Жакында республиканы союз учурунда чейрек кылым башкарган Турдакун Усубалиевдин 100 жылдыгы белгиленди. Анын тушунда жасалган оң жана терс иштерге калыс баа берүүнүн ордуна, курулай шаңдануу, ашыра көкөлөтүп мактоо сыяктуу далалаттар орун алды. Алардын бири — Усубалиев Соң-Көлдү сактап калган деген жаңы “жомок” жаралды… Ошол эле учурда, суу ресурстарына өтө бай Кыргызстандын, ошондон берки жыйылып калган азыркы маселелери да абдан көп экендиги шексиз. Анын үстүнө, XXI кылымда суу маселеси улам алдыңкы орунга чыгууда. Бул маселеге арналган актуалдуу макаланы сунуш кылабыз.
Дүйнөнүн табигый түзүлүшү бир кылка эмес. Планетанын бир тарабында жыл бою мээ кайнаткан ыссык болсо, ал жакта ошого жараша миллиондогон тонна айыл-чарба продукцияларын өндүрүп алууга болмок. Бирок, ал аймактарда сугат суу жок болгондуктан, андай мол түшүм тууралуу куру кыял гана калат. Башка региондордо болсо аябагандай көп дарыялар бар. Ошентсе да, ал жактарда климат абдан катаал болгондуктан, эч кандай түшүм жөнүндө сөз болушу да мүмкүн эмес.
Арийне, коммунисттер “Биз табияттын бизге мээримин күтүп олтура албайбыз, аларды өз колубуз менен жасап алабыз!” деген лозунгду чыгарышкандан тартып, жогорудагы жагдайларга карата болгон мамилелер да өзгөрө баштаган. Крым жана Каракум сугат каналдары — буга айкын күбө. Арийне, бул реализацияланган масштабдуу проекттер башка бир ишке ашпай калган проекттин алдында оюнчуктай эле туюлат. Сибирь дарыяларын — Обь, Иртыш, а балким, Енисейди артка карай буруп, кургакчыл регионго — Орто Азияга суу жеткирмекчи болушкан.
Проект тарыхы
Бул идея СССР пайда боло электе эле айтыла баштаганы кызык. Коммунисттик идеология жарала электе эле – 1714-жылы князь Черкасский Амударьяны өзүнүн эски нугуна карай буруу тууралуу жазган (бул орто азиялык улуу дарыя мурда Каспий деңизине куйчу, кийин гана Арал деңизине куюп калган). XIX кылымда барон Каульбарстын жана генерал Глуховскийдин экспедициясы Узбойду (Амударьянын эски нугу) изилдеп көргөн. Бул изилдөөлөр ошол китептин негизи болуп калган.
Проект боюнча Обь жана Иртыш дарыяларынын бир бөлүгүн Арал деңизине буруу каралган. XIX кылымдын экинчи жарымында окумуштуу жана публицист Яков Демченко бул тема менен шугулданган. Бул боюнча дипломдук иш, андан кийин китеп да жазган. Советтер Союзу тушунда Сибирь дарыяларын Аралга бурууну Сталин тирүү кезинде эле сунушташкан, таанымал окумуштуу Владимир Обручев көтөрүп чыккан. Конкреттүү изилдөөлөр жана эсептөөлөр 60-жылдардын орто ченинде башталган.
Элүүдөн ашуун изилдөө проектилери жана илимий-изилдөө институттары тарабынан элүү томдон ашуун тексттер даярдалган. Чиймелер, альбомдор, карталар жана схемалар түзүлгөн. Проектти ишке ашырууга 32,8 миллиард рубль кетет деп болжолдонгон. Бул чыгымды 6-7 жылда жабуу каралган. КПССтин XXV съезди (1976-ж.) жеринде ишти баштоого макулдук берген.
Проект башталбай жатып токтоп калган
Геодезиялык жана гидрологиялык изилдөөлөр жүргүзүлсө да, каналдарды казуу ишине чейин жеткен эмес. Кайта жасалган экспертиза реалдуу чыгым мурда каралгандан эки эсе көп болорун аныктаган.
Эбегейсиз көлөмдөгү иштер жасалышы керек болчу: 6,1 мрлд кубометр топурак казылып алынып, 15 миллион кубометр темир-бетонду коюу жана да 256 миң тонна темир конструкцияны монтаждоо зарыл болгон. 6 темир жол көпүрөсү салынып, 18 автомобилдик көпүрө курулмак. Финансылык жактан сырткары өтө татаал техникалык тоскоолдуктар да бар болчу: сууну агымга каршы бургандан сырткары дагы – “өйдөлүш жакка карай агууга мажбурлоо” маселеси жаралмак.
Андан сырткары дагы экологиялык факторду эске алуу керек болчу. Экология жөнүндө эң акырында гана эске алышса да, бул масштабдуу проект эч алдын ала болжой алгыс табигый-климаттык өзгөрүүлөрдү алып келиши мүмкүн эле. Болгондо да – эбегейсиз чоң территорияга: Каспийден баштап Түндүк Муз океанына чейин. Масштабы андан алда канча кичине Чоң Каракум каналы аралдагы экологиялык катастрофаны жараткан. Бул каналды эксплуатацияоодо ачылган башка бир проблема – ага жакын жайгашкан аймактагы жерлердин саздак жана туздуу жерлерге айланышы болгон. Суунун каналдын түбүндөгү топурак аркылуу жетиши ушуга алып келген. Ошентсе да, 80-жылдардын биринчи жарымында Сибирь дарыяларын Орто Азияга карай буруу маселеси күн тартибинде кала берген. Тескерисинче, жерлерди мелиорациялоо модага айланып, проект актуалдуу боло баштаган. ЦК КПССтин 1984-жылдагы Октябрь пленуму жаңы программаны кабыл алган. Бул проект 1986-жылы – «кайра куруу» учурунда гана биротоло жабылган.
«Кылым каналы» кандай болмок?
Каналдын узундугу 2,5 миң км болуп, туурасы 130дан 300 метрге чейин созулмак, тереңдиги – 15 метрге жетмек. Негизги вариант боюнча сууну Обь дарыясынан – Ханты-Мансийск шаарынан Иртыш куймасына транспортировкалоо каралып, андан ары Тобол дарыясынын баш жагына кетмек. Андан ары суу кургап калган Тургай дарыясынын өзөнүнө кошулмак. Ал жактан Сырдарья бассейнине жетип, акыркы пункту – маршрут боюнча Үргөнч шаарына – Амударьяга куймак. Жолду ката канал суусу менен Курган, Челябинск, Омск областтары жана Казакстандын кургакчылык каптаган жерлери пайдаланмак. Мелиоративдик максаттан тышкары дагы канал кеме жүрүүчү милдетти аткармак.
XXI кылымда Кытай сибирь суусуна кызыга баштады
2010-жылдардын башында КНР өкүлдөрү Россия өкмөтүнө айрым дарыя сууларынын бир бөлүгүн Алтай жана Казакстан аркылуу Кытайдын кургакчыл түндүк региондоруна карай буруу тууралуу сунуш менен кайрылышкан. Сөз магистралдык суу бөлүштүрүп берүүчү суу түтүктөрүн 1,5 миң км узундукта куруу жөнүндө жүргөн. Россиянын айыл-чарба министри Александр Ткачёв 2016-жылы бул маселени талкуулоого болорун, бирок бул проект Россиянын кызыкчылыктарын толук сактоо боюнча гана ишке ашарын билдирген.
Булак: “Жаңы Ордо”
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ