САЯСАТ

Тажикстандын бийлиги Кыргызстанда узак мөөнөткө соттолуп, кийин Душанбеге өткөрүлүп берилген тажик жарандары Абдурозик Абдукаххоров менен Аскар Юнусовду эркиндикке чыгарды. Бул тууралуу “Озоди” радиосу кабарлады.

Маалыматка караганда, Абдукаххоров менен Юнусов бир нече айдан бери кармалып турган Явандагы абактан 28-июлда чыккан.

Абдукаххоров 2-августта “Озоди” радиосуна маек берип, бийлик органдарына жасалган көптөгөн кайрылуулардан кийин Юнусов экөө акталып, эркиндикке чыгышканын билдирди.

“Башкы прокуратуранын өкүлү биз отурган Яван абагына барып, Аскар экөөбүз президенттин жарлыгы менен бошотулганыбызды, биздин соттуулугубуз жоюлганын айтты. Биз ыраазычылык билдирип, үй-бүлөбүзгө кайтып келдик”, – деди Абдукаххор.

Аскар Юнусов менен Абдурозик Абдукаххоров Тажикстандын жарандары. 2021-жылдын жазына чейин Кыргызстандык Борбордук айылында жашашкан. Борбордук менен Тажикстандын Хистеварз айылын болгону бир көчө гана бөлүп турат.

Абдукаххоров менен Юнусовду Кыргызстандын күч органдары 2021-жылы апрель-май айларындагы чек ара жаңжалына байланыштуу кармашкан. Тергөөчүлөр алардын биринин телефонунан тажик чек арачылары менен бирге түшкөн сүрөттөрү табылганын билдирген. Экинчиси жаңжал учурунда кыргыз айылдарын талап-тоноого катышканы кабарланган. Кармалгандардын жакындары тагылган айыптарды четке кагып, өкүм адилетсиз экенин айтып келишкен.

Баткен облусунун Лейлек райондук соту Абдукаххоров менен Юнусовду “Тынчтыкка каршы кылмыш жасоо” жана “Талап-тоноо” беренелери боюнча күнөөлүү деп таап, өмүр бою эркинен ажыраткан. 2021-жылы декабрда Баткен облустук соту алардын жазаларын жумшартып, 20 жылга эркинен ажыратуу өкүмүн чыгарган. 2022-жылы июнда Кыргызстан Абдукаххоров менен Юнусовду калган жаза мөөнөтүн мекенинде өтөөсү үчүн Тажикстанга өткөрүп берген.

2021-жылы апрель-май айларындагы чек ара жаңжалында Кыргызстан тараптан 36 киши (арасында эки бала) каза болуп, 180ден ашуун адам жаракат алган. Жалпы 136 үй, бир нече мектеп, бала бакча жана башка социалдык объектилер өрттөлүп, талкаланган.

Тажикстандан 19 киши өлүп, 87си жарадар болгону расмий кабарланган. Эки өлкө бири-бирин айыптап, кылмыш иштерин козгошкон.

Жозеп Боррел Фонтеллес, Союздун тышкы иштер жана коопсуздук саясаты боюнча Жогорку өкүлү жана Европа комиссиясынын вице-президенти

17-июлда, Стамбулда макулдашууга кол коюлгандан дээрлик бир жылдан кийин Россия Украинага айыл чарба продукциясын дүйнөлүк рынокторго экспорттоого мүмкүндүк берүүчү Кара деңиз эгин демилгесин (КДЭД) узартпоо жөнүндө чечимге келди. БУУнун Башкы катчысы баса белгилегендей, бул демилге “өтө муктаж болуп жаткан дүйнөдө үмүттүн маягы болгон эле”. 

Россия Украинага каршы агрессорлук согуш баштаганга чейин Украина  дүйнөдө азык-түлүктүн өтө маанилүү экспорттоочусусу болуп, дүйнөдө арпанын бештен бир бөлүгүн, жүгөрүнүн алтыдан бир бөлүгүн жана буудайдын сезгизден бир бөлүгүн берип турган. Россия Украинага басып кирип, эгин талааларына жана кампаларына кол салып, Украинанын портторун бөгөп салгандан кийин дүйнөдө азык-түлүктүн баасы рекорддук деңгээлге чейин кымбаттап, көптөгөн импортер өлкөлөргө азык-түлүктүн келишине коркунуч жаралды. КДЭДдин максаты айыл чарба продукциясын Украинадан экспорттоонун маршрутун калыбына келтирүү жана азык-түлүктүн дүйнөлүк баасын арзандатууга багытталган болчу. 

Көптөгөн кыйынчылыктарга карабастан КДЭД өзүнүн башкы максатына жетти. 2022-жылдын августунан баштап Украинадан дүйнөнүн 45 өлкөсүнө дээрлик 33 млн тонна дан эгиндер жана азык-түлүктөр экспорттолушу Россия кол салгандан көп өтпөй тамак-аштын рекорддук деңгээлге кымбаттаган бааларын болжол менен 25%га арзандатуу менен маанилүү роль ойноду. Мамлекеттик сооданын маалыматтары көрсөтүп тургандай, эгиндин жарымынан ашыгы, анын ичинен буудайдын үчтөн экиси өнүгүп жаткан өлкөлөргө барган. 

Андан тышкары, КДЭД Дүйнөлүк азык-түлүк программасы (ДАТП) үчүн эгиндин такай болуп турушун камсыздады. Украина 2023-жылы Афганистан, Жибути, Эфиопия, Кения, Сомали, Судан жана Йемен сыяктуу азык-түлүк өтө тартыш болгон өлкөлөрдү гуманитардык колдоо үчүн сатып алынган буудайдын 80%ын берген.  Кара деңиз маршрутусуз ДАТП эгинди башка өлкөлөрдөн кымбатыраак баада сатып алууга жана дүйнөдө болуп көрбөгөндөй азык-түлүк кризиси учурунда бул аракетке көбүрөөк убакыт сарптоого мажбур болот. 

Россиянын бул чечими БУУнун Башкы катчысынын бул проблеманы чечүү боюнча иш жүргүзүү жөнүндө кайта-кайта берилген сунуштарына карабастан кабыл алынды. Россия күнөөнү башкаларга оодаруу үчүн анын айыл чарбалык экспорту жетиштүү деңгээлде жеңилдетилген жок деп жатат. Соода жөнүндө жалпыга ачык маалыматтарда андай эмес экени, Россиянын айыл чарба экспорту гүлдөп өсүп жатканы көрүнүнп турат. Россия ошондой эле БУУ менен КДЭДге параллель кол коюлган Жер семирткичтерди экспорттоо боюнча өз ара түшүнүшүү жөнүндө меморандумдан да орчундуу пайда алган. БУУ ченемдик укуктук актыларды тактоо боюнча тынымсыз иш жүргүзүп жатат жана банк жана камсыздандыруу секторлорунда тийиштүү чечимдерди издөө үчүн жеке сектор менен дайыма тыгыз иштөөдө. Бул күч-аракеттер ЕБ жана анын өнөктөштөрү менен тыгыз кызматташтыкта ишке ашырылууда. 

Россия таратып жаткан жалганга карабастан ЕБ санкциялардын глобалдык азык-түлүк коопсуздугуна эч кандай таасирин тийгизбөөсүнө жетишти. Санкциялар Россиянын үчүнчү өлкөлөргө азык-түлүк жана жер семирткичтерди экспорттоосуна карата колдонулбайт жана ЕБ экономикалык операторлорго үчүнчү өлкөлөргө мындай берүүлөр уруксат экендигин түшүндүргөн кеңири сунуштарды берди.  Биз тийиштүү төлөмдөргө уруксат бериш үчүн БУУ менен да кызматташып жатабыз. 

Мына ушундай баарына белгилүү жана ынанымдуу фактыларга карабастан Россия КДЭДден чыгууну чечип, азык-түлүктү курал катары пайдаланып жатат жана дүйнөдөгү азык-түлүк менен жабдууну коркунучка дуушарлантууда. Россия КДЭДден чыккандан бир нече сааттан кийин Кара деңизде эле эмес, Дунайда да Украинанын эгин кампаларына жана порттук инфраструктураларына атайылап күн сайын чабуул коюп аларды жок кыла баштады. Буга жооп катары дароо эле буудайдын жана жүгөрүнүн дүң баалары Россиянын баскынчы согушу башталган учурдан бери эң жогорку даражада кымбаттап кетти. Россиянын дүйнөлүк азык-түлүк менен камсыз кылууну атайылап стресске дуушарлантышы азык-түлүк бааларынын олку-солкулугу, жашоо-турмуш баасындагы глобалдык кризисинин тереңдеши жана импортко көз каранды өлкөлөрдө элдин тамак-аш менен камсыздалышын кыйындатышы ыктымал. Мындай жосунсуз жорук чечкиндүү түрдө айыпталууга тийиш.

Бүткүл дүйнө камсыздоо-жабдуулардагы үзгүлтүктөргө жана баалардын кымбатташына каршы күрөшүп жаткан мезгилде Россия аярлуу өлкөлөргө, атап айтканда Африкада эгин менен камсыз кылуудагы чектөөлөр жөнүндө эки тараптуу сунуштар менен кайрылып, өзү жараткан проблеманы чечип жаткандай түр көрсөтүүдө. Бул азык-түлүктү курал катары атайылап пайдаланган циникалык саясат.

Россиянын жоопкерчиликсиз иш-аракетине каршы ЕБ негизги үч багыт боюнча чара көрөт. Биринчиден, биз БУУнун жана Түркиянын Кара деңиздеги эгин демилгесин жандандыруу боюнча тынымсыз аракеттерин колдоону улантабыз. Экинчиден, Украинанын айыл чарба экспортунун ЕБ аркылуу дүйнөлүк рынокторго чыгуусунун альтернативдик маршруту катары өзүбүздүн “тилектештик жолдорубузду” чыңдоону улантабыз. Бүгүнкү күндө бул маршруттар боюнча Украинанын 41 млн тонна айыл чарба продукциясы экспорттолду, жана биз Россиянын КДЭДди колдонууну токтотушунун кесепеттерин жеңилдетиш үчүн бул көрсөткүчтү болушунча көбөйтүүгө аракеттенебиз. Үчүнчүдөн, азык-түлүк коопсуздугу проблемасын чечүүгө 2024-жылга чейин 18 млрд евро бөлүп, муктаж өлкөлөргө жана адамдарга колдоо көрсөтүүнү көбөйттүк. 

Биз эл аралык шериктештикти жана бардык өлкөлөрдү глобалдуу азык-түлүк коопсуздугун колдоо үчүн өздөрүнүн жардамын арттырууга чакырабыз. Биз бардык өнөктөштөрүбүздөн Африка биримдиги сыяктуу Россияны сүйлөшүүгө келүүгө, ошондой эле Украинанын айыл чарбалык инфраструктурасына сокку урбоого чакырууну суранабыз. Так жана бирдиктүү добуш менен биз Россиянын КДЭДге кайрадан катышуусуна жетише алабыз. Бүткүл дүйнө глобалдык азык-түлүк коопсуздугун камсыздоодо жоопкерчиликтүү болууга кызыкдар. Бул биздин азык-түлүккө айрыкча муктаж болуп жаткан адамдардын алдындагы парзыбыз.

Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Эдил Байсалов учурда Кыргызстанда санкция коркунучу бар экенин, бийлик Европанын, АКШнын жетекчилери менен байланышып жатканын “Азаттыкка” курган маегинде билдирди.

“Алар деле түшүнүү менен мамиле кылышууда. Анткени Кыргызстанда экономика эркин. Биз бардык фирмаларды тыкыр көзөмөлдөй албай калып жатканыбызды өнөктөштөр деле түшүнүп турат”, – деди Байсалов.

АКШнын Каржы министрлиги Орусиядагы 120дан ашуун компания менен катар Кыргызстанда катталган төрт ишканага да санкция салган.

Аталган мекеменин маалыматында, “кара тизмеге” илинген компаниялардын айрым жабдуулары орустардын Украинага каршы колдонулган курал-жарактарынан табылган.

Ага чейин АКШ Кыргызстандагы “Тро, Я” аттуу компанияга да санкция салган.

Экономика жана коммерция министри Данияр Амангелдиев “Азаттыкка” курган маегинде АКШнын санкциясына кабылды делген кыргызстандык компанияларга байланыштуу Улуттук коопсуздук комитети иликтөө жүргүзүп жатканын, бул боюнча Кошмо Штаттардын өкүлдөрү менен жолугушуу пландаларын билдирген.

“Кара тизмеге” киргизилген компаниялар эл аралык деңгээлде иш жүргүзө албайт жана Батыш өлкөлөрүндөгү ишканалар менен кызматташуусуна жол жабылат. Андай компанияларды тейлөөгө да тыюу салынат.

“Азаттык” буга чейин Орусиянын согушка жардамдашып жаткан компаниялары менен кызматташуусу ыктымал делген кыргызстандык ишканалар боюнча атайын иликтөө жасаган.

АКШнын Каржы министрлиги Орусияга микрочиптерди жана башка технологияларды жөнөткөн төрт кыргыз компаниясына санкция салды.

20-июлда жарыяланган маалыматка ылайык, Кыргызстандагы RM Design and Development, “ГТМЕ Технологии”, “Прогресс лидер” жана “Карголайн” компанияларына жана алардан товар алып турган орусиялык ишканалар (“Базис Трейд Прософт”, “Радиотехснаб”, “Регион-проф”, “Технологии, системы и комплексы”, “СиАйСи”) АКШнын кара тизмесине киргизилди.

“Кыргызстанда жайгашкан ишканалар Орусия Украинадагы толук масштабдуу баскынчылыгын баштагандан бери санкция салынган электрондук компоненттерди жана башка технологияны Орусияга утур-утур жөнөткөн экспорттоочуларга айланган. Алар жөнөткөн товарлардын айрымдары Орусиянын коргоо тармагындагы ишканаларды кош багыттагы товарлар менен жабдыган”, – деп айтылат Кошмо Штаттардын Каржы министрлигинин расмий билдирүүсүндө.

Буга кошумча АКШ Орусиядагы бир катар ишканаларга жана Бириккен Араб Эмираттарындагы бир компанияга да санкция салды.

20-июлда Улуттук коопсуздук комитети (УКМК) АКШнын санкциялык чектөөсүн бузууга байланыштуу иликтөө баштаганын билдирип, кыргыз бийлиги санкциялык чектөөлөрдү бузбаганын, ошол эле маалда жеке компаниялар билбестиктин айынан мындай кадамга барышы ыктымалдыгын белгилеген.

“Эркин Европа/Азаттык” радиосунун бир нече кызматынын июнь айындагы иликтөөсү Бишкекте былтыр ачылган RM Design and Development ишканасы жана “ГТМЕ Технологии” жабык акционердик коому Кыргызстандан Орусияга Батышта чыгарылган, санкцияга туш болгон микрочиптерди жөнөтүп жатканын көрсөткөн. RM Design and Development компаниясынын кожоюндары бул товарлар тууралуу комментарий берүүдөн баш тарткан. “ГТМЕ Технологии” ишканасынын жетекчилиги “коммерциялык сыр” деген жүйө менен Орусияга жөнөтүлгөн микрочиптер тууралуу маалымат берген эмес.

Буга чейин АКШ Кыргызстандагы “Тро, Я” аттуу компанияга да санкция салган.