Нурсултан Назарбаевден кийин Казакстанды ким башкарат?

Чынбы-калппы, «Алтын ордонун» ортосунда болбогон соң, «ооба, ошондой экен» деп ишенимдүү түкшүмөлдөгөндөн алыспыз. Ошентсе да «шамал болбосо, чөптүн башы кыймылдабайт» дегендей Казакстан тараптан согуп жаткан «желдин» илебинен улам, ал тараптагы айтылып жаткан пикирлерди да бир туруп 100 пайыз жокко чыгара албадык. Ал мындай: жакында учурдагы казак бийлигине оппозиция катары саналган «Казакстандагы демократиялык шайлоо» партиясынын лидери, азыркы тапта алыскы чет өлкөлөрдүн биринде баш паанек кылып жүргөн олигарх Мухтар Аблязов өзүнүн Facebook баракчасына «Казакстандын лидери Нурсултан Назарбаев мамлекет башчылыгына болгон чукул шайлоону өткөрүүгө даярданып жатат. Ал шайлоодо өзүнүн негизги мураскери катары улуу кызы Дариганы башкы бийликке алып келүүгө аракеттенүүдө» деген маанайдагы пикирин жазып чыкканы себеп болду.

Албетте, бул оппозициялык көз ка­раштагы адамдын кандайдыр бир мак­сатты көздөгөн аракети да болушу мүмкүн. Бир чети андай эмес деп такыр эле чийип салууга да болбос. Анан калса Нурсултан Абишевичтин да карылык­тын дооруна келгени жалган эмес. Ал киши 6-июлда 78 жашка толуп, 79 жаштын чайын ичүүдө. 1990-жылдын 24-апрелинен бери Казакстан бийлиги­нин биринчи кишиси. Мындайча айткан­да, 28 жылдан бери бийлик башында… Анан да бабалардан калган улуу сөз бар, «бу жашоодо түбөлүккө түркүк болуп эч ким калбайт» деген. Анын сыңарын­дай, Назарбаевдин ички жан-дүйнөсүндө «менден кийин Казакстанды ким башка­рат?» деген суроо өзгөчө акыркы жыл­дары ой-санаасын мыжып турганы да жашыруун эместир? Анан калса, бийлик деген оңой нерсе эмес, аны ар бир лидер жөн эле колунан чыгарган да эмес, чы­гаргысы да келбесе керек?

Ырас, Назарбаевдин башкы бийликтен кетүүсү геосаясатта да, айрыкча КМШ жана Орто Азия чөлкөмүндө, Казакстандын өзүндө чоң таасирин тий­гизбей койбойт. Макул, мисалы, Нурсул­тан Назарбаев бийликтен кетүүгө камы­нып жатыптыр деп коелу. Анда, анын ор­дун ким басат? Эч ким так, даана жооп бере албаган суроо. Ал тургай, бул масе­ле боюнча чет элдик маалымат каражат­тары да айрыкча соңку учурларда атал­ган маселеден четте калбай, өздөрүнүн ой-божомолдорун айтып да, жазып да келишүүдө. Алсак, жакында аме­рикалык «The Dipljmat» басылмасы да өз ойлорун жазып чыгышты. Анда, аталган басылма «Назарбаевдин мураскери ким болушу мүмкүн?» деген суроонун ай­ланасында Казакстандагы бийлик пи­рамидасындагы бир нече адамдардын ысымын болжолдуу атаптыр. Алар: Ка­сым-Жоомарт Токаев, Карим Масимов, Имангали Тасмагамбетов, Тимур Кули­баев жана Назарбаевдин улуу кызы Да­рига Назарбаева.

Анда ушул аталгандарга саресеп са­лып көрсөк:

Касым-Жоомарт Токаев. Учурда Ка­закстан парламентинин Сенатынын төрагасы. Казахстандагы башкы бий­ликтин экинчи адамы. Эгерде, непадам президент өлкөнү башкарууга мүмкүн­чүлүгү болбой калса, өлкөнүн Консти­туциясынын негизинде бийлик дал ушул кишинин колуна автоматтуу түрдө өтөт. Бирок, ал киши туурасында аталган өл­көнүн ички саясатында анчалык деле «жарк!» этип жасаган иштери эл оозунда көп айтылбайт дешет. Экинчиден, жаш курагы да маселе жаратып коюшу мүм­күн дешүүдө. Касым-Жоомарт Токаев азыр 65 жашта.

Экинчи айтылып жаткан фигура- Ка­рим Масимов. Казакстанда эки жолу премьер-министр болгон. Учурда Казак­стан Улуттук Коопсуздук Кызматын жетектейт. Бул адам ички-тышкы саясат­та да жөндөмдүүлүгү кең экени, ошол эле учурда Кытай, Россия сыяктуу чоң өнөк­төштөр менен тил табыша алаары ай­тылат. Ошондой эле экономикалык ма­селелерге келгенде да казак бийлигин­деги мыктылардын бирден-бири экени катары саналып келет. Бирок, анын бир минусу- улуту уйгур экенинде. Мындай учурда бул Казакстандын эли үчүн чоң маселе. Буга далил катары 1986-жылдын декабрь айындагы Желтоксон окуясын алсак болот. (Москва тараптан Казак­стандын бийлик башына Геннадий Кол­бинди алып келген окуя, андагы жаңжал, жалпы элдик толкун…) Демек, бул инсан­ды башкы бийликке алып келүү опуртал­дуу окуяларды жаратып коюшу мүмкүн?

Дагы бир талапкер Имангалы Тасма­гамбетов. Мамлекеттик жана коомдук ишмер. Саясий илимдеринин доктору. 2017-жылдын 3-февралынан тарта Ка­закстандын Россиядагы элчиси. Анын иш билгилигинен уламбы, айтор бул мырза көпчүлүктүн оозунда мамлекеттин кий­инки башчысы болууга чоң шансы бар экени айтылып келет. Казакстандын бийлик пирамидасында да өтө күчтүү фигуралардын бири экени көп айтылат. Нурсултан Абишевич анын эл оозуна алынган терең кадыр-баркынан чочудубу же айтылбаган башка себептери барбы, айтор, күтүүсүздөн эле 2016-жылдын аягында Тасмагамбетовду элчиликке айдап жиберет. А мындай шартта ошол эле Казакстандын Башкы мыйзамын­да «журт башчы болчу киши акыркы 15 жыл ичинде сөзсүз түрдө Казакстанда жашашы керек» деген норма анын баш­кы так үчүн ат салышууга тоскоолдук­ту мыйзам алкагында жаратышы толук мүмкүн дегендик.

Эми дагы бир талапкер бул- Назарба­евдин карачечекей кызы Дарига Назар­баева. Канчалык болгон күндө да бул айымдын чоң саясий оюндарда анчалык терең такшалбаганы, экинчиден жыны­стык жактан да караганда калдайган ка­зак эли үчүн анчалык ишенимдүү ийги­ликке жетпей калышы азыр деле, буга чейин деле айтылып келген. Нурсултан Абишевичтин күчү менен түртмөлөгөн күндө да ал айымдын бийликтеги эң жо­горку чеги- өлкөнүн премьер-министир­лигине чейин жетиши мүмкүн экени ай­тылып келет. Бирок, ал аракет деле анын ошондой даражага жетүүсүнө толук кеп­илдик жок экенин эркин саясий эксперт­тер ар убак божурап келишүүдө.

Ошондой эле дагы бир мураскер бол­чу талапкерлердин катарында Нурсул­тан Назарбаевдин ортоңку кызы Дина­ра Назарбаеванын күйөөсү, 52 жаштагы бизнесмен Тимур Кулибаевдин ысымы да айтыла калууда. Ал тургай анын Ка­закстандын кийинки президенти болуу­га уникалдуу мүмкүнчүлүгү бар экенин айткандар да аз эмес. Өз ишине тың, мы­кты башкаруучу деп сыпатташат экен аны. Ошентсе да жалпы карапайым ка­зак эли Тимур Кулибаевдин коомчулук­та кара так сыяктуу калган окуясы чоң тоскоолдукту жаратып коюшу мүмкүн экенин да эстен чыгаргылары келбеген­дей. Ал- 2011-жылдын декабрында бол­гон Жаңы-Өзөн жаңжалы. Анда, эмгек акыларын жана иш шарттарын жакшыр­туу талабы менен нефтичилер митингге чыгат. Бирок ал митингде жумушчулар менен бийликтин ортосунда тиреш чы­гып, натыйжада ал кагылышууда бей­күнөө 14 жумушчунун набыт болгонун Жаңы-Өзөндүктөр Кулибаевдин аракети менен болгон деп келишкенинде…

… Кыскасы, Казахстанда башкы бий­ликти алмаштыруу учуру кокус чын­дап эле келип калса, кошунабыздагы биринчи бийликтин алмашуусу Өзбек­стан менен Түркмөнстандагыдай жеңил ыргакта кетпеши да мүмкүн болчудай? Мындай түкшүмөл ой Тажикстанга да тиешелүүдөй туюлат… О, бийлик! Не­си болсо да аягы жакшылык менен эле бүтсүнчү?

Күлчоро Кабылов

Булак: «Айгай-пресс»