Бул ногой элинин кылымдарды карытып келе жаткан эң мерчемдүү күндөрүнүн бири.
Жуучи Улус, Уллы Улус – орто кылымдагы Евразиядагы эң ири мамлекет, азыркы тарыхта ал Алтын Ордо деген аталыш менен белгилүү. Бул дүйнөлүк держава көчмөн калктардын ата-бабалары тарабынан түзүлгөн. Көп элдердин тарыхый эстеликтеринде бул мамлекет Ногай журту же Ногайлы Юрт деген аталышта сакталып калган.
XIII кылымда бул өлкөнүн ички жана тышкы саясатына улуу жолбашчы, мамлекеттик ишмер Ногой хан (каан) таасир берип турган. Ал заманда Алтын Ордонун тышкы соодасы күч болуп, Византия, Египет, Персия, Орто Азиянын хандары, Киев жана Маскөө Орустарынын улуу княздары, Генуя, Венеция, Литва, Посполита менен ар түрдүү алака-катышта болгон.
Алтын Ордонун өзгөчөлүгү – таасирдүү мамлекеттик башкаруу, күчтүү экономика, шаарлардын өнүгүшү, ири рухий жана материалдуу маданият, кеңири этникалык жана диний сабырдуулук, кубаттуу почта байланышы, туруктуу акча системасы болгон. Алтын Ордонун ири шаарларына Волгадагы (Эдилдеги) Батый Сарай, Төмөнкү Поволжьедеги (Ылдый Жээктеги) Хаджи-Таркан, Уралдагы (Оролдогу) Сарайчы, Крымдагы (Кырымдагы) Сүтак, Түндүк Кавказдагы (азыркы Буденовскиге жакын) Маджар жана башка шаарлар болгон.
XIV кылымда Өзбек хандын (каан) заманында ислам дини Алтын Ордонун мамлекеттик дини болуп калган. Өлкөдө Токтомуш (Токтамыш) менен Эдигей (Эдиге) хандардын (каандардын) заманы келгенде, мусулман илими менен агартуу кенен кулач жайган.
Алтын Ордо доорунун бай эпосу менен поэзиясы азыркы заманда башка көчмөн элдердикиндей (казан татарлары, казактар, каракалпактар, башкырлар, крым, шибер татарлары ж.б.) эле ногой элинин элдик оозеки чыгармачылык сөз берметтерине кирет.
XIV кылымдын аягы — XV кылымдын башында улуу Эдиге бек (беклербеги, бектердин беги) Алтын Ордону бекемдеп, анын кадыр-баркын эл аралык деңгээлге жеткирген. Ал атактуу “Эдиге” дастанынын башкы каарманына айланган. Эдигенин элеси ногой маданиятында, фольклорунда, өнөрчүлүгүндө аяр мамиле жасалып, көздүн карегиндей сакталып келет.
Алтын Ордонун тарыхы ногой тарыхынын ажыратылгыс бөлүгү. 2019-жылдын 23-ноябрында Орусиянын Дагестан республикасынын Ногой районунун Күнбатар айылында Алтын Ордонун 750 жылдыгына арналган ат чабыш оюндары өтөт. Программада 4 кыска аралыкка чабыш жана аламан байге 16 километрге болмокчу. Каалоочулардын бардыгына эшигибиз ачык.
Загир ЮЛБАЛДЫЕВ
Булак: KyrgyzToday.kg
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ