ВИДЕО

Мындан тышкары Сары-Өзөн өрөөнүн (Чүй облусун) байырлаган элдин саны да жыл өткөн сайын көбөйгөн. Демек, каралбай жаткан жерлерге суу жеткирүү маселеси курч турган. Кылымдын курулушу деп аталган жалпы элдик ишти жетектөө вазийпасы петербургдук инженер Владимир Васильевге жүктөлгөн.

Падышалык бийлик какыр талаага суу жеткирүү үчүн каражат аяган эмес. Васильевдин изилдөө иштерин жүргүзүүгө чет элдик алты экскаватор алып берилип, анын кызматкерлери Бишкектин мыкты имараттарынын биринде отурушкан. Ал кезде илимпоздор азыркы Улутттук жазуучулар союзунун имаратына жайгаштырылган.

Дал ошондо Чу дарыясынын бир бөлүгүн кагыраган айдалбаган талаалар аркылуу алып өтүү идеясы жаралган. Иштелип чыккан долбоор эбегейсиз чоң болгон, бирок Россияда башталып калган революциянын аркасында демилге узак убакыт бою унутулуп калган.

Инженер Васильев курулуштун маанилүүлүгүн бийликтегилерге жеткирүү үчүн Лениндин өзү менен жолуккан. Анткени каналдын курулушу менен талааларга суу жетип тим болбостон, электр энергиясын өндүргөн гидроэлектрстанцияларды куруу да каралган. Кыскасы Васильев Владимир Ильичти бал тилге салып маанилүү демилге туура түшүндүрүлгөн.

Бирок долбоор тез эле ишке ашкан эмес. Васильев репрессияланып, Ленин көз жумган. Кылымдын курулушу аталган демилгенин бактысы 1941-жылы 10-майда ачылып, 32 миң кыргызстандык колуна кетмен, күрөк алып курулушту баштаган. Жапа тырмак башталган иш бир жарым айга жетпей кайра токтогон. Мындай абалга 1941-жылы 22-июнда башталган согуш себепкер эле.

Албетте, бийлик курулушту мындай адам чыдагыс шартта өткөрүүнү көздөгөн эмес. Жалпы ишти баштоо алдында 1940-жылдын апрель айында Кыргыз ССРнин Эл Комиссарлар Советинин төрагасы Төрөбай Кулатов токтом чыгарган. Андагы документте тиешелүү техника, транспортторду бөлүп, жумушчуларды күнүмдүк керектелүүчү каражат жана тамак-аш менен камсыздоо буйрук кылынган.

Ал эми курулушка катышууга дилгир болгон жарандарды жумушунан бошотуп, берилген бардык жеңилдиктерди сактоо чечими коюлган. Тилекке каршы, мындай талаптарды согуш маалында аткаруу кыйын болгон. Бирок ага карабай эмгекчилер арасында жалпы элдик ишти токтотуу ниети болгон эмес, тескерисинде, иш жигердүү жүргөн. Себеби фронт кийим-кечеге жана тамак-ашка муктаж болуп турган эле. Ал көйгөйдү чечүү үчүн айдоо аянттарын сугат суусу менен камсыз кылуу негизги маселерден болгон.

Курулушта эч кандай оор техника колдонулган эмес. Чүй облусу менен өтүп, Казакстанга чейин жеткен канал күрөк, кетмен жана чукулдук менен казылган.

“Чоң Чүй каналынын курулушун — элдик курулуш деп атасак болот. Анткени анын башталышы менен элдин башы биригип, күн сайын 33 миңдей киши эмгектенген. Кийин согуш башталып кеткенине карабай башталган иш токтогон эмес. Анын өнөр жай үчүн дагы орду чоң болгон. Азыркы муун дагы каналдын курулушунан сабак алышы керек. Анткени бул элдин ынтымагы менен эмгекчилдигинин бир мисалы”, — деди тарых илимдеринин кандидаты Бердигул Темирбаев.

Айдалбай жаткан жерлерге суу жеткирүү инженерлердин жалгыз гана максаты болгон эмес. Алар канал бойлой гидроэлектрстанция куруп, калкты жана өнөр жайды электр энергиясы менен камсыз кылууну көздөшкөн. Мындай аракеттердин аркасында 1942-жылы май айында Ворошилов ГЭСинин (азыркы Лебединовка ГЭСи) курулушу башталган.

Ал курулуштун көпчүлүк бөлүгү кычыраган суук мезгилге туш келген. Жумушка жети миңге чукул балдар жана кыз-келиндер тартылып, ызгаарга карабай баш көтөрбөй жер казышкан. Анткени жер алдынан чыккан суу бетон куюуга тоскоолдук жараткан. Себеби кышкысын суу сордуруу жана тетиктерди алмаштыруу маалында техниканы кой, жумушчулардын кийимдеринен бери муз болуп тоңуп калчу. Жумуш бир мүнөт да токтобой, бир күндө 200 куб метрден көп суу сордурулуп турган. Эгер иш токтоп калса, аткарылган иштер суу алдында калуу коркунучунда эле.

Гидроэлектрстанцияны куруу иши бир жыл эки жумага созулган. Күжүрмөндүк менен иштеген кыз-келиндердин эмгегинин аркасында ишке кирген ГЭС согуш маалында Фрунзеге көчүрүлүп келген заводдорго экинчи өмүр берген.

Чоң Чүй каналын, ГЭСти биздин чоң энелер курушкан.

Каналдагы казуу иштери кыргыз жеринин тарыхы бай экендигин айгинелеген. Анда эмгектенгендер топурак алдында укмуштуудай байыркы табылгаларды кездештирген. Эмгекчилер менен кошо иш алып барган археологиялык топту белгилүү тарыхчы Александр Бернштам жетектеген. Экспедициясынын соңунда ал бул табылгалар жөнүндө китеп да жазып ийген.

Жер алдынан майда тыйындарды кошпогондо үч миңден ашык табылга алып чыгарылган. Биздин заманга чейинки 2000-жылдардагы аспаптар, курал-жарактар колго урунган. Гезиттер өз убагында салмагы 10 килограмм болгон зер буюмдар табылганын жарыялашкан.

Колдонууга берилген Чоң Чүй каналынын аркасында Сары-Өзөн өрөөнүндөгү айдоого ылайыктуу болгон жердин 40 пайызы сугат жерлерге айланды. Учурда канал эгин талаалары жана бак-дарак ээлеген 100 миң 666 гектар жерди ээн-эркин сугара алат. Ошондой эле Жалал-Абад облусундагы Кара-Көл шаарын жыл бою электр энергиясы менен камсыздай алган жети кичи ГЭС иштеп жатат.

Мунун баарын мурас катары бизге чоң ата, чоң энелерибиз калтырды. Биз балдарыбыз менен келечек муунга калтыра алабызбы?