(Башталышы мурунку сандарда)
-Сиз жакында КСДПга туруштук бере турган оппозициялык күч түзүлүшү керек деп баарын чочуттуңуз, а КСДП болсо тишин кайрап: түзүп көрүшсүн, колдорунан келбейт деп өздөрүнүн ММК аркылуу сөзүңүздү жээрип жатышат. Ал эми оппозициячыл күчтөр алдыга жаштарды түртүп чыгарып коюп, Сиздин урааныңызды көтөрө турган кейпи жок экенин, өздөрү чарчагандай түр көрсөтүп жатышат…
— Чынында “чарчаган” деген сөздү 21-кылымда биз кыргыздар унутушубуз керек! Дүйнө жүзүн карап көрсөңүз, саясий, экономикалык, коомдук кыймылдар ар бир өлкөдө тынымсыз толкуп, өзгөрүп, мамлекеттерди такыр башка нукка алып кетип, өнүгүп же талкаланып кыйраганга да учурап жатышканына күбө болуп отурабыз. Өткөн 27 жыл менен биздин балалык жашыбыз өтүп, эрезеге жетип калдык. Көп кыйынчылыктарды башыбыздан өткөрүп, өзүбүздү өзүбүз сактап калуу маданиятын, саясатын жакшы өздөштүрө албай жатабыз. Өнүккөн өлкөлөр өздөрү менен өздөрү болуп, биз көнүп калган көзөмөл, жардамга көңүлдөрү суз болуп, бизге салкын мамиле кылып, дүйнө жүзүндө жалпы жонунан мурункудан да төмөн түшкөн “муздак” согуш заманына такалып турабыз. Мындай учурда, менин терең ишенимим боюнча, биз кошуна өлкөлөр менен кызматташтыкты өнүктүрүп, экономиканы өстүрүү жолдорун издеп, таап, билимдин деңгээлин түшүрбөй, буга каражатты аябай, элди ар кандай бизге өөн болгон идеологиялык таасирлерден, радикализм менен экстремизмден алыстатып, сабаттуу, светтик нукта кармашыбыз керек. Парламенттик башкарууга толук өтүп “президентти ЖК шайласын” дегенди угуп, жүрөгүң түшөт, азыркы депутаттар шайласа, анда бизнесмен, олигархтардын айтканын жасаган адам, алардын колунда куурчак болгон адам гана президент болуп шайланат, бул турган иш! Молдовада ушундай жагдайга учурап, туңгуюктан чыгалбай, президенттин мөөнөтү бүтөрүн күтүп оор саясий тирешүүлөрдөн өтүп келе жатышат. Арменияда жаңы эле шайланган президент Армен Саркисян (анын мандаты биздикинен кыйла начар) жаңы боло турган премьер-министрдин (акыркы президент Серж Саргсяндын) сөзүнөн бир карыш да чыкпаган, британиялык королеванын укугуна барабар ролду аткарат. Алардагы өзгөчө кырдаалды билебиз, кабарыбыз бар, алардын өз жашоосу, өз тарыхы бар. Ал эми биз үчүн мындай тажрыйба жараксыз. Азыркы тарыхый учурда бизде президентти жалпы эл түз добуш менен шайлаганы эле оң. Парламенттик өлкөлөр болгон Австрия, Чехия, Словакия, Болгария, Исландия, Ирландия, Сингапурда президент түз элдин добушу менен шайланат. Азыркы ЖКга өтүү пропорционалдык системанын күчтүү артыкчылыгы: партиялардын өнүгүүсүнө өбөлгө түзөт, кеп тез-тез көп шайлоолор өтүп кетиши керек. Кошмо-аралаш, мажоритардык-пропорционалдык системага өтүш зарыл деген чакырыктарды угуп калабыз, анда өкмөттү түзүү тартиби да өзгөрүүгө мажбур болот, а бул жалпы Конституциянын өзгөртүүсүнө алып келет. Аны жакшылап ойлонуп, дискуссия өткөзүп, анан жылыш керек деп ойлойт элем. Атамбаев кетээри алдында 2020-жылкы парламенттик шайлоону жайкы 2017-ж. президенттик шайлоого караганда эң маанилүү, көп нерсени чече турган шайлоо деп баамдаган. Туура эле баам. Анткени акыркы конституциялык өзгөртүүлөрдүн негизинде премьердин позициясы башка бийлик бутактарына караганда борбордук орунга ээ болуп, көп маселелерди чече турган жогорку позиция болгону үчүн Жогорку Кеңешти ким башкарат деген суроо бүгүн чокуда турган приоритет болуп калды. Ошондуктан парламенттеги орундар өтө эле кымбатка тураары анык. КСДП партиясы болсо азыртан эле кийинки шайлоого чоң даярдык көрүп жатканына күбө болуп отурабыз. Менин КСДПга тете келе турган, аны менен атаандаша ала турган бир саясий күч, бир саясий партия түзүлүүсү зарыл деп айтканым, ошондой партияны мен түзө калайын дегенди түшүндүрбөйт. Мен азыркы учурдун зарылчылыгын айттым. КСДП мына азыр бийлик биздин колубузда, эмне кылсак өзүбүз билебиз деп турат. Бирок өлкө туура багытта өнүгүүсү үчүн альтернативалык программалар, көз караштар болуусу зарыл да. Саясий күрөш парламент үчүн, ал жердеги көпчүлүк орунга ээлик кылуу үчүн болот. Азыртадан даярдык көрүлүшү керек, мамлекетти башкарууга катышам деген саясий күчтөр кыймылдашы абзел. Мыйзамдарды оңдоого, шайлоо эрежелерин тактоого, мурдагы шайлоолордо анык болгон кемчиликтерди жоюуга абдан зор көңүл буруу зарыл, убакытты өткөрбөй аракет жасоо максатка ылайык. Эмнени күтүп отурабыз? Жогорку Кеңешти шайлоого карата эмнеге мыйзамдарга өзгөртүүлөр, кошумчалар киргизилбейт? Эмне себептен бул маселелер боюнча коомдук угуулар, талкуулар али жок?! Шайлоо комиссиянын жумушу боюнча да бир топ өзгөртүүнү талап кылган суроолор акыркы президенттик шайлоодо пайда болгон… Аларды эмне үчүн азыр талкуулабайбыз?
— 2010-жылдагы парламенттик шайлоодо Адахан Мадумаровдун “Бүтүн Кыргызстан” партиясы шайлоодон өткөнү чынбы? Сизди революциячыл партиялар парламентке келиши керек деп өзүңүзгө жакын партияларга жан тарткан дешет. Тар чөйрөдө сиз “Бакиевди тактан кулатууда Текебаевдин орду бар, ошон үчүн анын партиясы өтүш керек”- деп айткан дешет. “Ата-Мекен” партиясы шайлоодо аз добуш алып өтпөй калып, Мадумаровдун партиясынын добушун кошуп парламентке алып келген деген сөздөр айтылып келген. Ушул сөздөрдүн канчалык чындыгы бар?!
— Бири да суу кечпейт, мурдагы стереотиптер менен эле ойдон чыгарылып айтылган анын баары. Ошол учурда бийлик толугу менен менин колумда эле, эгерде ошончо эле “революциялык” партиялар деп киришсем эмне үчүн КСДП экинчи орунду алышы керек эле, эмне үчүн “Ата Мекен” аз добуш алып акыркы партия болуп илиниши керек эле, “Ак Шумкар”, “Бириккен Элдик Кыймыл” деген партиялар өтпөй калышы керек эле? Эмне үчүн?! Добуштарды ары-бери кылып эле аркы Бакиевдердин заманында 2007-жылдагы шайлоодогудай кылып эле Ак үйдөн протокол түзүп Жогорку Кеңештин курамын аныктап коёт элек да. Жок, ал арам жол! Биздин максат жаңы саясий маданиятты калыптандыруу эле. Мен шайлоого такыр киришкен жокмун. Шайлоону Акылбек Сариев баш болгон БШК алып барды. Мен шайлоо маалында аны менен болгону эки жолу телефондон сүйлөшкөм. Кайсыл партиялар парламентке келиши керек деген темада аны менен эч сөз болгону жок. Азыр жүрөт го Сариев, өзү деле айтып берсин, сурагыла. Сөзүм кур болбосун үчүн дагы бир факты айтып кетейин: шайлоонун алдында Өмүрбек Текебаев менен эки жолу бул жөнүндө катуу сөз болгон. Идеалисттик «Ата-Журт» партиясынын регистрациясында бир алешемдер чыгып, аны формалдуу негизде шайлоого киргизбей коё турган шылтоо бар болучу. Текебаев мага ошону кайта-кайта көргөзүп, эмне үчүн алып салбайсыңар, тиешелүү органдарга тапшырыңыз деп жатты. Кийин так шайлоонун алдында “Ата-Журттун” кеңсесин бирөө өрттөп, алар катуу реакция берип, чоң ызы-чуу чыккан, ошондо Текебаев “Ата-Журтту” шайлоого катыштырбоо талабын дагы бир жолу көтөрүп, баарыбыз менен айтышып, тополоң салган. Биз да позициябыздан кайткан жокпуз. Шайлоо процесси жүрүп жатканда кайсы бир партияны тизмеден алып таштоо шайлоонун калыс, таза өтүп жаткандыгына шек жаратмак. Таза шайлоо деген биз үчүн принцип болучу, саясат өтө ыплас болуп кеткенинен эл көтөрүлүп, бийлик өзгөрүлүп жатса, биз кынтыксыз таза шайлоо өткөргөнүбүз шарт болучу! Кандуу жаңжалдан кийин саясий күрөштү көчөлөрдө эмес, парламентке которолу деген бир эле жол бар болучу. Акыйкат позицияны кармандык: революциячыл же бакиевчил партия болобу, баарына бирдей шарт болуш керек деп, жыйынтыкта: “Ата-Журт” катышмак турмак, эң көп добуш алып, парламентке саны боюнча эң чоң фракция болуп келди. Акылбек Сариев — өтө принципиалдуу, айтканын бербеген, шайлоо-акенин аки-чүкүсүнө, ийне-жибине чейин билген, анын укуктук негиздерин даана түшүнгөн биздин республикада бирден бир эң мыкты адис. Сариев менен Текебаевдин ортосунда кыязы мурунтан эле келе жаткан тиреш, көз-караштардын келишпестиги бар окшойт, ошол шайлоо учурунда анын баары курчуп кетти, мен билгенден бул тирешүү кийин да узакка созулган. Мен билген Акылбек Сариев ал шайлоодо эч кимден сурабай-айтпай, кичине эле кынтык болсо Мадумаровго караганда Текебаевди шайлоодон чыгарып жибермек. Ал шайлоодо Мадумаровдун партиясы жетиштүү добуш ала алган жок, парламентке өтпөй калды. Анткени шайлоого чейин өтүү босогосу 145 миң шайлоочунун тегереги болсо, шайлоо күнү кошумча тизме менен, айрыкча түштүк райондордо ошондой кошумча келип добуш бергендер көп болгондуктан шайлоочулардын жалпы саны өсүп, босого да көтөрүлүп кеткен. Ачуу чындык ушундай!
— Жакында эле Өмүрбек Текебаев “менин катачылыгым, Роза Исаковна 2010-жылы парламенттик шайлоодон кийин парламенттеги коалициялык көпчүлүктү түзүү укугун мага тапшырганда, макул болбой койгонум…” деп өзүнүн катачылыгын билдирбедиби…
— Ооба, ошондой иш болгон. Чаң-тополоңдор тыйылып, парламенттик шайлоо бүтүп, жеңишке жетишкен партиялар парламенттик көпчүлүк коалициясын кураардын алдында турушкан, бул көпчүлүк жаңы өкмөттүн структурасын, курамын аныктамак. “Ата-Журт” фракциясынын саны боюнча биринчи болуп турганына карабай, мандатты КСДП фракциясына бердим, албетте бул жерде моралдык да, саясий да артыкчылыгы бар деп эске алдым, мүмкүнчүлүктү Атамбаевдин колуна тапшырдым. Башка фракциялардын лидерлери менен эки-үч сыйра сүйлөшүп жатып түзгөн коалициясы бир күндө кулап калды, өкмөттүн курамын чогулта албай койду, колунан келген жок. Андан кийин Текебаев турган. Атамбаев деле “Моралдык жактан туура болот, Текебаевге бериш керек” — деп бул кадам менен макул болду. Өмүрбекке айтсам, такыр макул болбой туруп алды. Эмне себептен экени да жакшы эсимде жок. Бирок өзү айтып жүрөт кийин, бул кадам саясий жаңылыштыгым болгон деп, ал учурда мамлекеттик кызыкчылыкты, парламенттик демократиянын калыптанышын жогору койгонун. Неси болсо дагы ошол кадамы менен Атамбаевдин саясий келечегине жол ачып бергени чындык. Ошентип коалиция түзүү укугун “Республика” фракциясына, Бабановго бердим, анын колу жеңил экен, башкаруучу коалицияны түздү. Парламенттеги көпчүлүк коалицияны түзгөн лидер катары Бабановдо ким өкмөттүн башында турат деген маселени өзү чечип, өзү Премьер болуп алууга толук шарты бар эле. Бирок ич-ара Бабановго ар кандай саясий күчтөр чыгышып, жеке сүйлөшүүлөрдө дагы, топ-тобу менен сүйлөшүүлөрдө дагы: “сен эми жашсың, алдыда сөзсүз болосуң, азыр орунду Атамбаевге берип тур” — деп көндүрүп жатышты. Бабанов ошого макул болуп Атамбаевге жол бошотту, премьер-министрлик орунду берди, өзү биринчи орун басарга макул болду. Ошол жылы дагы бир критикалык кырдаал түзүлүп, коалициялык көпчүлүктү башкача бычып “Ата Журт”, “Ата Мекен” жана “Ар Намыс” фракциялары биригип, КСДПны коалициялык башкаруудан чыгарып коюу жолун көздөшүптүр. Анда Атамбаев автоматтык түрдө өкмөт башчылыгынан түшмөк. Ошондо жардамга Акматбек Келдибеков келиптир, ал Ташиевди көндүрүп, сүйлөшүп, Текебаев менен Куловдон бөлүп кеткенге үлгүрүптүр. Атамбаев Келдибековду кучактап, бетинен өөп, өмүр бою жакшылыгыңды унутпайм дептир. Ошону менен коалицияны бузуу, Атамбаевди тактан кетирүү маселеси тамам болуптур. Муну айтып берип жатканым, Атамбаев үчөөн тең — Келдибековду, Текебаевди, Ташиевди — ага жакшылык жасаганы учун, ага жол бошотуп, анын бийлигин бекемдегени үчүн куугунтука сүрүп, түрмөгө чейин отургузду, Бабанов болсо куугунтукта жүрөт, сырт жакта качып. Тагдырдын тамашасы деген ушул экен да!
Маектешкен Бекен Назаралиев
Булак: “Жаңы ордо”
КОММЕНТАРИЙ КАЛТЫРУУ