Кыргызстан айыл чарбасына ылайыкташкандыктан, калктын басымдуу бөлүгү айыл жергесинде дыйканчылык жана мал чарбачылыгы менен күн көрөт. Бирок айтылбай келген кырсыктан же атайын жасалган кылмыштан улам дыйкандардын, малчылардын жылдап төккөн тери текке кетүүдө
Учурда калктын 70-80 пайызы мал багып, эгин эгүү менен алектенет. Айыл-чарба жана мелиорация министрлиги билдиргендей өлкө боюнча 7 млн.дон ашык мал бар. Анын ичинен бодо мал 1,3 млн. болсо, кой-эчкинин саны 6 млн.го жеткен.
Айыл элинин кылган оокаты жалгыз мал чарбасы жана айыл чарбасы. Бирок кээде табият кырсыктары жана ар кандай ылаңдар өмүр бою чогулткан байлыгын бир күндө жер менен жексен кылууда. 2015-жылдын эсеби менен 150 миңге жакын мал арам өлүп, алардын жалпы чыгымы 1 млрд. сомду чапчыган.
Карышкыр 30 койду бир күндө кырды
Жакында эле Жайыл районунун тургуну Абылгазиев Тыныбектин 30 баш коюн карышкыр кырып кеткен. Азыр үй-бүлө жылдап тапкан кирешесинен бир күндө кол жууп, күйбөгөн жери күл болуп турган чагы. Тыныбектин айтымында, 30 кой 1 жылдык киреше эмес. Байлык бир тыйындан куралат дегендей, 10 койду 100гө көбөйтүү үчүн Абылгазиевдердин үй-бүлөсү ондогон жыл тер төккөн. “30 кой менен кошо бир эле менин эмес, балдарымдын да өмүр бою чогулткан кирешеси күйүп кетти”, – дейт ал.
– Кышкысын мал үйдө болот, жайкысын жайлоого чыгабыз. Өзүмдүн коюма кошуп элдин коюн алып акыга багып берем. Дагы жакшы, карышкыр элдикине тийбей меникин кырыптыр. Анткени меники өзүнчө кетип калчу. Күн ысыкта чак түштө кой жуушайт эмеспи, ошондо көлөкөгө таштап коюп үйгө түштөнгөнү кетип калчумун. Ал күнү да ошенткем. Күн оой баштаганда барсам кой жок. Ары-бери издеп таппай койдум. Көрсө, карышкыр кууп кетиптир. Сыягы бир үйүр карышкыр го, казакка өтүп бараткан окшойт. Ошентип койдун калганын эртеси таңга жуук таптык. Чачылып кеткен экен, ар жерден бир-экиден таап аттык. Баш аягы 30дай кой жок. 10го жакынынын ичин жарыптыр. Дагы ондоюн тамактап кетиптир. Калганын айдап кетсе керек, дайыны жок. Карышкыр кургур тойсо деле ыраазы болбой, жөн эле кыра берет экен.
Фермер Тыныбектин айтымында, мындай окуя быйыл биринчи жолу катталып аткан жок. Буга чейин да кара малын карышкырга жем кылган кездери көп болгон.
– Эми бул табият экен да. Карышкыр кой эмес, жылкыга кол салган учурлар да болуп келген. Тай, торпокту далай жегиздик. Бирок мынчалык массалык кырган эмес. Карышкыр кез келген саатта келип, кымырып кетиши мүмкүн. Карышкыр тийбейт деп эч ким кепилдик бере албаса керек, – деп кейиди малчы.
Малдын өлгөнү да көйгөй, көмгөнүң да көйгөй
Дыйкан, малчылардын жыйнаганын чачып, ырысын кошо талашкан бир эле карышкыр, чөө эмес. Андан тышкары айттырбай келген табият кырсыктары, катаал аба ырайы (сел, мөндүр, чагылган, калың түшкөн кар), жугуштуу оору сыяктуу дагы бир топ себептерди атоого болот. Адатта мындай учурда мамлекет тарабынан бир тыйын жардам көрсөтүлбөйт. Жадагалса, чириген жемиштен же малдын өлүгүнөн дыйкан, малчылар өздөрү кутулууга аргасыз. Анткени малдын өлгөнү өзүнчө көйгөй, өлүмтүктү жок кылуу кийинки көйгөй. Малдын өлүгү атайын аңгекке ыргытылса, чириген жер жемишти атайын жайга төгүү үчүн өзүнчө акча төлөп, ташып чыгуу зарыл. Албетте, мындай көрүнүш атам замандан бери кайталанып келе жаткан көнүмүш адат. Анткени адам табиятка эч качан каршы чыга алган эмес. Адистер аталган көйгөйдөн чыгуунун жалгыз жолу – мал жандыктарын жана айыл чарба өндүрүмдөрүн камсыздандыруу деп эсептешет. Камсыздандыруунун мындай түрү азырынча эл арасында кенен тааныла элек. Буга биринчиден камсыздандыруучу компанияга ишенимдин жоктугу себеп болсо, экинчиден, эл арасында маалыматтын аздыгы себеп болууда.
100 коюңду бир койго камсыздандыр
“АТН полис” камсыздандыруу компаниясынын жетекчиси Эрнис Абдыкеевазыр балыктан тартып тоокко чейин камсыздандырса болорун айтат. “Мал баасы базарга карап бааланат, ошол баанын 1ден 5 пайызга чейинки суммасын камсыздандыруу компанияга төлөйт. Бул 100 коюң болсо, жылына 1 кой бересиң деген кеп” – дейт ал.
– Ачыгын айтканда, азыр элибиз мал жандыктарын же айыл-чарба өндүрүмдөрдүн камсыздандырганга өтө элек. Көнө элек. Ал эми банктан насыяга мал алган болсо банктын милдеттенмесине ылайык, сөзсүз камсыздандырышат. Бааны базар баасына ылайыктайбыз. Мал базарда канча турса биз да бааны ошого салыштырабыз. Мисалы, уйду 200 миң деп ашыра баалабайбыз, же 30 миң деп кемите да айталбайбыз. Жогоруда аталган пайыздык көрсөткүчтөр бардык эле малга бирдей эмес. Эгерде асыл тукум жылкы болсо же пародалуу уй болсо пайызы да чоңураак болот жана камсыздандыруу акчасы да көбүрөөк төлөнөт. Өткөндө көчмөндөр оюнунда күлүктөрдүн, көк бөрүгө чабылчу аттардын баары биздин компанияда камсыздандырылуу болчу. Байкасаңыздар керек, чабылган аттардын бери жагы эле 5000 доллар турат. Ошол оюнда жабыр тарткан аттардын дары-дармегине кеткен чыгымдарды толук төлөп бердик. Азыр бизге тоок фермалардын ээлери көбүрөөк кайрылууда. Анткени тоок деген араң жан болот экен. Оору каптаса 1-2 күндө эле жапырт кырылып калат.
Ошондой эле Эрнис Абдыкеев карапайым элге бир эле мал жандыктарын эмес, айыл чарба продукцияларын да камсыздап алуусун кеңеш кылат.
– Мисал катары, картөшкөнү алсак, алгач картөшкө эгилген жердин анализин алабыз. Семиз жерби, арык жерби ошону аныкташыбыз керек. Анализдин негизинде 1 гектар жерден канча тонна түшүм алынары билинет. Ошого жараша пайыздык көрсөткүчтү да аныктайбыз. Жердин анализи толук аныкталып бүткөндө базар баасын карайбыз. Быйылкы жыл менен, акыркы жылдардын статистикасын салыштырып, пайызды чыгарабыз. Ошондуктан пайыздык көрсөткүчтү алдын ала айтуу кыйын болуп калат.
Мамлекеттик компаниялар ишеничтен чыккан
Өлкөбүздө камсыздандыруучу компанияларга карата элдин ишеними акырындап жоголуп баратат. Анткени айрым компаниялардан тиешелүү акчаны ала-албай артынан айлап-жылдап чуркаган адамдар жок эмес. Алар айткандай, өз акчаңды өндүргөнчө бюрократиялык тоскоолдуктар менен таманың тешилип бүтөт. Булардын сап башында мамлекет менен биргелешип ачылган чет элдик компаниялар турганы жашыруун эмес. Айыл чарба иштери боюнча адис Манас Саматов чет элдик компанияларга ишенип болбойт дейт. Ал элдин акчасын чогултуп алып, куйругун түйүп кеткен компанияларды көрүп эле жүргөнүн айтат.
– Менин билишимче камсыздандыруучу компаниялардын көпчүлүгү чет элден келген. Басымдуу бөлүгү Орусияга тийиштүү. Аларга эч качан ишенбеш керек. Анткени мындай компаниялар жогоруда отурган биздин аттуу-баштуулар менен ымала түзүп, алганды билип бергенди билбей калышат. Кыскасы, акыр-аягы коррупциялык долбоорго айланып, элдин канын соргондон башка иш кылбай калат. Ушул убакка чейин орус каржы институттары менен биздин лөктөр биргелешип демилгелеген бир да долбоордун кыйратып аягына чыкканын көрө элекпиз. Булардын башы бириксе эле акча топтоп өз чөнтөгүн толтурмайга өтүшөт. Бул бизде эле эмес, дүйнө жүзүндө болуп аткан көрүнүш. Жаңы чыгып келе жаткан кыргыз компаниялар бар, бирок саналуу гана. Ошондуктан мал чарбасын, деги эле мүлктү камыздандырууда ишеничтүү, арты таза компанияларга кайрылганыбыз оң.
Мындан сырткары, өлкөдө 7 млн.го жакын мал-жандык болсо, мал доктурдун саны 4 миңге жетпейт. Айрым алыскы айылдарда малчылар өздөрү адистешип, ооруган малды билими жок туруп дарылаганга өтүшкөн. Айрым учурда мындай адат тескери жыйынтык берип, чыгымга алып келет. Эмесе кийинки макалабызда ушул тууралуу сөз кылмакчыбыз.
Булак: “Борбор Азия жаңылыктар кызматы”
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ