөгө тыюу салынган саясий партия, коомдук бирикме. Чет өлкөлүк жеке жана юридикалык жактар, граждандыгы жок адамдар түз же кыйыр түрдө массалык маалымат каражатынын менчик ээси болгон юридикалык жактын акцияларынын (үлүшүнүн) жыйырма пайызынан ашыгына ээлик кылууга, пайдаланууга, тескөөгө жана (же) башкарууга тыюу салынат. Массалык маалымат каражаты ушул статьяда белгиленген талаптарга жооп берген бир, ошондой эле бир нече уюштуруучу тарабынан түзүлүшү мүмкүн. Мамлекеттик органдарга коомдук бирикмелер жана граждандар менен биргелешип массалык маалымат каражаттарын түзүүгө жол берилбейт, буга Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында каралган учурлар кирбейт.”.   2-берене Ушул Мыйзамга ылайык массалык маалымат каражаттарынын уюштуруучусу катары чыга албаган, Кыргыз Республикасынын аймагында иштеп жаткан массалык маалымат каражаттарынын уюштуруучусу болуп саналган адамдар ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып бир жылдын ичинде массалык маалымат каражаттарын каттоо чөйрөсүндөгү Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген тартипте аларды ээликтен ажыратууга милдеттүү. Ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып уюштуруучуларынын курамы, уставдык капиталдагы үлүшү өзгөргөндүгүнө байланыштуу бир жылдын ичинде белгиленген тартипте кайра каттоодон өтпөгөн массалык маалымат каражаттары массалык маалымат каражаттарын каттоо функцияларын жүзөгө ашыруучу мамлекеттик органдын тиешелүү арызынын негизинде сот тарабынан мажбурлап жоюлууга тийиш.   3-берене Ушул Мыйзам расмий жарыяланган күндөн тартып 15 күн өткөндөн кийин күчүнө кирет. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү үч айлык мөөнөттө өзүнүн ченемдик укуктук актыларын ушул Мыйзамга ылайык келтирсин. Кыргыз Республикасынын Президенти

1-берене “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамына (1992-жылдын 4-августундагы № 99 “Эркин Тоо” газетасы) төмөнкүдөй өзгөртүүлөр киргизилсин: 1. 3-берене төмөнкүдөй редакцияда берилсин: “3-берене. Жалпыга маалымдоо каражаттарынын иши жана каржылоо булактары. Өздөрүнүн органдарынын жана журналисттердин атынан чыккан жалпыга маалымдоо каражаттары ушул мыйзамда жана Кыргыз Республикасынын башка мыйзамдарында каралган чектөөлөрдөн тышкары, төмөнкүлөрдү чектөөсүз жүзөгө ашырууга укуктуу: – ар кандай маалыматты издөөгө, алууга,  изилдөөгө, чыгарууга жана таркатууга; – жалпыга маалымдоо каражаттарынын продукциясын чыгаруу жана таркатууга кызмат кылуучу техникаларды жана жабдууларды, чийки заттарды жана материалдарды даярдоого, сатып алууга, сактоого жана иштетүүгө. “Жалпыга маалымдоо каражаттарынын продукциясы”-деп мезгилдүү басылманын өзүнчө санынын тиражы же тиражынын бир бөлүгү, телеканалдын, радиоканалдын, радиопрограмманын, телепрограмманын, кинохроникалык программанын өзүнчө чыгарылышы, программанын аудио- же видео жазуусунун тиражы же тиражынын бир бөлүгү, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясынын өзүнчө чыгарылышы же жаңыланышы, башка жалпыга маалымдоо каражатынын өзүнчө чыгарылышыэсептелет. “Жалпыга маалымдоо каражатынын продукциясын таркатуу”-деп мезгилдүү басма сөз басылмасын сатуу, ага жазылуу, аны жеткирүү, таркатып берүү, программанын аудио- же видео жазуулары, телеканалдан, радиоканалдан берүү (телекөрсөтүү, радио уктуруу), тиешелүү түрдө телеканалдын, радиоканалдын курамында телепрограмманы көрсөтүү жана радиопрограмманы уктуруу, кинохроникалык программаны, мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясын көрсөтүү  жана таркатуунун башка ыкмалары эсептелет. Жалпыга маалымдоо каражатынын продукциясын таркатуучу катары редакция, анын органдары, ыйгарым укуктуу жактар, редакция менен жазуу түрүндөгү же оозеки келишим боюнча иштеген ар кандай жеке же юридикалык жактар болушу мүмкүн. Жалпыга маалымдоо каражаттарынын иши алардын продукцияларын сатуунун жана башка акы төлөнүүчү кызмат көрсөтүүлөрдүн эсебинен, ошондой эле уюштуруучулардын, демөөрчүлөрдүн каражаттарынын жана Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында тыюу салынбаган башка түшүүлөрдүн эсебинен жүргүзүлөт. Чет өлкөлүк жеке же юридикалык жактардын, ошондой эле Кыргыз Республикасында катталган капиталга чет өлкөлүктөрдүн катышуусу менен  түзүлгөн юридикалык жактардын  жалпыга маалымдоо каражатын каржылоосунун үлүшү каржылоонун жылдык көлөмүнүн элүү пайызынан ашпоого тийиш. Купуя булактардан жалпыга маалымдоо каражаттарын каржылоо максатында акча каражаттарын жана башка мүлктү алууга тыюу салынат.”. 2. 5-берене төмөнкүдөй редакцияда берилсин: “5-берене. Жалпыга маалымдоо каражаттарын уюштуруу укугу. Массалык маалымат каражаттарын уюштуруу укугу мамлекеттик органдарга, саясий партияларга, башка юридикалык жактарга, ошондой эле Кыргыз Республикасынын жарандарына таандык. Төмөнкүлөр уюштуруучу боло албайт: – он сегизге жашы толбогон же соттун өкүмү менен эркиндигинен ажыратуу жайында жазасын өтөп жаткан же сот тарабынан “аракетке жөндөмсүз”- деп табылган Кыргыз Республикасынын жараны; – мурда жалпыга маалымдоо каражатынын уюштуруучусу болуп жүрүп, анын чыгарылышы соттун чечими менен токтотулган  жаран- соттун жалпыга маалымдоо каражатынын чыгарылышын токтотуу жөнүндө чечими күчүнө кирген күндөн тартып үч жыл бою; – жалпыга маалымдоо каражатын даярдоо жана чыгаруу угугунан мыйзам тартибинде сот тарабынан ажыратылган жаран; – мыйзам тартибинде сот тарабынан иштөөгө тыюу салынган саясий партия, коомдук бирикме. Чет өлкөлүк жеке жана юридикалык жактарга, жарандыгы жок адамдарга түз же кыйыр түрдө жалпыга маалымдоо каражатынын менчик ээси болгон юридикалык жактын акцияларынын (үлүшүнүн) жыйырма пайызынан ашыгына ээлик кылууга, пайдаланууга, тескөөгө жана (же) башкарууга тыюу салынат. Жалпыга маалымдоо каражаты ушул беренеде көрсөтүлгөн талаптарга жооп берген бир же  бир нече уюштуруучу тарабынан түзүлүшү мүмкүн. Мамлекеттик органдарга жана уюмдарга  коомдук бирикмелер жана жеке жактар менен биргелешип жалпыга маалымдоо каражаттарын түзүүгө жол берилбейт, буга Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында каралган учурлар кирбейт.   2-берене Ушул Мыйзамга ылайык жалпыга маалымдоо каражаттарынын уюштуруу укугунан ажыраган, Кыргыз Республикасынын аймагында иштеп жаткан жалпыга маалымдоо каражаттарынын уюштуруучусу болуп келген жактарды ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып бир жылдын ичинде жалпыга маалымдоо каражаттарын каттоо чөйрөсүндөгү тиешелүү органдар Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген тартипте ээликтен ажыратууга милдеттүү. Ушул Мыйзам күчүнө кирген учурдан тартып уюштуруучуларынын курамы, уставдык капиталдагы үлүшү өзгөртүлүүгө жаткан жалпыга маалымдоо каражаты эгерде  бир жылдын ичинде белгиленген тартипте кайра каттоодон өтпөсө жалпыга маалымдоо каражаттарын каттоо функцияларын жүзөгө ашыруучу мамлекеттик органдын тиешелүү арызынын негизинде сот тарабынан мажбурлап жоюлууга жатат.   3-берене Ушул мыйзам расмий жарыяланган күндөн  15 күн өткөндөн кийин күчүнө кирет. Кыргыз Республикасынын Өкмөтү үч айлык мөөнөттө өзүнүн ченемдик укуктук актыларын ушул мыйзамга ылайык келтирсин. Кыргыз Республикасынын Президенти

Ошол эле убакта мен дагы  кайталайм: “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” жалпы мыйзам үчүн бул өзгөртүүлөр маанилүү эмес.

Биз алгач жалпыга маалымдоо каражаттарынын курамын аныктап, аларга электрондук басылмалардын да кирүүсүн мыйзамдаштырышыбыз зарыл. “Акипресс”, “24.kg”, “Кыргызтудей” жана башка ондогон электрондук басылмалар миӊдеген, он миӊдеген окурмандарды өздөрүнө тартып, жер шарынын чр тарабына интернет аркылуу тарап жаткандыгын, алардан он миӊдеген адамдар маалымат алып жаткандыгын кантип танабыз?

Мен өзгөртүүнүн авторлоруна таӊ калам. Өзгөртүүнүн алар берген “массалык маалымат каражатынын продукциясы”- деген жобосунда ал продукциялардын катарына “мезгилдүү басылманын тармактык (интернет) версиясына жетүүнүү берүү” дегенди киргизишиптир. Түшүнгөнүмө караганда, “мезгилдүү басылманын интернет сайты анын продукциясы болуп эсептелет”- деген түшүнүктү бергилери келген окшойт. Бирок, азыркы “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамдын 1-беренесинде ал каражаттарга кимдер кирээри көрсөтүлүп калган. Ал жерде “тармактык (интернет) версия»” деген түшүнүк жок.

Бүгүн биз канчалык аракет кылбайлы интернет-сайттарды мыйзам алкагында жоопко тарта албайбыз. Ага негиз жок. Алар маалымат алдыӊында деӊиздердеги, мухиттердеги пираттардай эле ээн-эркин сүзүп жүрүшөт. Пираттарды жоопко тартса болот, а буларды тарта албайсыӊ.

Учурдагы “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамдагы (19-берене) журналист жөнүндөгү аныктама адамдын күлкүсүн гана келтирет. “Коомдун турмушунда болуп жаткан окуялар жөнүндө кабарларды чогултуп, массалык маалымат каражаттары үчүн материалдарды түзүп, редакциялап жана даярдоочу адам журналист болуп эсептелет”- экен. Журналист калкын мындан ашкан келекелөө, басмырлоо болбосо керек. Бул мыйзамдын авторлорунун аныктаганына караганда гезитке бир материал даярдап, жарыялаган 6-класстын окуучусу да журналист болуп калат окшобойбу.

Бүгүн эмне көп? Гезиттер, журналдар, электрондук сайттар, анан албетте “жазгычтар” көп, бирок чыныгы журналисттер аз. “Жазгычтардын” кесепетинен, аларга  талаптын жоктугунан чыныгы кесипкөй, намыскөй, адилет, калыс журналисттер иш таппай бош жүрүшөт. Буйрутма менен иштеген, көчө ушагынан көтөрө албаган “журналист” сөрөйлор “погода жасап”, каалагандай “жазып” жатышат. Ошондуктан, кесиптештерим мени жаман көрүшпөсүн, “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” мыйзамды түп-тамырынан өзгөртүп, журналисттердин укуктары менен милдеттерин, мамлекеттик, жарандык, муниципалдык, укук коргоо, дипломаттык, аскер кызматкерлеринен маалымат алуу тартибин, жоопкерчилик маселелерин так аныктап, мезгил талабына ылайык чечип, мыйзамдаштырып албасак “түрткүнчүк” болуп жүргөнүбүз жүргөн.

Ал эми долбоорго келсек, бул мыйзам долбоорун чийки, бышпаган, жалпыга маалымдоо каражаттарынын ишин алдыга жылдырууга укуктук база түзө албаган мыйзам катары эсептеп, мындай тийип-качма мыйзамды андан ары жылдырууну убактылуу токтотуп, “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” мыйзамды түп-тамырынан бери өзгөртүү боюнча депутаттар менен бирдикте аракеттерди көрүүнү сунуш кылам.

Бабырбек Жээнбеков,

журналист, юрист, “Алиби”, “Ачык саясат” гезиттеринин

2007-2010,2012-2013-жылдардагы жана “Алиби”

гезитинин бүгүнкү күндөгү башкы редактору.

БШК тараткан маалымат боюнча бүгүн, 11-декабрда өткөн КР Конституциясына өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча референдумга келген шайлоочулардын 812.372 шайлоочусу же 79,7% конституцияны өзгөртүүгө макул деп добуш берген.

Ал эми 155. 540 шайлоочу же 15,2% каршы добуш берген.
51. 175 бюллетень же 5% жараксыз деп табылган.
Жалпысынан референдумда добуш берүүгө 1 млн 19 миң 87 шайлоочу же баардык шайлоочулардын 35,7% катышкан.

БШК тараткан маалымат боюнча бүгүн, 11-декабрда өткөн КР Конституциясына өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча референдумга келген шайлоочулардын 812.372 шайлоочусу же 79,7% конституцияны өзгөртүүгө макул деп добуш берген.

Ал эми 155. 540 шайлоочу же 15,2% каршы добуш берген.
51. 175 бюллетень же 5% жараксыз деп табылган.
Жалпысынан референдумда добуш берүүгө 1 млн 19 миң 87 шайлоочу же баардык шайлоочулардын 35,7% катышкан.

-Бабырбек Субанович,  учурда “сөз эркиндигибиз гана калды, калганынын баары жоголду” деген сөз байма-бай айтыла баштады. Бул сөздөргө кошулса болобу?

– Сөз эркиндигиң деле жыргап кеткен жок. Ошол эле убакта, сенин сурооңо мисал катары Орто Азия  өлкөлөрүн алып карасак, Казакстанда, Түркменистанда, Өзбекстанда, Тажикстанда  сөз эркиндиги деген таптакыр жок. Аларга салыштырмалуу биздин журналисттер  каалаган нерсесин жазып, каалаган нерсесин элге жеткире алат. Бул жагынан албетте биз алдыда баратабыз. Ошол эле убакта сөз  эркиндигине бийлик кандай мамиле кылып жатат? Негизги маселе ушунда болуп жатпайбы. Жазганын го биз жазып жатабыз, ага бийлик көңүл буруп жыйынтык чыгарабы? Гезиттерге,  электрондук маалымат каражаттарына толгон-токой сын материалдар жарыяланып жатат. Бирок бийлик ага кабагым-кашым дебей  өз билгенин жасоодо. Деги эле  массалык маалымат каражаттарына жарыяланган материалдар коомдо болуп жаткан терс көрүнүштөрдү элге жеткирип, коомчулуктун сынына коюп, бийлик  ошондон бийлик  жыйынтык чыгарса деген  максатта жазылат.  Мүмкүн  коомчулук кандайдыр бир деңгээлде  өз пикирин билдирет, элдик талкууга алынат, бирок бийлик тарабынан көңүл буруу болбой жатпайбы.  Айтылган сөз ошол жерде эле калып, коомдо өзгөрүү болгон жок.  Ошол материалдарга  бийлик тарабынан реакция берилбегенден кийин бизде басма сөз, деги эле сөз эркиндиги  бар, ал бааланат деп айтуунун өзү кыйын. Сөзгө маани берилбегенден кийин  ал куру сөз болуп калат.  Ооздун жели чыкты, абага учту да кетти.  Сөз эркиндиги  жөн гана айтып коюш эмес,  кандайдыр бир баасын алса гана сөз эркиндиги бар деп айтса болот.  Экинчи жагынан “сөз эркиндиги” деп көп нерселерди жазып жатабыз. Бийлик бутактарында олтурган адамдар жөнүндө  материал чыгып, ага жакпай калса, четинен камап,  ар кандай айып пулдарды  салышууда. Бүгүн Уран Ботобеков сыртта качып жүрөт.  Дайыр Орунбековго 2 млн сом  акча айып пул салып, төлөгөн жоксуң деп Жаза кодексинин 338-беренесинин негизинде  кылмыш ишин козгошту.  Сен айып пулду төлөй албай  калдың деп кылмыш ишин козгоо бул айбанчылык болуп жатпайбы. Бүгүнкү күндө биздин бийликтин журналисттерге ушундай мамиле  жасап жаткандан кийин сөз эркиндиги бар деп айтыш өтө оор нерсе.

-Медалдын экинчи жагы бар да. Мисалы, ошол сөз эркиндигин алып жүргөн айрым журналисттерибиз акылга сыйбаган, адамдын адамдык аброюна шек келтирген сөздөр менен жазып жиберишүүдө. Балким  өзүбүз ошол бийлик бутагындагыларды сындап жатканда  фактысы менен адамдын жеке жашоосу, адамдык аброюна шек келтирбесек балким  башкача болмок беле?

-Журналисттердин  жоопкерчилигин күчөтүү бүгүнкү күндө чоң  маселеге айланууда. Анткени бүгүн өзү эмне жөнүндө жазып жатканын билбеген “жазгычтар” көбөйүп кетти. Журналист негизинен фактыны терең изилдеп, бышырып, анан окурманга бериш керек. Эгерде ой чабыты кенен, билим деңгээли жогору, өз ишин сүйгөн журналист  болсо көчөдөн уккан сөздөрдүн баарын эле  элге  жеткире  бербейт. Биздин журналисттер  ар кайсы окуу жайды бүткөндөр, же 10-классты бүтүп деле  журналист болуп кеткендер.  Ошентип атып журналистика чарбасы боткого айланып калды. Чындыгында жоопкерчиликти сезген  журналисттерибиз  аз болуп жатат.  Биз көбүнчө  башкы редакторлорду күнөөлөп, жоопкерчиликти ошолорго артабыз.  Бүгүнкү күндө бир дагы басма сөз кызматында фактыны терең изилдөө мүмкүнчүлүгү жок,  кылдырап араң оокат кылып жатышат.  Башка материал жок болуп же башка себеп болуп калгандыктан  келген материалды  чыгарууга аргасыз болушууда. Менимче,  журналисттердин жоопкерчилигин  күчөтүүнү колго алуу зарыл. Басма сөз жөнүндө мыйзамды түп тамырынан кайра иштеп чыгуу керек. Мен өткөндө  басма сөз боюнча мыйзамдын орусча варианты менен кыргызча вариантын салыштырып көрдүм. Экөө таптакыр эки башка вариант.   Мыйзам боюнча мамлекеттик тилдегиси расмий вариант  болуп эсептелет.  Аны колдонолу десек орусча вариантына  карама-каршы келип калат экен.  Мындай жагдайлар ал мыйзамда абдан көп экен. Бүгүнкү күндө  журналисттердин  жоопкерчилигин жөнгө салган  мыйзамдарыбыз да жок. Кылмыш жаза кодексинде   мазактоо жана жалган ушактоо деген беренелер  бар эле, аларды да алып салышты.  Менимче материалды жарыялаган гезитти күнөөлөбөй материалды берген авторду жеке жоопкерчиликке тартып баштасак алар тизгинин өздөрү эле тартып калат. Антпесек биз  журналистиканы жоготуп алабыз. Журналистиканы жоготобуз, “жазгычтар” каалаган нерсесин жазганды  уланта берет.  ММКлар дагы кандай гана сын материал болбосун бийлик тарабынан  кандайдыр бир деңгээлде көңүл буруу сөзсүз керек. Эмне үчүн коммунисттердин убагында ар бир чыккан сын материал райкомдун, парткомдун жыйындарында каралып, аларга баа берилчү эле. Ал кезде бүгүндөй  жамыраган гезиттер  жок, гезитке чыккан ар бир сын материал  текшерүүгө алынып,  өзүнүн баасын алчу. Ушуларды кандайдыр бир деңгээлде ишке киргизип алсак  анда басма сөз эркиндиги дегенибиз  баканооздук, буйрутма материалдарды эмес, анын баасы өтө жогору экенин биле баштайт элек.

-Эки күндөн кийин 2020-жылга чейин өзгөртпөйбүз деп келген  Конституциябыз  өзгөртүүгө коюлуп жатат.  “Эркин Тоо” гезитине чыккан расмий билдирүүдөн юридикалык жактан кандайдыр бир купулга толо турган  кошумчаларды көрө алдыңызбы?

-Сот системасындагы өзгөртөбүз деп жаткандарын эле айталычы. Өткөндө президент  Жогорку Сотко барып алып  “сот системасын жөнгө салдык. Мен иштеп жаткандан бери 350дөн ашык судьяларды дайындадым. Ошонун бирөөсү гана мени  уят кылды. Калганынын баары жакшы иштеп жатат. Ушундай темпиңерден жазбай иштегиле”-деп кетти.  Мен аябай таң калдым. Анткени мен Кыргызстанды аралап соттор  менен түздөн-түз иштешип жатам.  Бүгүнкү күндө сот системасы  таптакыр отуруп калды. Бакиев  менен Акаевдин убагындагы сотторду көрдүм. Аларга караганда бүгүн ыйманы жок,  нысапсыз, мыйзам менен  ойногон судьялар,  прокурорлор аябай көбөйүп кетти. Муну моюнга  алышыбыз керек. Президент айткандай болсо шапкелерибизди көккө ыргытып кубанбайт белек.  Андай болбой, тескерисинче артка кетип жатабыз Чындыкты моюнга алыш керек  да. Сотторго бааны президент эмес, эл бериш керек. Эл болсо  бул соттордон тажап бүттү. Конституцияга сот реформасын киргизебиз, сот системасын оңдойбуз деп жатышат. Конституциялык  сот чечим чыгараардан мурда президент менен Жогорку Кеңешке жөнөтүш керек экен. Алар макулдугун берсе  Конституциялык палата ошондой токтом  кабыл алыш керек. Эгер макул болбосо эки айдын ичинде карап,өздөрүнүн чечимин кабыл алат экен.  Жогорку Кеңеш го оюнчук орган.  Президент  кандайдыр бир каршылыгын билдирсе,  Конституциялык сот эч убакта өзүнүн оюн айта албайт. Буга бир эле мисал келтирейин. 2013-жылы  Констиуциялык палата  “баш мыйзамды өзгөртүүгө болбойт”-деген токтом чыгарып берген. Бүгүнкү күндө президенттин аппараты кайрылса “референдум өткөрсө болот,  Конституцияны өзгөртүүгө болот”-деп чечим чыгарып берип жатышат. Ушундан кийин биз Конституциялык палатага кантип ишенебиз? Деги эле соттор туура чечим чыгарып мамлекеттин, элдин тагдырын чечет дегенге  кантип ишенсе болот? Бул жерде  сот системасын алдыга жылдырып, реформа жүргүзүп жатабыз дегендери жөн эле жомок.  Соттор мыйзамдын  нормаларын сактап, мыйзамды гана жетекчиликке алып  иштеш керек деп жатпайбызбы?  Бул жерде мыйзамдын  нормалары менен эмес, бийликтин айтканы менен иш кетип жатат. Өзгөртүлүп жаткан Конституция боюнча  аны алдыга жылдырчу эч кандай сот  системасына өзгөртүү кирбейт. Тескерисинче сотторду биротоло тизгиндеп алуунун гана амалын көздөп жатышат. Мындан башка да көп  өзгөртүүлөр бар экен Булардын  бардыгын Конституцияга киргизиштин кереги жок болчу.  Атайын Конституциялык мыйзамдар  бар.  Соттор, соттордун статусу тууралуу мыйзамдар  бар, ошолорго эле Конституциялык мыйзамдарды өзгөртүү, кошумчаларды киргизиш керек болчу.  Конституцияга фундаменталдык нормалар гана кирүүсү керек. Бүгүн Конституцияны өзгөртөбүз дегендери өздөрүнүн кызыкчылыгын ойлоп, жасалган гана кадам.  Мейли, азыр Конституцияны оңдоп коюшсун. Эртеңки күнү кийинки президент келип дагы оңдоо киргизет. 2020-жылга чейин Конституцияны өзгөртүүгө укугу жок деген норманы сактап турсак  кийинки  келген президент 2020-жылга чейин иштемек. Ага чейин  Конституциялык кеңешме чакырып,  Конституциянын бышырылган вариантын иштеп чыкканына кенен убакыт болмок.

-А эгер Атамбаев кетпей калсачы?  Анткени баскан турган жеринде кетээрин айтып жүргөн Президентибиз  кечээ жакында коңшу өлкөнүн  башчылары  кала берүүсүн суранып жатканын маалымат жыйынында айтты. Акаев менен Бакиев деле экинчи мөөнөткө барбайм деп анан “эл суранып жатат” деп кала беришкени баарыбызга маалым го?

-Туура, Атамбаев буга чейин “мен экинчи мөөнөткө барбайм, премьер-министр да болбойм”-деп айтып келген. 1-декабрдагы маалымат жыйынында  Путин менен Назарбаев менден суранып жатат деген сөз оозунан чыгып кетти. Биз эгемен мамлекетпиз. Эгемен мамлекет болгондон кийин алардын  суранганы суу кечпеген нерсе.  Путин менен Назарбаев Атамбаевдин президент болуп калаар калбасын  чечпейт. Кыргызстандын эли өзү чечет. Эгерде  кыргыз эли Конституцияга өзгөртүү киргизели, президентти  эки же үч мөөнөткө шайласак болот  деген өзгөртүү киргизсе анда барышка акысы бар. Бүгүн Конституцияда андай норма  жок болгондон кийин  ал жөнүндө сөз кылуунун өзү туура эмес болуп калат. Демек , бул жөнүндө  сөз башталгандан кийин Атамбаевдин көкүрөгүндө  кандайдыр  бир ойлор пайда болгондугун жокко чыгарууга болбойт. Бекеринен Назарбаев менен Путинге шилтеме жасаган жок. Эртең мынакей эки президент болбой  суранып жатышат, Кыргызстандын элинен кайра-кайра  кайрылуулар түшүп  жатат  деген  сөздөрдү айтып чыгышы мүмкүн. Бул деген мөөнөтү бүтөөрүнө бир жыл калган убакытта кандайдыр бир фундаментти, жолду даярдап жатканынан кабар берет. Бул сөз бекеринен чыккан жок. Мен бир иштерди  баштадым  эле, ошолорду аягына чыгарсам болот эле деп жатпайбы? 5 жылдын ичинде  мамлекеттин  турмушун өзгөртө албаган адам  аны он жыл берсең да өзгөртө албайт. Андан үмүттү үзүп коюу керек.  Анан  калса,  Атамбаевдин бүгүнкү жүргүзүп жаткан саясаты  мүмкүн элге көп сезилбейттир,  бирок  президент экономиканы алдыга жылдыруунун ордуна артка кетирип жатат. Бизде  эң  кирешелүү сектор болуп электр энергиясы  эсептелет.  Мен монополияга каршы кызматта иштегенден улам бул маселени жакшы билем.  Электр энергиясы бизде жетиштүү деңгээлде өндүрүлүп жатат. Жылына 15 млрд киловатт  электр энергиясын өндүрсөк, ошонун  5тен бири  3 млрды жок болуп, абага учуп кетип жатат. Чындыгында бул абага учпайт. Ачыгын айтканда  атка минерлердин эле чөнтөгүнө кетип жаткан акчалар.  Ушуну жөнгө салыш керек эле.  Өз убагында мен   бул боюнча өзүмдүн сунушумду жазып Президентке, Жогорку Кеңешке,  премьерге да бергем. Атамбаев менен Жогорку  Кеңеш көңүл да бурган эмес. Бул жерде  Жантөрө Жолдошевичке рахмат айтыш керек. Алгач  муну укканда мени зекип “сен өкмөттүн саясатына каршы  иш жасап жатасың”-деп айтты. Бирок мен берген нерсени окуп чыгып Артыкбаев экөөбүздү чакырып “Бул кишиники туура экен, Бааны көтөрүүгө эч кандай негиз жок экен”-деп айткан.  Бирок, жыл айланбай мен кызматтан кеткенден кийин бааны көтөрүп салышты. Бүгүнкү күнгө чейин эл да унчукпайт, башкалар да  унчукпайт. Бүгүнкү энергетикага коюлуп жаткан баа негизсиз, туура эмес баа.  Ушундай нерселер көп болуп жатат.  Мындай боло берсе  биздин экономикабыз алдыга жылбайт.  Тармакты көтөрүү үчүн анын жетекчиси ой чабыты бар, ишти анализге ала алган, анан сөзсүз  патриот адам болушу керек.

-Бакиевди  президенттиктен кетирген ушул нерселер эле.  Ошол убакта элди көтөргөн оппозиция  башындагы Атамбаев, Текебаевдер турушту. Бүгүн  элдин дагы булардын дагы унчукпай жатканынын себеби эмнеде? Бийликке жетиш үчүн эле  ушул рычагды колдонуштубу?

-Эл унчукпагандан кийин бийликке келген адам Атамбаев айткандай “ажыдаарга”  айланып кетип жатпайбы.  Ажыдаарга айлангандан кийин каалаган нерсесин жасайт. Тийешелүү тармакта иштеген адамдар да алардын  чөнтөгүнө бирдеме түшкөнүн каалап турушат.  Электр  энергиясынын эсеби жок болсо, жылына 3 млрд  киловатт энергетика абага “учуп”  кетип жатса башкача айтканда чөнтөккө түшүп жатса алар албетте  жанагындай кадамдарга барышат да. Болбосо, мен 38 барактан турган  атайын справка жазып бердим эле.  Ар бир электр ишкана, мисалы  Чыгыш электро, Ошэлектро, Электро станциялар АККнын болгон  чыгаша кирешелерин   баарын эсептеп, так эсебин чыгарып  бергенбиз.  Мурдагы баа менен  эле иштегенде жылына ушул мен айткан ишканалар канча пайда табаарын айтканбыз. Ошондо алар  жылына  250-300 млн сомдун тегерегинде накта киреше таап жатышат.  Бүгүн  бааны  2 сом 14 тыйын кылдык. Кана электр тармагы элдин чекесин жылытып жибергени?

-Азыр энергетика холдинги эмне иш жасап жатканы белгисиз. Дыйкандарга пайдасы тийбеген  айыл чарба министрлигине караганда энергетика министрлигин кармап калса болмок. Бүгүн ортомчу компаниялардын гана күнү тууп жаткандай таасир калтырып жатат?

-Бүгүнкү эң чоң  киреше алып келе турган тармак бул энергетика.  Геология жана  минералдык ресурстар агенттигин комитет кылып, ага өнөр жай, электр тармагын берип салды.  Үчөө  бири-бирине кошулбай турган тармактар. Өкмөттүн структурасын түзүп жатканда  Сооронбай Жээнбековго ишендим эле. Мурда иштеп жүргөн, практикалык, теориялык жактан да өзгөртүүлөрдү киргизе алат го десем бул киши  өз алдынча ишти алып  кете албайт экен. “СДПК” кандай айтса ошону жасап, таптакыр жылыш жок. Чындыгында эле бүгүнкү күндө  айыл чарба министрлигинин иште эч кимге кереги жок. Экономика министрлигинин  эмне кереги бар экенин да билбейм. Конкреттүү түрдө бүгүн эмне иш менен алектенет? Булар ведомостволордун саясатын аныктап берет. Андай нерсенин эмне кереги бар?  Экономика министрлигин Каржы министрлигине кошуп туруп эле  жашынакай ишти алдыга жылдырса болот эле. Канчалаган акча каражаты кетип атат, канчалаган кадрлар олтурат. Ошол эле монополияга каршы кызматты экиге бөлүп салышты. Электр тармагы боюнча өзүнчө, калган тармактар боюнча өзүнчө. Бизде эмне, ошончолук эле акча көппү? Мен иштеп жатканда  электр тармагын 4 гана кызматкер тейлеп,  Кыргызстандагы электр  тармагынын бардык иштерин бүтүрүп жөнгө салып койчу? Бүгүнкү күндө жаңы агенттик  түзүштү. Канчалаган  мамлекеттин акчасы кетип жатат.  Ушундай алешемдиктер көп кетип жатпайбы. Чөнтөгүбүздө акча жок болсо,  анан  Кыргызстандын жашоосун оңдойбуз деп жатсак,  керексиз структураларды ача бергенден көрө мамлекеттик кызматтардын ведемостволордун,  министрликтердин  кыла турган ишин конкреттүү аныктап, санын азайтып, ар бир кызматкерге тагылган   милдеттин жоопкерчилигин күчөтүп койсо эле жашынакай алдыга жылмакпыз.  Бүгүн баары  чаржайыт. Айтылган нерсе айтылган жерде калып жатат.

-Өзбекстан жаңы гана президенттүү болду. Биздин президент Өзбекстанга  иш сапары менен бараары айтылууда. Ислам Каримов каза болгондо барбай коюп, эми барганы туура эмес болуп калбайбы?

-Ислам  Каримов каза болгонго чейин барып көп маселелерди чечиш керек болчу. Мамлекет башына келген адам   алыскы, жакынкы мамлекеттердин башчылары менен колунан келишинче  жакшы мамиле түзүүгө, ошого аракет жасоого милдеттүү. Бул өлкө башчысынын жеке кызыкчылыгы эмес,  элдин кызыкчылыгы.  Элдин кызыкчылыгын биринчи орунга  койгон президент жанындагы  коңшулар менен жакшы мамиле түзгөнгө милдеттүү. Тилекке  каршы,  биздин Президент андай кадамга бара алган жок. Ал Каримовдун өлүмүн күтүп жүрдү.  Мына ал тилеги ишке ашып, Каримовдун  көзү өтүп кетти. Мирзиёев президент  болуп шайланды. Жаманбы, жакшыбы мамлекеттик этика деген бар.  Ошонун негизинде  болсо дагы биздин президент  Ислам Каримов  каза болгондо жакындарына,  мамлекеттин башка жетекчилерине  көңүл айтып келиш керек эле. Бул анын кемчилиги. Анын дагы деле бараар, барбасы күмөн.  Экинчи тараптын пикирине таянсак барбай  калышы мүмкүн.  Кандай болгон күндө да барыш керек.

– Сизди “Теле компания ачат экен, “Алиби” гезитин кайра  жандантат экен”-деген сөздөр чыгып жатат.

-Уулум бүгүн саясаттагы салмактуу саясатчылардын  бири.  Анын өзүнчө көз карашы бар.  Мен ага кийлигишпейм.  Телевидение менен да өзү алектенип жүрөт. Мен “атасы менен баласы  жарышып чуркап жүрөт, кыйкыргандан башка  колдорунан эч нерсе келбейт”- деген элдин сөзүнө калбайлы деп тизгинди тартып турам. Бирок учурдагы саясый, коомдук турмуш чоң саясатка   аралашууга мажбур  кылып жатат. Бүгүнкү бийликтин  жүргүзүп жаткан саясаты айрыкча референдумду өткөрүү, укук коргоо, сот органдарында жүрүп жаткан оркойгон кемчиликтер жанга батып турат.  Калыс кепти уккулары келбесе камчы көтөрүп чыгууга мажбур болосуң да. Кечээ  эле “Майдан” гезити аркылуу  Фарид Ниязовго кайрылуу жасадым.  Анткени мындан эки ай мурун  Фарид экөөбүз сот системасы боюнча сүйлөшкөнбүз. Мен кайрылуу жасагам.  Ошондон  бери  айтылган сөз айтылган жерде калып, алга  жылбайт. Прокуратуранын, соттордун ишине баа берели деп гезит аркылуу кайрылсам  кечээ Фарид келиңиз, дагы такташалы, сөзсүз түрдө чара көрөбүз деп телефон чалыптыр.  Прокуратурага мыйзам бузуулар болуп жатат, карагыла деп жазсам, алар тескеричинче мыйзам бузган адамдарды коргоп,  ошолорду канатына калкалап жатат.  Ушундай иштер боло берсе кимдин болбосун жаны күйөт экен. Соттор, прокурорлор мамлекеттин менчигинде турган жерди басып алуучуларга берип  коюп анан алардын таламын талашып жатат. Ушундай нерселерди көрүп олтургандан кийин айла жок  башка кадамдарга барууга мажбур болот экенсиң. “Алиби” гезитин ноябрда эле чыгарууну  пландаштыргам.  Каржы маселесине байланыштуу токтоп  турат.  Жардам берем дегендер качып жатышат. Жаңы Жылдан кийинкиге калды го.

Булак: “Жаңы ордо”

– Илим  Майрамбекович,  “Таза Кыргызстан”  партиясы менен  болгон ызы- чуу социалдык баракчаларда каттуу чуу болуп жатат. Өз оозуңуздан уксак?

– Ызы-чууну көтөргөн “Таза Кыргызстан” партиясы. Мыйзам боюнча бардык саясый партияларга убакыт бөлүнүп берилди. Алар жеке кайрылуу жана дебаттар. БШК дебаттардын, жеке кайрылуулардын шарттарын жана кезектерин чүчүкулак аркылуу аныктап берди. Дебатка “Таза Кыргызстан” башка эки партия менен чыгышы керек эле. Дебат болоор күнү “Таза Кыргызстан” партиясынын атынан Калдан Эрназарова, Игорь Итибаев, Аркадий Гладилов, Любовь Ардамина (политкеңештин мүчөлөрү, төрага орун басары, катчылыктын жетекчиси) бир топ болуп келишти. Башка топту жетектеп Марат Иманкулов келди. Эки тарап КТРКнын алдында бири-бирин мыйзамсыз деп күнөөлөп, дебатка биздин топ катышуубуз керек деп талашышты. Түз эфир талашка учурап, жаңжал чыгып токтоп калып, башка партиялардын дагы укугу бузулбасы үчүн эки тарапты тең дебатка киргизбөө чечимин кабыл алдым. Бул боюнча биз БШКга маалымдап, башка күнү убакыт берүүгө даяр экендигибизди билдирдик. Эки күндөн кийин А. Гладилов жетектеген бир топ, М. Иманкулов жетектеген топ дагы “Акипресс” агенттигине пресс-конференция беришип, бири-бирин мыйзамсыз деп айыпташты. КТРКдагы дебаттардын акыркы күнү М. Иманкулов Аймактык шайлоо участкасынан “Таза Кыргызстан” партиясы дебатка катышууга укуктуу экендиги жөнүндө кагаз алып келип, А. Гладилов жана башкалардын бардыгы партиядан четтетилгенин билдирди. Биз каршы болгон жокбуз. Кечинде келип катыша бергиле дедик. Кечинде дебатка М. Иманкулов жетектеген топ келди, ошол эле учурда А. Гладилов тарабын жактаган аял киши келди. Кайра жаңжал башталды. М. Иманкулов бул аял киши расмий четтетилгенин билдирип, провокация кылып аткандыгын айтып киргизбөөнү суранды. Аял киши четтетүү мыйзамсыз болгондугун, сотко берерин, КТРКга “Таза Кыргызстандын” атынан ал чыгышы керектигин, М. Иманкуловду катыштырбоо талабын койду. Бул жолу дагы ички маселелерди чечип алып келишин суранып, түз эфирге киргизбөө чечимин кабыл алдым. Себеби түз эфирге чырдашып аткан партиянын мүчөлөрүн киргизип, дебаттарды үзгүлтүккө учуратуу коркунучу ачык эле.

– Ошол ызы-чуунун видеосун карасак  сизди такыр сүйлөтпөй эле кыйкыра беришиптир. Жада калса  сиздин аброюңузга шек келтирген  сөздөрдү да айтышыптыр.  Бирок аягы жок экен. Аягында эмне болдуңуздар?

– Бул видео “Таза Кыргызстан” тараптан тартылган видео. Бул кичинекей эле бөлүгү. Биз өзүбүз дагы тартып алдык. Жарым сааттан ашыгырак ызы-чуу болду. Ошол убакыттын ичинде деле сөз сүйлөтүшкөн жок. Туура айтасыз, Кадыр-баркка шек келтирчү сөздөрдү дагы айтып атышты. Эми муну саясый кырдаалга кабылган партия мүчөлөрүнүн эмоциясы деп кабыл алдым. Көтөрүмдүү болгонго аракет кылалык. Аягында адатка айланып бара жаткандай эле кийин өпкөмдүн үзүлөөрүн, эл алдында жоопко тартылаарымды белгилеп кетишти.

– Илим эфирди өзү билип, оппозицияны киргизбей жатат деп эле арызданып бүтө албай жатышат. Деги оппозицияга эфир берилип атабы?

– Оппозициянын табияты ушундай эмеспи. Аны кабыл алам. Бирок бүгүнкү күндө КТРКдан мен чыга элекмин деп бир дагы оппозиция мүчөсү айта албайт го. Мен аз чыгып атам деши мүмкүн. Эч кимге тоскоолдук, же кара тизме деген түшүнүк КТРКда жок. Муну жооптуу түрдө айталам. Мисалы, ушул эле учурда Конституцияга өзгөртүү киргизүүгө каршы жана колдогон топтор дебатка түз эфирде өтүп атат. Ал жерде Марат Иманкуловдон оппозициялык тажрыйбасы үч- төрт эсе көп, позициясы таптакыр келишпеген адамдар чыгып, катуу сын пикирлерин эч тоскоолдуксуз эле жарыялап атышат. Кече күнү кечиндеги эфирде айта кетсек Адиль Турдукулов деген жигит КТРКда мен кара тизмедемин деп түз эфирге чыгып айтып жатат. Ушундай нонсенстер бар.  Кара тизмеде болсо бирдеке кылып киргизбей коёт элем го, айласын таап.

– Дебаттарга негизи партиялар кандай талаптар менен киргизилет. Алдын ала эскертүү берип, саатын айтып, телефон чалып турасыздарбы же  программа боюнча эле келип кирип кетишеби?

-Биринчи БШКда партия мүчөлөрүнө маалымат беришет, канчада, каякта эмне болоорун. Андан кийин программага дагы басылып, ЖМКларда таркатылат. Андан тышкары КТРК ар бир партияга кошумча расмий билдирүү жөнөтөт. Билдирүүнүн ичинде эрежелери так жазылат. Кошумча болоор күнү телефон чалып такташат. Унутуп калыш, билбей калыш мүмкүн эмес.

-Кандай гана адам болбосун жоопкерчилик деген мамиле болуш керек. Дебаттарга жоопкерчиликтүү эле мамиле жасап, сылыктыкты, тактыкты колдонуп жатышабы?

-Адамдар ар кандай болот эмеспи. Аттуу-баштуу адамдар келип катышканы менен кээ биринин айткан сөздөрүнө таң калгандан башка айла жок отуруп калабыз. Кээ бири келип кандай жүрүп, кандай сүйлөштүн өрнөгүн көргөзүп кетишет, ага ыраазы болуп калабыз. Эмнеси болсо дагы КТРК баарына чыдайт. Бул биздин эл алдындагы кызматыбыз.

Булак: “Жаңы ордо”

-Бабырбек Субанович,  учурда “сөз эркиндигибиз гана калды, калганынын баары жоголду” деген сөз байма-бай айтыла баштады. Бул сөздөргө кошулса болобу?

– Сөз эркиндигиң деле жыргап кеткен жок. Ошол эле убакта, сенин сурооңо мисал катары Орто Азия  өлкөлөрүн алып карасак, Казакстанда, Түркменистанда, Өзбекстанда, Тажикстанда  сөз эркиндиги деген таптакыр жок. Аларга салыштырмалуу биздин журналисттер  каалаган нерсесин жазып, каалаган нерсесин элге жеткире алат. Бул жагынан албетте биз алдыда баратабыз. Ошол эле убакта сөз  эркиндигине бийлик кандай мамиле кылып жатат? Негизги маселе ушунда болуп жатпайбы. Жазганын го биз жазып жатабыз, ага бийлик көңүл буруп жыйынтык чыгарабы? Гезиттерге,  электрондук маалымат каражаттарына толгон-токой сын материалдар жарыяланып жатат. Бирок бийлик ага кабагым-кашым дебей  өз билгенин жасоодо. Деги эле  массалык маалымат каражаттарына жарыяланган материалдар коомдо болуп жаткан терс көрүнүштөрдү элге жеткирип, коомчулуктун сынына коюп, бийлик  ошондон бийлик  жыйынтык чыгарса деген  максатта жазылат.  Мүмкүн  коомчулук кандайдыр бир деңгээлде  өз пикирин билдирет, элдик талкууга алынат, бирок бийлик тарабынан көңүл буруу болбой жатпайбы.  Айтылган сөз ошол жерде эле калып, коомдо өзгөрүү болгон жок.  Ошол материалдарга  бийлик тарабынан реакция берилбегенден кийин бизде басма сөз, деги эле сөз эркиндиги  бар, ал бааланат деп айтуунун өзү кыйын. Сөзгө маани берилбегенден кийин  ал куру сөз болуп калат.  Ооздун жели чыкты, абага учту да кетти.  Сөз эркиндиги  жөн гана айтып коюш эмес,  кандайдыр бир баасын алса гана сөз эркиндиги бар деп айтса болот.  Экинчи жагынан “сөз эркиндиги” деп көп нерселерди жазып жатабыз. Бийлик бутактарында олтурган адамдар жөнүндө  материал чыгып, ага жакпай калса, четинен камап,  ар кандай айып пулдарды  салышууда. Бүгүн Уран Ботобеков сыртта качып жүрөт.  Дайыр Орунбековго 2 млн сом  акча айып пул салып, төлөгөн жоксуң деп Жаза кодексинин 338-беренесинин негизинде  кылмыш ишин козгошту.  Сен айып пулду төлөй албай  калдың деп кылмыш ишин козгоо бул айбанчылык болуп жатпайбы. Бүгүнкү күндө биздин бийликтин журналисттерге ушундай мамиле  жасап жаткандан кийин сөз эркиндиги бар деп айтыш өтө оор нерсе.

-Медалдын экинчи жагы бар да. Мисалы, ошол сөз эркиндигин алып жүргөн айрым журналисттерибиз акылга сыйбаган, адамдын адамдык аброюна шек келтирген сөздөр менен жазып жиберишүүдө. Балким  өзүбүз ошол бийлик бутагындагыларды сындап жатканда  фактысы менен адамдын жеке жашоосу, адамдык аброюна шек келтирбесек балким  башкача болмок беле?

-Журналисттердин  жоопкерчилигин күчөтүү бүгүнкү күндө чоң  маселеге айланууда. Анткени бүгүн өзү эмне жөнүндө жазып жатканын билбеген “жазгычтар” көбөйүп кетти. Журналист негизинен фактыны терең изилдеп, бышырып, анан окурманга бериш керек. Эгерде ой чабыты кенен, билим деңгээли жогору, өз ишин сүйгөн журналист  болсо көчөдөн уккан сөздөрдүн баарын эле  элге  жеткире  бербейт. Биздин журналисттер  ар кайсы окуу жайды бүткөндөр, же 10-классты бүтүп деле  журналист болуп кеткендер.  Ошентип атып журналистика чарбасы боткого айланып калды. Чындыгында жоопкерчиликти сезген  журналисттерибиз  аз болуп жатат.  Биз көбүнчө  башкы редакторлорду күнөөлөп, жоопкерчиликти ошолорго артабыз.  Бүгүнкү күндө бир дагы басма сөз кызматында фактыны терең изилдөө мүмкүнчүлүгү жок,  кылдырап араң оокат кылып жатышат.  Башка материал жок болуп же башка себеп болуп калгандыктан  келген материалды  чыгарууга аргасыз болушууда. Менимче,  журналисттердин жоопкерчилигин  күчөтүүнү колго алуу зарыл. Басма сөз жөнүндө мыйзамды түп тамырынан кайра иштеп чыгуу керек. Мен өткөндө  басма сөз боюнча мыйзамдын орусча варианты менен кыргызча вариантын салыштырып көрдүм. Экөө таптакыр эки башка вариант.   Мыйзам боюнча мамлекеттик тилдегиси расмий вариант  болуп эсептелет.  Аны колдонолу десек орусча вариантына  карама-каршы келип калат экен.  Мындай жагдайлар ал мыйзамда абдан көп экен. Бүгүнкү күндө  журналисттердин  жоопкерчилигин жөнгө салган  мыйзамдарыбыз да жок. Кылмыш жаза кодексинде   мазактоо жана жалган ушактоо деген беренелер  бар эле, аларды да алып салышты.  Менимче материалды жарыялаган гезитти күнөөлөбөй материалды берген авторду жеке жоопкерчиликке тартып баштасак алар тизгинин өздөрү эле тартып калат. Антпесек биз  журналистиканы жоготуп алабыз. Журналистиканы жоготобуз, “жазгычтар” каалаган нерсесин жазганды  уланта берет.  ММКлар дагы кандай гана сын материал болбосун бийлик тарабынан  кандайдыр бир деңгээлде көңүл буруу сөзсүз керек. Эмне үчүн коммунисттердин убагында ар бир чыккан сын материал райкомдун, парткомдун жыйындарында каралып, аларга баа берилчү эле. Ал кезде бүгүндөй  жамыраган гезиттер  жок, гезитке чыккан ар бир сын материал  текшерүүгө алынып,  өзүнүн баасын алчу. Ушуларды кандайдыр бир деңгээлде ишке киргизип алсак  анда басма сөз эркиндиги дегенибиз  баканооздук, буйрутма материалдарды эмес, анын баасы өтө жогору экенин биле баштайт элек.

-Эки күндөн кийин 2020-жылга чейин өзгөртпөйбүз деп келген  Конституциябыз  өзгөртүүгө коюлуп жатат.  “Эркин Тоо” гезитине чыккан расмий билдирүүдөн юридикалык жактан кандайдыр бир купулга толо турган  кошумчаларды көрө алдыңызбы?

-Сот системасындагы өзгөртөбүз деп жаткандарын эле айталычы. Өткөндө президент  Жогорку Сотко барып алып  “сот системасын жөнгө салдык. Мен иштеп жаткандан бери 350дөн ашык судьяларды дайындадым. Ошонун бирөөсү гана мени  уят кылды. Калганынын баары жакшы иштеп жатат. Ушундай темпиңерден жазбай иштегиле”-деп кетти.  Мен аябай таң калдым. Анткени мен Кыргызстанды аралап соттор  менен түздөн-түз иштешип жатам.  Бүгүнкү күндө сот системасы  таптакыр отуруп калды. Бакиев  менен Акаевдин убагындагы сотторду көрдүм. Аларга караганда бүгүн ыйманы жок,  нысапсыз, мыйзам менен  ойногон судьялар,  прокурорлор аябай көбөйүп кетти. Муну моюнга  алышыбыз керек. Президент айткандай болсо шапкелерибизди көккө ыргытып кубанбайт белек.  Андай болбой, тескерисинче артка кетип жатабыз Чындыкты моюнга алыш керек  да. Сотторго бааны президент эмес, эл бериш керек. Эл болсо  бул соттордон тажап бүттү. Конституцияга сот реформасын киргизебиз, сот системасын оңдойбуз деп жатышат. Конституциялык  сот чечим чыгараардан мурда президент менен Жогорку Кеңешке жөнөтүш керек экен. Алар макулдугун берсе  Конституциялык палата ошондой токтом  кабыл алыш керек. Эгер макул болбосо эки айдын ичинде карап,өздөрүнүн чечимин кабыл алат экен.  Жогорку Кеңеш го оюнчук орган.  Президент  кандайдыр бир каршылыгын билдирсе,  Конституциялык сот эч убакта өзүнүн оюн айта албайт. Буга бир эле мисал келтирейин. 2013-жылы  Констиуциялык палата  “баш мыйзамды өзгөртүүгө болбойт”-деген токтом чыгарып берген. Бүгүнкү күндө президенттин аппараты кайрылса “референдум өткөрсө болот,  Конституцияны өзгөртүүгө болот”-деп чечим чыгарып берип жатышат. Ушундан кийин биз Конституциялык палатага кантип ишенебиз? Деги эле соттор туура чечим чыгарып мамлекеттин, элдин тагдырын чечет дегенге  кантип ишенсе болот? Бул жерде  сот системасын алдыга жылдырып, реформа жүргүзүп жатабыз дегендери жөн эле жомок.  Соттор мыйзамдын  нормаларын сактап, мыйзамды гана жетекчиликке алып  иштеш керек деп жатпайбызбы?  Бул жерде мыйзамдын  нормалары менен эмес, бийликтин айтканы менен иш кетип жатат. Өзгөртүлүп жаткан Конституция боюнча  аны алдыга жылдырчу эч кандай сот  системасына өзгөртүү кирбейт. Тескерисинче сотторду биротоло тизгиндеп алуунун гана амалын көздөп жатышат. Мындан башка да көп  өзгөртүүлөр бар экен Булардын  бардыгын Конституцияга киргизиштин кереги жок болчу.  Атайын Конституциялык мыйзамдар  бар.  Соттор, соттордун статусу тууралуу мыйзамдар  бар, ошолорго эле Конституциялык мыйзамдарды өзгөртүү, кошумчаларды киргизиш керек болчу.  Конституцияга фундаменталдык нормалар гана кирүүсү керек. Бүгүн Конституцияны өзгөртөбүз дегендери өздөрүнүн кызыкчылыгын ойлоп, жасалган гана кадам.  Мейли, азыр Конституцияны оңдоп коюшсун. Эртеңки күнү кийинки президент келип дагы оңдоо киргизет. 2020-жылга чейин Конституцияны өзгөртүүгө укугу жок деген норманы сактап турсак  кийинки  келген президент 2020-жылга чейин иштемек. Ага чейин  Конституциялык кеңешме чакырып,  Конституциянын бышырылган вариантын иштеп чыкканына кенен убакыт болмок.

-А эгер Атамбаев кетпей калсачы?  Анткени баскан турган жеринде кетээрин айтып жүргөн Президентибиз  кечээ жакында коңшу өлкөнүн  башчылары  кала берүүсүн суранып жатканын маалымат жыйынында айтты. Акаев менен Бакиев деле экинчи мөөнөткө барбайм деп анан “эл суранып жатат” деп кала беришкени баарыбызга маалым го?

-Туура, Атамбаев буга чейин “мен экинчи мөөнөткө барбайм, премьер-министр да болбойм”-деп айтып келген. 1-декабрдагы маалымат жыйынында  Путин менен Назарбаев менден суранып жатат деген сөз оозунан чыгып кетти. Биз эгемен мамлекетпиз. Эгемен мамлекет болгондон кийин алардын  суранганы суу кечпеген нерсе.  Путин менен Назарбаев Атамбаевдин президент болуп калаар калбасын  чечпейт. Кыргызстандын эли өзү чечет. Эгерде  кыргыз эли Конституцияга өзгөртүү киргизели, президентти  эки же үч мөөнөткө шайласак болот  деген өзгөртүү киргизсе анда барышка акысы бар. Бүгүн Конституцияда андай норма  жок болгондон кийин  ал жөнүндө сөз кылуунун өзү туура эмес болуп калат. Демек , бул жөнүндө  сөз башталгандан кийин Атамбаевдин көкүрөгүндө  кандайдыр  бир ойлор пайда болгондугун жокко чыгарууга болбойт. Бекеринен Назарбаев менен Путинге шилтеме жасаган жок. Эртең мынакей эки президент болбой  суранып жатышат, Кыргызстандын элинен кайра-кайра  кайрылуулар түшүп  жатат  деген  сөздөрдү айтып чыгышы мүмкүн. Бул деген мөөнөтү бүтөөрүнө бир жыл калган убакытта кандайдыр бир фундаментти, жолду даярдап жатканынан кабар берет. Бул сөз бекеринен чыккан жок. Мен бир иштерди  баштадым  эле, ошолорду аягына чыгарсам болот эле деп жатпайбы? 5 жылдын ичинде  мамлекеттин  турмушун өзгөртө албаган адам  аны он жыл берсең да өзгөртө албайт. Андан үмүттү үзүп коюу керек.  Анан  калса,  Атамбаевдин бүгүнкү жүргүзүп жаткан саясаты  мүмкүн элге көп сезилбейттир,  бирок  президент экономиканы алдыга жылдыруунун ордуна артка кетирип жатат. Бизде  эң  кирешелүү сектор болуп электр энергиясы  эсептелет.  Мен монополияга каршы кызматта иштегенден улам бул маселени жакшы билем.  Электр энергиясы бизде жетиштүү деңгээлде өндүрүлүп жатат. Жылына 15 млрд киловатт  электр энергиясын өндүрсөк, ошонун  5тен бири  3 млрды жок болуп, абага учуп кетип жатат. Чындыгында бул абага учпайт. Ачыгын айтканда  атка минерлердин эле чөнтөгүнө кетип жаткан акчалар.  Ушуну жөнгө салыш керек эле.  Өз убагында мен   бул боюнча өзүмдүн сунушумду жазып Президентке, Жогорку Кеңешке,  премьерге да бергем. Атамбаев менен Жогорку  Кеңеш көңүл да бурган эмес. Бул жерде  Жантөрө Жолдошевичке рахмат айтыш керек. Алгач  муну укканда мени зекип “сен өкмөттүн саясатына каршы  иш жасап жатасың”-деп айтты. Бирок мен берген нерсени окуп чыгып Артыкбаев экөөбүздү чакырып “Бул кишиники туура экен, Бааны көтөрүүгө эч кандай негиз жок экен”-деп айткан.  Бирок, жыл айланбай мен кызматтан кеткенден кийин бааны көтөрүп салышты. Бүгүнкү күнгө чейин эл да унчукпайт, башкалар да  унчукпайт. Бүгүнкү энергетикага коюлуп жаткан баа негизсиз, туура эмес баа.  Ушундай нерселер көп болуп жатат.  Мындай боло берсе  биздин экономикабыз алдыга жылбайт.  Тармакты көтөрүү үчүн анын жетекчиси ой чабыты бар, ишти анализге ала алган, анан сөзсүз  патриот адам болушу керек.

-Бакиевди  президенттиктен кетирген ушул нерселер эле.  Ошол убакта элди көтөргөн оппозиция  башындагы Атамбаев, Текебаевдер турушту. Бүгүн  элдин дагы булардын дагы унчукпай жатканынын себеби эмнеде? Бийликке жетиш үчүн эле  ушул рычагды колдонуштубу?

-Эл унчукпагандан кийин бийликке келген адам Атамбаев айткандай “ажыдаарга”  айланып кетип жатпайбы.  Ажыдаарга айлангандан кийин каалаган нерсесин жасайт. Тийешелүү тармакта иштеген адамдар да алардын  чөнтөгүнө бирдеме түшкөнүн каалап турушат.  Электр  энергиясынын эсеби жок болсо, жылына 3 млрд  киловатт энергетика абага “учуп”  кетип жатса башкача айтканда чөнтөккө түшүп жатса алар албетте  жанагындай кадамдарга барышат да. Болбосо, мен 38 барактан турган  атайын справка жазып бердим эле.  Ар бир электр ишкана, мисалы  Чыгыш электро, Ошэлектро, Электро станциялар АККнын болгон  чыгаша кирешелерин   баарын эсептеп, так эсебин чыгарып  бергенбиз.  Мурдагы баа менен  эле иштегенде жылына ушул мен айткан ишканалар канча пайда табаарын айтканбыз. Ошондо алар  жылына  250-300 млн сомдун тегерегинде накта киреше таап жатышат.  Бүгүн  бааны  2 сом 14 тыйын кылдык. Кана электр тармагы элдин чекесин жылытып жибергени?

-Азыр энергетика холдинги эмне иш жасап жатканы белгисиз. Дыйкандарга пайдасы тийбеген  айыл чарба министрлигине караганда энергетика министрлигин кармап калса болмок. Бүгүн ортомчу компаниялардын гана күнү тууп жаткандай таасир калтырып жатат?

-Бүгүнкү эң чоң  киреше алып келе турган тармак бул энергетика.  Геология жана  минералдык ресурстар агенттигин комитет кылып, ага өнөр жай, электр тармагын берип салды.  Үчөө  бири-бирине кошулбай турган тармактар. Өкмөттүн структурасын түзүп жатканда  Сооронбай Жээнбековго ишендим эле. Мурда иштеп жүргөн, практикалык, теориялык жактан да өзгөртүүлөрдү киргизе алат го десем бул киши  өз алдынча ишти алып  кете албайт экен. “СДПК” кандай айтса ошону жасап, таптакыр жылыш жок. Чындыгында эле бүгүнкү күндө  айыл чарба министрлигинин иште эч кимге кереги жок. Экономика министрлигинин  эмне кереги бар экенин да билбейм. Конкреттүү түрдө бүгүн эмне иш менен алектенет? Булар ведомостволордун саясатын аныктап берет. Андай нерсенин эмне кереги бар?  Экономика министрлигин Каржы министрлигине кошуп туруп эле  жашынакай ишти алдыга жылдырса болот эле. Канчалаган акча каражаты кетип атат, канчалаган кадрлар олтурат. Ошол эле монополияга каршы кызматты экиге бөлүп салышты. Электр тармагы боюнча өзүнчө, калган тармактар боюнча өзүнчө. Бизде эмне, ошончолук эле акча көппү? Мен иштеп жатканда  электр тармагын 4 гана кызматкер тейлеп,  Кыргызстандагы электр  тармагынын бардык иштерин бүтүрүп жөнгө салып койчу? Бүгүнкү күндө жаңы агенттик  түзүштү. Канчалаган  мамлекеттин акчасы кетип жатат.  Ушундай алешемдиктер көп кетип жатпайбы. Чөнтөгүбүздө акча жок болсо,  анан  Кыргызстандын жашоосун оңдойбуз деп жатсак,  керексиз структураларды ача бергенден көрө мамлекеттик кызматтардын ведемостволордун,  министрликтердин  кыла турган ишин конкреттүү аныктап, санын азайтып, ар бир кызматкерге тагылган   милдеттин жоопкерчилигин күчөтүп койсо эле жашынакай алдыга жылмакпыз.  Бүгүн баары  чаржайыт. Айтылган нерсе айтылган жерде калып жатат.

-Өзбекстан жаңы гана президенттүү болду. Биздин президент Өзбекстанга  иш сапары менен бараары айтылууда. Ислам Каримов каза болгондо барбай коюп, эми барганы туура эмес болуп калбайбы?

-Ислам  Каримов каза болгонго чейин барып көп маселелерди чечиш керек болчу. Мамлекет башына келген адам   алыскы, жакынкы мамлекеттердин башчылары менен колунан келишинче  жакшы мамиле түзүүгө, ошого аракет жасоого милдеттүү. Бул өлкө башчысынын жеке кызыкчылыгы эмес,  элдин кызыкчылыгы.  Элдин кызыкчылыгын биринчи орунга  койгон президент жанындагы  коңшулар менен жакшы мамиле түзгөнгө милдеттүү. Тилекке  каршы,  биздин Президент андай кадамга бара алган жок. Ал Каримовдун өлүмүн күтүп жүрдү.  Мына ал тилеги ишке ашып, Каримовдун  көзү өтүп кетти. Мирзиёев президент  болуп шайланды. Жаманбы, жакшыбы мамлекеттик этика деген бар.  Ошонун негизинде  болсо дагы биздин президент  Ислам Каримов  каза болгондо жакындарына,  мамлекеттин башка жетекчилерине  көңүл айтып келиш керек эле. Бул анын кемчилиги. Анын дагы деле бараар, барбасы күмөн.  Экинчи тараптын пикирине таянсак барбай  калышы мүмкүн.  Кандай болгон күндө да барыш керек.

– Сизди “Теле компания ачат экен, “Алиби” гезитин кайра  жандантат экен”-деген сөздөр чыгып жатат.

-Уулум бүгүн саясаттагы салмактуу саясатчылардын  бири.  Анын өзүнчө көз карашы бар.  Мен ага кийлигишпейм.  Телевидение менен да өзү алектенип жүрөт. Мен “атасы менен баласы  жарышып чуркап жүрөт, кыйкыргандан башка  колдорунан эч нерсе келбейт”- деген элдин сөзүнө калбайлы деп тизгинди тартып турам. Бирок учурдагы саясый, коомдук турмуш чоң саясатка   аралашууга мажбур  кылып жатат. Бүгүнкү бийликтин  жүргүзүп жаткан саясаты айрыкча референдумду өткөрүү, укук коргоо, сот органдарында жүрүп жаткан оркойгон кемчиликтер жанга батып турат.  Калыс кепти уккулары келбесе камчы көтөрүп чыгууга мажбур болосуң да. Кечээ  эле “Майдан” гезити аркылуу  Фарид Ниязовго кайрылуу жасадым.  Анткени мындан эки ай мурун  Фарид экөөбүз сот системасы боюнча сүйлөшкөнбүз. Мен кайрылуу жасагам.  Ошондон  бери  айтылган сөз айтылган жерде калып, алга  жылбайт. Прокуратуранын, соттордун ишине баа берели деп гезит аркылуу кайрылсам  кечээ Фарид келиңиз, дагы такташалы, сөзсүз түрдө чара көрөбүз деп телефон чалыптыр.  Прокуратурага мыйзам бузуулар болуп жатат, карагыла деп жазсам, алар тескеричинче мыйзам бузган адамдарды коргоп,  ошолорду канатына калкалап жатат.  Ушундай иштер боло берсе кимдин болбосун жаны күйөт экен. Соттор, прокурорлор мамлекеттин менчигинде турган жерди басып алуучуларга берип  коюп анан алардын таламын талашып жатат. Ушундай нерселерди көрүп олтургандан кийин айла жок  башка кадамдарга барууга мажбур болот экенсиң. “Алиби” гезитин ноябрда эле чыгарууну  пландаштыргам.  Каржы маселесине байланыштуу токтоп  турат.  Жардам берем дегендер качып жатышат. Жаңы Жылдан кийинкиге калды го.

Булак: “Жаңы ордо”