Илгери СССРдин курамында туруп, ошондогу коомдук унаа системасын мурастап калган Жалал-Абад шаарында эгемендик жылдары бул система кыйла артка кетип калды. Мурдагы автобустар эскирди, көчөлөрдө жалаң кичи автобустар (бусиктер) каттап, коомдун аярлуу кыртышынын, балдардын социалдык укуктарын, жеңилдиктерди ишке ашыруу мүмкүндүгү чектелди.
Ырас, 2010-жылы өлкөгө Кытайдан автобус келип, анча-мынчасы шаарга да тийген эле. Ал автобустар да эскирип, азыркы тапта шаар тургундарынын керектөөлөрүн толугу менен камсыз кылып бергенге жарабай калышты. Башка өлкөлөргө окшоп, шаар тургандары кооз, ыңгайлуу, кенен жана жарык, жайында салкын, кышындасы жылуу автобустарда качан жүрүшөр экен…
Деген менен, Жалал-Абад шаары илгертен эле 40-50 миң кишиге ылайыктап курулган экен. Азыр ар кайсы эсептөөлөр боюнча 3 эсе көп эл жашап турат. Демек, шаарда ыңгайсыздыктар пайда болду. Шаарды дароо кеңейтип жиберүүгө болбойт. Бирок, акырындык менен шаарды шаарга окшотуп, шаардыктарга ыңгайлуу шарт түзүп, Кыргызстандагы эң кооз, жайлуу, төгөрөгү төп келген шаарга айландырууга болот да. Албетте, бул ар кайсы келечектүү долбоорлорду ишке ашырууга 10-15 миллион доллардын тегерегинде инвестициялык каражаттар керек болот.
Ушундай илгери үмүттөр менен шаар мэриясы 2016-2026-жылдарга Жалал-Абад шаарын өнүктүрүү программасын иштеп чыккан. Анда бир катар келечектүү бизнес–пландар камтылып, эгер алар ишке аша турган болсо, шаар болуп көрбөгөндөй өзгөрүүгө учурашы толук ыктымал. Шаар унаа, эс алуу, коопсуздук, ыңгайлуулук, туризм, ишкердик жагынан кыйла өсөт жана чет жактарга шаардын жакшы имиджи кеңири таркайт деген ишеним бар.
Башка долбоорлор арасында шаарда коомдук унааны шаар тургундарынын кызыкчылыгында чечүү үчүн “Коомдук унаа” программасы да иштелип чыккан. Шаардыктарга белгилүү болгондой, муниципалдык унаа базасынын азыркы автобустары эскирди жана алардын саны да жетишсиз. Анан калса, эртең эле таптакыр жараксыз абалга келиши күтүлүп турат, эгер алдын ала аракет жасалбаса, анда шаар автобустарсыз кала тургандай. Шаар бийлиги шаарда мыкты унаа тармагын түзүп, шаардагы заманбап коомдук унаа системасын түзүү үчүн наркы 268,15 миллион сом турган долбоорду иштеп чыгып, ишке ашырууга аракет кылмакчы. Ал долбоорго ылайык, шаарда 8 багытта эл ташый турган жаңы, заманбап, ыңгайлуу 74 автобусту жүргүзүүнү пландап жатат.
Эгер бул долбоор ишке ашса, анда шаар жана шаардыктар эмнеден утат? Эң биринчиден, шаарда жетиштүү сандагы заманбап, бардык ыңгайлуулуктары бар автобустар пайда болот. Шаар бийликтери бул максатты ишке ашырууда кийин сатып алуу үчүн Чехиянын, Түркиянын, Россиянын, Кытайдын же Беларусиянын автобустарын караштырууда. Автобустар шаардыктарды ташып гана калбай, өзүнүн дизайны, турпаты менен шаарга да көрк бериши керек.
Дагы бир эске ала турган нерсе – автобустарда билеттер электрондук тартипте сатылат, ким-бирөө сатпайт, ал бирөөнүн чөнтөгүнө да түшпөй, дароо казынага түшөт. Бул ачыктыкты камсыз кылып, коррупциялык көрүнүштөрдүн болбостугуна алып келет. Анан калса, автобус менен тейлөөнүн маданияты жогорулап, бул шаардыктарда жаңы жүрүм-турум маданиятынын калыптанышына шарт түзөт.
Автобустар азыркы бусиктердей салонго адамдын толушун күтүшпөйт. Ар кайсы багыттагы автобустар аялдамаларга 10 мүнөт сайын келип-кетип турушат. Жүргүнчүлөрдүн убактысы үнөмдөлөт жана аларга ыңгайлуулук түзүлөт. Аялдамаларга ар бир автобустун келер-кетер убактысы жазылып турат жана тийиштүү кызматтар автобустардын так жүрүшүн көзөмөлдөп турушат.
Шаарда жаңы, заманбап автобустардын пайда болушу менен көчөлөрдө кайнаган башка эл ташуучу унаалар саны азаят, абаны булгоо да төмөндөп, шаар көчөлөрүндө башамаламан, кымгуут унаа кыймылы иретке салынат, жол кыймылынын коопсуздугу бекемделет, казынадан бул багытка керектелүүчү чыгымдар үнөм болот, шаардын заманбап коомдук унаа паркы пайда болот.
Азыркыдай атуулдар таксиге, ыңгайсыз бусиктерге акча коротушпай, кенен, таза, ыңгайлуу автобустарда акчасын үнөмдөшөт. Эң башкысы, жеңилдик алуучу согуш ардагерлеринин, майыптардын, Баатыр энелердин, балдардын жана башкалардын социалдык укуктары камсыздалат, алар акысыз же арзантылган тарифтер менен жүрө алышат.
Албетте, ар кандай долбоор өзүн-өзү актай турган, шаар казынасына күч келтирбей турган болушу зарыл. Тескерисинче, казынага киреше алып келе турган болсо, анда эле аны Кудай жалгасын. Долбоорду иштеп чыккан жумушчу тобунун эсептөөлөрүнө караганда казынага да бир топ киреше түшөт. Эсептөөлөргө караганда, долбоорду ишке ашырган 1-жылы жүргүнчүлөр саны 7 миллион, 2-жылы 12,34 миллион, 3-жылдан баштап 17,6 миллион болушу күтүлөт. Ошондой болгон кезде 15 жыл аралыгында бул долбоор 105,1 миллион сомов киреше алып келет, анын ичинен 53,6 миллион сому салык түрүндө, 51,5 миллион сому мамлекеттик жеке менчик өнөктөштүк алкагында концессиялык тартипте келип түшөт.
Азырынча шаар мэриясынын ушундай жакшы максаттары, иштелип чыккан программалары бар. Буюрса, ошол максаттар ишке ашса, долбоорлор иштеп калса, анда кийинки бир нече жылда шаар таптакыр өзгөрүп, жашарып, кулпунуп калат деген ишеним чоң. Муну мамлекеттик – жеке менчик өнөктөштүк алкагында инвестициялоо менен ишке ашыруу толук мүмкүн.
Жалил САПАРОВ
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ