Мен ошондо, жанымдагы экөөнө бир сөз айтпай, Атамбаевге телефон чалдым: “Биз ушундай оор ситуациядабыз, кандай жардам-кеңеш айтасыз?” – деп айттым. Ал болсо: “Корксоңор, анда мындай ишке барбай эле койбойсуңарбы?” — дегенде, менин көзүмө жаш толуп, калтаарып сөз айталбай калдым да, телефонду өчүрүп салдым. Биз эшикти ачалы да короого чыгалы деп чечтик. Жанагы пилдин үнүндөй күрүлдөгөн аял короонун баарын жаңыртып кыйкырып жатат. “Текебаев!” – деп кыйкырып жаткандар аны көргөндө унчукпай эле туруп калышты. Милициянын өкүлдөрү бизди “Машиналарга отургула!” – деп чакырышты, алдыбызга мигалканы коюп, жолду көрсөтүп, аркабызга да эскорт коюп Караколдон чыгарып Балыкчыга чейин эч кайсыл жака бурултурбай айдап келе жатышты. Жети-Өгүз курортуна, Барскоонго бара турган жолдордун баарын чоң талдар менен узунунан жаап түз эле айдатып бара жатышты. Бирок жолдо Тоңдо биздин активисттерибиз чогулуп турган жай бар болучу, биз катуу келе жатканбыз, ошол айылга буруп, алардын короосуна машина менен кирип кеттик, сексендей жигиттер чогулуп калган экен, алар менен келе жаткан Курултай, анын максаттары жөнүндө сүйлөшүп, орто жерде бир койдун этин жеп сыртка чыксак, баягылар — милиция, СНБ, МАИлер — бизди күтүп турушкан экен короонун сыртында. Алардын коштоосу менен Балыкчыга жетип, ошентип Түптөгү курултайды өткөрө албай Бишкекке келе бергенбиз.
Биз, партия активисттери, жер-жерлерде көп тобокелдиктерге, коркунучтарга туш болуп, аркабыздан калбай жүргөн слежкадан качып, изибизди жоготуу үчүн алар билбеген жергиликтүү эл, активисттер айткан үйлөргө түнөп жүрдүк. Жада калса авиация жагынан да кысымдар болду, бизди самолётко киргизбесин деген буйруктар таратылып, ошого карабастан таксиден таксиге отуруп, кайда болсо да жетип, биздин жоро-жолдошторубузду коргоп, түрмөлөргө барып, сотторуна катышып, аларга дух берип, митингдерди уюштуруп, сүйлөп жүрдүк… Деги ошол учурда оппозицияда канчалаган кордукту көрдүк, кыйынчылыктарды тарттык! Атамбаев өзүнүн тек гана президенттик компаниясында жер-жерлерди кыдырды, негизи партиянын ишин сырттан көзөмөлдөп турду. Өзү көп жерге басып барып катышпаса да материалдык чыгымдардын көбүн мойнуна алчу, бирок ашып-ташыган деле акча-каражат оппозицияда жок болчу. Мисалы, биз, фракциянын депутаттары алдыбызда машина бензини менен бар, өзүбүздүн акчабызга эле таянып иштеп жүрдүк. Партияга кирген колунда барлардын көмөгү менен бир топ саясий иштер аткарылып жатты, гезиттерди, листовкаларды чыгармай, жер-жерлерде активди, элди чакырып, тамак уюштурмай, келген элдин транспорттук чыгымын жапмай. Атамбаев, президент кезинде элге мен илгертен эле бай болчумун деп айтканы кулагыбызда. Исхак Масалиев 2000-жылкы Атамбаевдин президенттик компаниясында штабын башкарып жүргөндө, акча жактан өтө жүдөгөнбүз, кысылганбыз деп айтып бергенин уккам. Кайсынысына ишенебиз?
— Каражат болбосо саясат да аксай турганы бул баарына эле белгилүү. Акчасы бар гана адам бүгүн депутат, президент болуп жатканына күбөбүз. Анда аларга иштегендердин баары эле жалданма саясатчылар, революционерлер экен да?
— Аргасыздан сен айткан сөзгө жүйө бар деп макул болосуң! Саясаттын кыймылдатуучу күчү көп учурда каражат экенин билип-көрүп келе жатабыз го! Бирок “жалданма” дегенге кошула албайм, анткени жанын оозуна тиштеп жүргөндөрдүн баары идея үчүн жүргөндөр эле, аларга эч ким үй-бүлөңдү бак деп акча берген жок. Сөзүм кур болбос үчүн Балыкчыдагы окуяны келтирейинчи. Президенттик шайлоо учурунда жөнөкөй, карапайым 14 балдар, келиндер бар ичинде, акыйкаттуулук үчүн, оппозициянын кандидатынын добуштарын сактап калыш үчүн жергиликтүү шайлоо комиссиясынын ишине нааразы болуп, көтөрүлүп, тартипти буздуңар деп, камалышкан. Алар эки-үч жумадан бери түрмөдө отурганда, биринчи Өмүрбек Текебаев “Эже, барып балдардын ахвалын сурап келели” – деп, биз үч-төрт киши Балыкчыга биринчи болуп барганбыз. Кийин ал жерде далай сотторуна катыштык. Күз келди, жигиттер дагы эле түрмөдө отурушат, алардын балдары мектепке барыш керек, кышка оокат даярдаш керек, бирөөнүн апасы катуу оруп, экинчисинин баласы төрөлүп, жашоо-тирликтин кыйынчылыктары ашып-ташып кетти, алардын үй-бүлөлөрүнө Атамбаев жардам берип жатты. 100 млн долларлык миллионер болсо да, биз, революциядагы эң тажрыйбалуу адамдар топтолуп Бакиевдин режимине каршы чыкканда биздин авторитет жана күч-аракетибиз менен эки-үч шайлоонун жүрүшүндө өзүнүн репутациясын көтөрүп алганы, бул эмне жаңылыкпы?! Коомдо моралдык авторитет, акыйкат-теңдик-эркиндик деген түшүнүктөр өтө жогору бааланып, миллиондор деген пулга барабар! Баарын эле акчага сатып алалбайт экенсиң, баары эле сатылбайт да!
— Революцияга катышкан адамдар балким жөө жүрүп, тыйын санап, анан жеңишке келгенде төө минип, чоң байлыктарга ээ болуп калышат деп ММК ушул күнгө чейин жазышат, бул чындыкпы? Сизди Лондондон үй сатып алган деп канча жазышты, ага эмне дейсиз?
— Революцияларда ар кыл адамдарды көрүп жүрдүк, көп карапайымдар катышат чоң көтөрүлүштөргө. Шылуундар да аз эмес, аягында жумушка жетем, же болбосо уурдаганын мыйзамдаштырам дегендер да жүрүшөт. Бирдемеге ээ болуп калам, бирдеме мага тийип калат деген адамдар да бар: андайлар мародерлук кылып, рейдерлик операция аркылуу бирдемени жулуп алганга жетишип калат турбайбы. Ошол учурда оппозициянын ордосу болгон Бириккен Элдик кыймылдын жетекчилигине кирген саясатчылардын ичинде “Тыйын санап, суранып-тиленип, жөө жүрүп” калганы жок болучу, ар бири турмуштун элегинен өтүп, калыптанып калган инсан эле да, революциядан кийин деле алардын көпчүлүгүнүн байып-бапырап кеткенин көргөн жокмун, мурдагыдай эле ар кимиси эл катары өз оокатын кылып жүрөт. 2010-жылкы апрель революциясынан бери кайра-кайра эле банк ячейкаларындагы жана Ошко жеткизилген акчалар боюнча маселелерди гезиттерге чыгарышат. Так жана кесе айтып коёюн, ээси жок кутучалардан табылган каражаттардын бир бөлүгү ошол учурда Убактылуу Өкмөттүн чечими менен өлкөдөгү кырдаалды турукташтырууга, Апрель революциясынын жеңишин сактап калууга жумшалган, прокуратура кызматкерлери 22 млн долларга жакын акча сууруп чыгышкан, белгисиз бирөөлөр атын жашырып кутучаларга катып коюшуптур деп, ошонун төрт миллионго жакынын пайдаландык, калганы толук бойдон кийинки бийликке өткөрүлүп берилген. Алар боюнча Убактылуу Өкмөт толук маалымат берген, иликтөө органдарынын колунда да том-том болуп, бардык суроолорду канааттандыра турган маалыматтар сакталып турат, жумшалган каражаттын толук отчёту бар. Ошондогу Каржылоо министри болгон Темир Сариевге 2010-жылы Атамбаев күнөө тагып, миллиондорду уурдап жатат деп, кийин “текшертип чыктым, Сариевде эч кандай күнөө жок экен” деп, бир жыл өзүнүн убагында премьерлик жумушка иштетпедиби! Апрель-июнь (2010) кайнап турганда УӨ мүчөлөрүн каралап ММКлар ардемени чукуп-таап-жазып-шыбап турушту. Интернеттен Англиядагы бир үйдүн сүрөтүн илип коюшуп, ал Отунбаеванын Лондондогу тамы деп мени каралаганга аракеттеништи. Ал убакта мен такыр колум тийбейт, каяктагы Фейсбук, Твиттер, жаңылыктарды окуганга убакыт жок! Учурда мен жөнүндө килолоп чыгып жаткан мусордун баарын окубай, көрбөй, укпай аман калыптырмын деп бүгүн деле өзүмө өзүм ыраазы болом бир чети… Биринчиден, менин Лондондо үйүм жок, кызым ошол жерге турмушка чыккан, бакубаттуу үй-бүлөдөн экен күйө-балам, бирок алар азыр Чыгыш тараптагы мамлекетте жашашат. Экинчиден, мени бүгүн деле гезиттерге жазып жүргөн журналисттерге айтат элем, айрыкча мен жөнүндө бүгүн деле ар нерсени жеңил-желпи жазып жүрүшкөндөргө, кожоюндарынан буйрук алгандан кийин кичине окуп-билип, таразалап, анан ушак-каралоо материалдарын токуп чыкса туура болот эле. Мен 1986-жылдан 1989-жылга чейин азыркы сөз менен айтканда вице-премьер, Кыргызстан Компартиясынын бюросунун мүчөсү болуп иштегем, анан Э. А. Шеварднадзе, СССРдин тышкы иштер министринин чакыруусу менен Москвага барып ал министрликтин коллегиясынын мүчөсү, СССРдин Атайын жана Ыйгарым элчиси катары Парижде ЮНЕСКОдо Советтер Союзунун өкүлү болуп үч жыл иштедим. Кыргыз кызына эле эмес, дегеле ошол замандагы чоң өлкөдө, супердержавада мындай даражада иштеген республикалардан чыккан адам өтө сейрек көрүнүш болучу. Азыр саясатта чакмак кылып ойноп, ар кандай интригалардын, ушактардын артында тургандар ал учурда балким мектепте окуп, же ашып кетсе студент болчу. Кийин СССР ураганда Кыргызстанга келип 3–4 жолу Тышкы иштер министри болуп дайындалып, Америка, Канада, Улуу Британияда жалпысынан четте жети жыл иштеп, Бүткүл Улуттук Уюмдун Грузиядагы өкүлчүлүгүндө КМШ өлкөлөрүнүн ичинен эң жогорку позицияга жеткен кызматкери болуп эки жарым жыл иштеп келгем. Аргасыз айтып жатам мунун баарын, жетекчи жумуштарга мен көчөдөн жылаңайлак келгенсип калп-ушактарды жазгандарды көп жылдары көтөрдүм, унчуккан жокмун, соттошподум, бирок ардеменин чеги бар деп жооп берип коёюн деп суроо берип калганыңардан кийин айтып жатам. Биз башка — катуу, тартиптүү совет — замандын тарбиясын көрүп, элдин байлыгына эч качан сугунбаган, колун салбаган муунданбыз, менин тапканым өзүмдүн эмгегим менен, маңдай тер, таман акым менен табылган, өзүмдүн жашоомо жетиштүү. Мага калп сөз, карандай ушак жармашпайт, кир жукпайт деген ишенимде ушул күнгө чейин башымды өйдө көтөрүп жашап жүрөм.
— Бирок мурунку заман менен салыштырсак бүгүнкү климатта баары бир саясат акчасыз жылбайт: акыркы эле жаңылыктарды алсак, акчанын айынан Франциянын мурунку президенти тергелип жатат. Акча табам деп мандаты менен жамынгандар колго түшүп жатышат. Акча тапкычтарды, алардын кылмыштарын төбөдөгү офистердин башчылары аларды коргоп, кол тийгизбей, ошол суудай аккан каражатка жашап да, партиясын багып да жүрүшөт, мындай сүрөттөмөнү таанып жатасызбы?
— Азыркы партиялар жөнүндөгү дискуссияларда “каражат же саясат” деген маселе боюнча мындай ой айткым келет. Ошол эле Францияда өткөн президенттик шайлоосунда түпкүлүктүү, жашы жүзгө чейин жеткен партиялар — социалисттик, республикалык, консерваторлор — баары утулуп, 2016–17-жж. түзүлгөн “Алга, республика!” партиясы Э. Макронду колдоп чыгып, жеңишке алып келди! «Брекзитден» кийин «Фрекзит» болуп кетет, чектен ашкан улутчулдар Европанын саясий климатын уулантып, Францияны оң тарапка буруп, Европалык Биримдикти бузат деп, ошентип Европа аз жерден кыйрайын деп калганда, европоцентрдик күчтөр бул өлкөнү сактап калалы деп Макронду алып чыгып, анын алдына каражатты калың төшөп берип Францияны мурунку курсунда бекемдетип калышкан. Сөзсүз бул учурда каражат болбосо кайда жаңы партия, кайда 40 жаштагы Франциянын Бешинчи республикасынын сегизинчи Президенти! Бирок финансалык каражат деле автомат түрүндө ийгиликке гарантия болуп бербейт, муну биз өзүбүздүн өлкөнүн саясий турмушунан көрдүк.
Мурунку президент Атамбаев эң оор кырдаалдарда алдыңкы сапта жүргөн революционерлерге жумуш бербей, кетээринде иштегендердин баарын ала кетем деп, жалаң Максимдин кол балдарын отургузуп кеткенин баарыбыз көрдүк. Атайын Азимбек Бекназаровду атап айтып кетейин. Атамбаев бул адамды “алат, жейт” деген вердикттин аркасы менен акыркы алты жылдан бери бир жумушка жолотпой, экөө муздак согуш позициясында болуп келе жатышат. Алты жыл такта отуруп, уурдаган-жегенин таап, күнөөнү бетине коюп бергенге неге болбосун?! Бул экөөнүн телефон сүйлөшүүсүнөн оркоюп таможнянын олигархы чыгып, алты жыл бийликтин, айтылуу жардамчысынын контрол алдында сонун эле болушуп, күлдөп жүрбөдүбү. Азыр деле Кытайдын бажыканасы, ЕАЭСтин органдары тастыктагандай биздин чегара аткезчиликти көрмөксөн-билмексен болуп официалдуу товарлардын өтүүсү менен биздин бажыкана жана жанындагы тиешелүү органдардын цифраларынын айрымасы 3–5 жолку экенин баарыбызга жеткизип жатышса деле, эч чара көрүлбөйт! Майда-чүйдө уурулар, оозун ачкан журналисттер, оппозиционерлерге эле күчтөрү жетет! Мынча болду, Президент Жээнбеков Коопсуздук Кеңештеги сөзүн баштаганда эле Баткендин жолдору жана Таджикистан, андан нары Афганистанга кетип жаткан бензовоздорду айтып, токтоткула, асфальт кыргыз элинин мойнуна миллиард деген сомго илинип турат, силер баарын талкалап жатасыңар деп, катуу баа берип, ачуу сөз менен баштады эле. Ошондой болсо, азыр бийлик толук колуңарда, алты жылдан бери токтобой, кимдин бензовоздору экенин ошол жолдордун четиндеги жашаган Баткен, Лейлектин элдери деле айтып берет — баягы күнкү кыргыз-казак чекарасында Казакстан күч структуралары жасаган операциядай кылып, экономиканы талкалап жаткан мародерлорду токтотпойсузбу! Казак ТВ тапкандай бүгүн, эң өкүнүчтүүсү, мамлекеттик чекараны криминалдык группалар башкарат экен деп, бизде төрт тараптын кайсы жагын карабасаң, так ошондой эле болуп жатпайбы. Ал бензовоздун кожоюндары парламентте, өкмөттө калың отурушат, аларды токтотконго убакыт келди го!
— 2016-жылдын 31-августунда, майрам күнү Атамбаев айткан сөздүн терең тарыхы бар деп, Бекназаровдун китебинен окудук: 7-апрелде сизди Убактылуу өкмөттүн төрайымы катары дайындалганга наразы болуп, алты жылдан бери бугун ичинде кармап, ошол күнү Борбор аянтында жарылып айтканы деп жазыптыр. Сиз кантип Убактылуу Өкмөттүн төрайымы болуп калдыңыз? Ошого токтоло кетсеңиз…
— Биринчиден, мен КСДП фракциясынын лидери болчумун. Бешимов президенттик шайлоодон кийин Бакиевдердин тапшырмасын аткарып, Америкага качып кеткенде, биз бир жылга чейин фракциянын лидерисиз иштеп, алсырап калганбыз. Он бир депутат ар тарапты карап, алдыбызда максатыбызды жоготуп, саясий күрөштөрдө да ориентирибиз начарлап, окуяларга реакция берип коюп эле тынчып калганбыз. Кыязы партиянын кожоюну, Атамбаев лидердикти кимге берээрин чече албай, (Өмүркуловго Бакиевдер кылмыш ишин ачып коюшкан), аягында аргасыз мага өткөрүп берди. Биздин фракция ошондо Акжолчулардын көзүнө сайылган тикенектей эле болуп Апрель революциясына чейин иштеп турдук. Микрофонду өчүрсө, өзүбүз менен мегафон алып келип, бийликтин көзүн чукубаган бир да маселе жок болучу. Өзгөчө, чырлуу соттор боюнча (Петровка, Былыкчы, генерал Исаковдун камалганы); Конституцияга (мураскорлук идеясы) өзгөртүүлөрдү киргизүү жөнүндө, Каркыра боюнча акжолчуларга каршы чыгып, Электроэнергиянын баасын көтөрүү жөнүндө, Садыркуловдун өлүмү ж. б. Азыр парламентте көпчүлүк резонанстуу маселелер боюнча жымжырт го… Ошол эле ТЭЦтеги чатак, 386 млн доллардын чыры, “Белизгейт”, “Лигласс”.., деги койчу, толтура…Сөздүн нугуна кайрылсам, ошол учурда, 2010-жылдын жазына карай ЖКдагы КСДП фракциясы оппозициялык күрөштүн өзөгү болуп турган. Экинчиден, 17-март 2010-ж. жалпы оппозициянын ХI элдик курултайынын чечими менен БЭКтин Аткаруу комитетинин төрайымы, БЭКтин штаб башчысы болуп бекитилгем. Бардык ошол жерде алынган чечимдерди ишке ашыруу, элдин талабын бийликке жеткирүү мага жүктөлгөн. Эмилбек Каптагаев менин штабда орун басарым болуп дайындалып, экөөбүз «Форумда» иштей баштадык. Өзүңөр билгендей 7-апрелде республиканын бардык аймактарында Курултайлар өтмөк, эл 17-марттагы Курултайдын чечимдеринин аткарылышын талап кылмак. Бирок, 6-апрелде Таласта бийлик тараптан провокация болуп кетип, ал жерде башаламандыктар башталды. 6-апрель күнү эртең массовый камоолор башталат дегенди угуп, — 2005-жылкы тажрыйба ийнедей сайылып эсимде турат — штабда отурган активисттерге кайрылдым: бүгүндөн баштап өзүңөргө сак болгула, бекингиле, камакка түшөсүңөр анда эмесе деп. Мен кеткенден кийин, ошол эле кечки сегиздерде күч органдарынын адамдары «Форумга» келип, ал жерде отурушкан Өмүркулов, Каптагаев, Дүйшөбаевдерге повесткаларды тапшырып, кармап кетишиптир. Ошол эле түнү Атамбаевдин үйүн штурм кылып, аны алып кетишкен. Ошол түнү бою, эртеси баары кыдырата кармалып жатпайбы!
— Биз журналисттер, сизди ошондо АКШнын биздеги элчилигине же «Манас» аба майданындагы Ганси аскер базасына жашынган деген кабар укканбыз, ошол чынбы?
— Акылга сыйбаган жомоктор! Бирөөнүн фантазиялары дейт элем! Мен шаарда эле өзүмдүн сиңдилеримдин үйүнө барып жашынгам. Бирок мени органдардын адамдары бир нече сааттан кийин уюлдук телефонумду пеленгация кылып, жашынган жеримдин квадратын эле эмес, подъездине чейин таап чыгып, толтура коопсуздук кызматкерлерди каратып коюшту. 7-апрель күнү кечки саат алтыларга чейин кайтарып, подъезддин түбүндө кетпей турушту. Күүгүм кире баштады. Кароол жоюлганын көрүп, мен ошол замат ЖКга өзүмдүн кабинетиме жетип бардым. Ал жерде менин жардамчыларым жана биз менен иштеп жүргөн активисттер бар экен: Гульнара Искакова, Темирлан Ибраимов, Асылбек Болотбаев, Жыргалбек Турдукожоев.
(Уландысы кийинки санда)
Булак: Жаны Ордо
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ