АНАЛИТИКА

Алдыда, 10-январда өтө турган президенттик шайлоого карата бүгүнкү күнгө чейин 65 адам өз талапкердигин көрсөттү. Алардын ичинен биз мурунтан айтып келгендей 3-4 гана талапкердин ортосунда чыныгы күрөш жүрөт. Калгандары кыргыз айткандай “иттин уулу байгара” деле президент болгусу келет дегендей кеп. Айрым оорукчандары эле өз “мурдуна карабай бышкырганы” болбосо, көпчүлүгү өздөрүнүн шайлоодон өтпөй каларын да билишет. Анда эмнеге жанталашып президенттик кызматка жулунушууда?

Бир эле максат – бийликти коркутуп, соодалашып, бир устукан өндүрүп аламбы деген үмүт. Анткени бул президенттик шайлоолордун алдында бизде традиция болуп калды. Кайсы бир региондо, кайсы бир участокто бийликтин талапкеринин добуштарын талашып, чачыратып жиберет деп эсептеген бийлик коркконунан айрым бир талапкерлер өз талапкердигин алып салыш үчүн устукан – кызмат кармата коёт.

Алыска барбай, бүгүн да президенттикке талапкер болуп жаткан Турсунбай Бакир уулун алалы, ал 2009-жылы президенттик шайлоодо бийликтин талапкери Курманбек Бакиевге атаандаш катары президенттик кызматка өз талапкердигин койгондо өз кичи мекени Кара-Сууда бутка чалынып, добуштарды чачыратып, тоскоол болбосун деген бийлик ага Кыргызстандын Малайзиядагы элчиси кызматын сунуштары менен шайлоодон өз талапкердигин алып салып, Бакиевди алкап-жалкап, Малайзияга “зуу” койгон. Эми болсо Садыр Жапаров эмне сунуштай коёт деп жулунууда.

Ал эми Бектур Асанов ошол эле 2009-жылы президенттик шайлоодо өз талапкердигин алып чыкканда Бакиевдик бийлик ага Кыргызстандын Пакистандагы элчилик кызматын кармата салары менен шайлоодон талапкердигин алып салып, Пакистаганга чаап кеткен. Эми азыр Жапаров эмне бере коёт деп күтүүдө.

2017-жылы президенттик шайлоого катышкан Улукбек Кочкоров болгону 8 миң добуш алган, азыр да өтпөшүн билет, бирок 2017-жылдагы шайлоодон кийин бийлик ага сооротуучу сыйлык катары министрлик кызмат берген. Бийлик ооз жабуу максатында кээде шайлоодогу улуу-кичүү атаандаштарына да устукан – кызмат кармата коёт.  Ошону менен оозу жап болот. Мындай устукан күткөндөр да 65 талапкердин арасында толтура.

Бүгүн президенттик кызматка барам деп арыз берген 65 адамды бирден тартып жиликтесе, мындай жоруктары чекеден чыгат.  Баары устукан күтүүдө. Ошондуктан президенттик кызматты аркалап кетүү колунан келгени деле, келбегени деле шакылдата арыз жазып, БШКны демитип турат. Көп талапкерлердин кебетесине, акылына, билимине, деңгээлине эл күлүп жатат, дүйнө күлүп жатат. Мамлекеттүүлүкө доо кетирүүдө, Кыргызстанды “сөзгө сөлтүк, кепке кемтик” кылууда. Ошондуктан жаңы бийлик жогоркудай жаман салтты токтотуш керек. Бутка чалынып, тоскоол болот деп устукан кармата коюп, аларды жаман үйрөтпөшү зарыл. Алардын артында  куру дымактан башка эч нерсе жок. Алардын айткан кооз сөздөрүнө коомчулук да сын көз менен карап, талдоого убакыт жетти. Президенттик шайлоого бийлик менен соодалашыш үчүн гана чыгып жаткан саясатчыларга кызмат берүү практикасы токтотулуш керек.

Бул жагынан байлык десе байлыгы бар, электорат десе 600 миң электораты бар Өмүрбек Бабанов прагматик катары туура кадам жасады. Анткени 2017-жылы ал президенттик шайлоого катышканда анда каржылык жана электоралдык ресурстар жетиштүү болгон, бирок административдик ресурстары жетишсиз болуп, экинчи орунда келди.  Бирок президенттик шайлоодо 2-орун деген болбойт, бирөө утат, калгандары утулат. Парламенттик шайлоодо гана партиялар добуштун санына жараша 1-2-3-орундарды бөлүшүп мандат алышат. Эгер Бабанов бул шайлоого катышканда да баягы эле административдик ресурстун тартыштыгынан кайра эле 2-орунда келмек. Бирок 2-орундун кимге кереги бар? Ресурстарды курулай ысырап кылгандан башка пайдасы жок. Ошондуктан ал “эртеңки куйруктан бүгүнкү өпкө жакшы” дегендей Садыр Жапаровдун талапкердигин колдоп чыкты. Бүгүнкү адыраңдаган 65 талапкердин ичинде эң чоң мүмкүнчүлүктөрү бар Бабанов реалдуу чечимге келип, шайлоого катышуудан баш тартты.

Биз 1-ноябрда жазгандай, Кыргызстандын шартында президенттик шайлоодо жеңишке жетүү үчүн негизги 3 ресурс аба менен суудай керек. Биринчиден, талапкерде электоралдык ресурс болушу керек, экинчиден, каржылык ресурс жетиштүү болушу зарыл. Үчүнчүдөн, административдик ресурс баары бир чечүүчү ролду ойнойт. Бул 3 ресурс азырынча бир гана Садыр Жапаровдо бар.

Калган олуттуу талапкерлердин бири Канат Исаевде электоралдык жана каржылык ресурс  гана бар, ал эми административдик ресурстан ал өзү баш тартып алды. Эми колундагы ресурстарын үч-төрт эселеп көбөйтүү мүмкүнчүлүгүн пайдалана алабы? “Кыргызстан” партиясынан башка да “Биримдик” жана “Мекеним Кыргызстан” партияларынын жана айрым олигархтардын ресурстарын өзүнө бура алабы?  Геосаясый оюндардын субъекттеринин колдоосун таба алабы? Муну убакыт көрсөтөт.

Үчүнчү олуттуу талапкер Адахан Мадумаровдо чектелүү гана электоралдык ресурс бар. Каржылык жана административдик ресурстары чак. Геосаясый оюнчулардын колдоосун табуу максатында Москвада жасаган кадамдары алгач жакшы жемиштерди берип жаткан. Анткени Мадумаровдун күчтүү атаандаштары Канат Исаев менен Садыр Жапаров Россиядан колдоо таппай жаткан учурда Мадумаров Москвага визит жасап, интервюларды берип, маалымат жыйындарын өткөрүп, “Мадумаровду Москва колдойт экен” деп эл оозуна кайрадан алына баштаган.

Аңгыча эле Садыр Жапаровдун өкмөтүнүн Тышкы иштер министри Руслан Казакбаев 25 күндүн ичинде Москванын, Астананын, Ташкендин жана Анкаранын эшигин жыртып жатып, блицкриг жасап, Кыргызстандагы дүйнө өлкөлөрүнүн элчилерин эпке келтирип, Садыр Жапаровду тааныбай жатышкан дүйнө лөктөрүн ийге келтирди. Садыр Жапаровго Россиянын президенти Путин, премьер-министри Мишустин, өзбек президенти Мирзёев, казак президенти Токаев, премьери Мамин сыяктуу КМШнын дөө-шаалары телефон чалышып, ал-акыбал сурап, саясый жана экономикалык колдоо көрсөтө башташты. Бул деген алардын Садыр Жапаровду өздөрүнө тең ата катары тааный баштоо фактысы болду.

Эми Жапаровдун колунда электоралдык, каржылык, административдик ресурстардан башка да төртүнчү фактор – геосаясат да роль ойной баштады. Бул деген Садыр Жапаров бул шайлоодо атаандаштарын алда канча артка калтырып кетет деп болжолдоого шарт түзөт. Бирок, Садыр Жапаровдун командасы колунда турган административдик ресурсту иштете алабы?  Административдик ресурс  иштеши үчүн бийликтин күчтүү вертикалы болуш керек.

Аткаруу бийлигинде Көк үйдөн тартып, айыл өкмөтүнө чейин бийликтин аппараттык оюндарын мыкты билген, алчы таасын жеген, тажрыйбалуу аткаминерлер олтуруш керек. Эмне, тажрыйбасы аз, бирок премьер-министрдин милдетин аткаруучу болуп калган Артём Новиков админ ресурсту иштетеби же өмүрүндө мамлекеттик жооптуу кызматтарда (аткаруу бийлигинде) иштебей эле вице-премьер министр болуп жаңы эле барышкан Элвира Сурабалдиева  менен Максат Мамыткановдорбу? Тегерегине бүт тажрыйбасыз эр-азаматтарды жыйнап алды.

Жаңы дайындалып жаткан тажрыйбасыз министрлер менен агенттиктин, мекеме-ишканалардын башчыларын, губернаторлорду ал жерде иштеген эски карышкырлар угабы?

Бүгүн президенттикке талапкер болуп чыгышкандардын көбү 2-турга болжоп жатышат. Экинчи турда соодалашып алабыз, ага чейин таймаша беребиз деп көшөрүшүүдө.  Шайлоо үгүтү 15-декабрдан башталып, 8-январда бүтөт, 10-январь шайлоо күнү. Жаңы жыл алды жана жаңы жылдан кийин элдер эс алууда болуп, саясый активдүүлүк кескин төмөндөйт. Шайлоого катышуу азаят. Мындай учурда биринчи турдан эле 51% добушту алып кетүү кыйынга турат. Эгер шайлоо 2-турга өтсө анда Адахан Мадумаровдун шансы өсөт. Регионалдык фактор Мадумаров үчүн иштейт…

Садыр Жапаров шайлоого күчтүү командасы менен киришиш керек эле, бирок ал досторунун, тарапташтарынын баарын аткаруу бийлигине жогорку кызматтарга дайындап салды. Балким ушунча жыл колдоп жүргөн тарапташтарына болгон моралдык карыздарынан кутулуп жаткандыр. Ошол эле учурда аткаруу бийлигиндеги мамлекеттик кызматкерлер менен депутаттар шайлоо учурунда талапкерди коштоп-колдоп жүрө албайт. Мыйзам жол бербейт. Жанындагы командасын мамлекеттик кызматтарга таратып жиберип, утуш үчүн шайлоого кайсы тажрыйбалуу оюнчулар менен барат? Командасына кимдерди алат? Кыргызстанды кимдер менен кыдырат? Коррупция менен күрөшүү лозунгун туу катары көтөрүп чыккан талапкердин командасында буга чейин коррупцияга шектелбеген, арты таза, репутациясы бийик гана тажрыйбалуу адамдар болушу керек. Бул өңүттөн алганда Садыр Жапаровдун командасы ойлоно турган көйгөйлөр көп…

Булак: KyrgyzToday.kg

10-январга өлкөдө президенттик шайлоо дайындалган күндөн тартып кыргыз саясат майданында саясый күчтөрдүн биригүүлөрү, орун алмаштыруулары, тымызын жүрүштөрү башталды. Ал жүрүштөрдүн негизинде бул президенттик тактыны талашта негизги күрөш төмөнкү 4 талапкердин арасында болчудай болуп турат, алар: Садыр Жапаров, Өмүрбек Бабанов, Канат Исаев жана Адахан Мадумаров. Эми алардын кимиси жеңишке жетишүү үчүн кандай кадамдарды жасап жатышканына, кандай каржылык, электоралдык ресурстар үчүн күрөш башталганына токтололу.
Садыр Жапаров колунда бийлиги болгондуктан биринчиден, шайлоого пайдалануучу административдик ресурстар колунда, экинчиден, шайлоого сарпталчу каржылык ресурстарды чече алат, үчүнчүдөн, электоралдык ресурстун уюткусу (“Мекенчил” партиясынын шайлоочулары) бар, эми аны 51%га жеткирүү гана калды. Ал максатта Жапаров “Чоң казат” партиясын өзүнө тартып, анын лидерлери Сыймык Жапыкеевге Финполдун төрагалыгын, Максат Мамыткановго вице-премьерликти кармата койду. “Ата-Мекенди” өзүнө имерип, Тилек Токтогазиевге министрлик, Элвира Сурабалдиевага вице-премьерлик мансапты тартуулады. Болгону Жанар Акаевге сураган кызматын бере албай акыркы күндөрдө Текебаев менен мамилеси солгундай түштү(ошондуктан Текебаев Нью ТВга Садыр Жапаров шайлоодон жеңип чыгып президент болот деп интервью берсе, эртеси эле “Азаттыкка” Садыр Жапаров утулуп калат деп ишендирип жатат). Жапаров “Ыйман нуру”, “Ордо”, “Бир бол”, “Республика” жана “Улуттар биримдиги” партияларын да өзү тарапка тартуу аракеттерин көрүүдө.
Ошондой эле шайлоого карата административдик ресурсту колго алуу максатында азыр мамлекеттик кызматтарга ага шайлоодо иштеп бере турган тарапкерлерин коюп, чекесинен алмаштыра баштады. Кыязы шайлоого чейин өлкөдөгү бардык мамлекеттик кызматтарга өз кишилерин дайындап бүтчүдөй. Эсеби, ар бир мамлекеттик кызматкер эле ага баш ийген кызматчылары, өз үй-бүлөсү, урук-туугандары, жоро-жолдоштору менен добуш беришсе эле шайлоого катышкандардын 51% камсыз кылат деген ишеним чоң сыяктуу.
Бирок, аксак жагы – Россия, АКШ жана Европа өлкөлөрүнөн колдоо таппай жатат. Дүйнөнүн баардык өлкөлөрү Садыр Жапаровду бийликти мыйзамсыз басып алган төңкөрүшчү катары гана кабылдоодо. Эгер шайлоого чейин жок дегенде Россиянын колдоосун таба албаса Жапаров шайлоодон уттуруп коюшу мүмкүн. Бирок Россия өзүнүн колдоосу үчүн аябагандай чоң баага – союздук мамлекетке кошулууну суроого камдангандай болуп турат.
Дагы бир маселе – Садыр Жапаров 13-октябрда Москвадан келген Путиндин атайын өкүлү Козак менен сүйлөшүүдө президент Сооронбай Жээнбеков менен кол алышып, эгер Жээнбеков парламенттин чечимине кол коюп, аны премьер-министрликке дайындаса анда Сооронбай Жээнбеков шайлоого чейин өз кызматында олтуруп турат деп шерттешкен эле. Бирок Сооронбай Жээнбеков аны премьер-министрликке дайындаган жарлыкка кол коёру менен Козактын ортомчулугу алдында болгон шертти бузуп, Жапаров эртеси эле Жээнбековду кызматтан кетүүгө аргасыз кылды. Бул кадамы менен Жапаров Москванын алдында сөзүнө турбаган, шертти бузган саясатчынын кейпин кийип калды жана ошондуктан Кремль бүгүн Жапаровго далысын салып жатат. Ошондой эле мезгилде Жапаров шертти бузуп, Жээнбековду кызматтан кетирүү менен түштүк электоратынын көп бөлүгүн жоготуп алды.
Өмүрбек Бабанов алигиче президенттик шайлоого катышуу дымагын ачык жарыялай элек. Азырынча ортомчулар аны “Республика” партиясы менен бирдикте Садыр Жапаровду колдоого чакырып, премьер-министрлик кызматты убадалашып жатканы айтылууда.
Белгилүү болгондой Бабановго мурунку бийликтер козгогон 8 кылмыш ишине Садыр Жапаровдун бийлиги дагы 3 кылмыш ишин козгоп кошуп, 11ге жеткирип койгон. Ошондуктан өмүрүн, эркиндигин, байлыктарын тобокелге салып, ачык күрөшкө чыгып, президентикке ат салышууга духу жетеби?
Баса, Бабановдун электоралдык жана каржылык ресурстары жетиштүү жана акыл-эс менен бул ресурстарды шайлоого мобилизациялай алса чоң жеңишти камсыз кылуу мүмкүнчүлүгү бар.
Биздеги маалыматтар боюнча Россия да эгер Өмүрбек Бабанов шайлоого аттанса аны колдоо ниеттери бар. Анткени Бабанов орус бийлигине жат эмес, тепкичтен-тепкичке өсүп премьер-министрликке чейин жетип, кызматташып жүргөн. Россияда байланыштары жана чоң бизнестери бар. Бирок Бабановдун “канжыгага башын байлап” чыкканга эрки жетеби?
Биздин баамыбызда Бабанов өзүнүн коопсуздугуна Путин кепилдик бергенде гана шайлоого баш оту менен киришип, күрөшкө аттанат.
Эгер андай кепилдик алалбаса Бабанов досу Канат Исаевди колдоп кетеринде күмөн жок. Эсиңиздерде болсо 2017-жылы Атамбаев Канат Исаевди саясый негизде камакка алганда Бабанов “Канат Исаев президенттик шайлоодо мени колдогону үчүн эле камалып кетти” деп чырылдап чыккан. Өзүн моралдык жактан карыз эсептеп, ар дайым Канат Исаевди абактан чыгарып алууга аракеттенип жүргөнү белгилүү.
Канат Исаев тууралу азыр ал шайлоодо аутсайдер болот деген пикирлер арбын, бирок биздин баамыбызда ал тымызын көп жүрүштөрдү жасоо менен акырын күчтөнүп баратат. Белгилүү болгондой 10-октябрда Канат Исаевдин спикер болуп калышына ал кездеги президент Сооронбай Жээнбеков чоң роль ойногон. Кечээ, 31-октябрда Бишкектеги мечиттердин биринде Сооронбай Жээнбеков менен Канат Исаев бирге намазга жыгылганы да узун элдин учуна, кыска элдин кыйырына жетти.
Канат Исаевде каржылык ресурстар жетиштүү (артында арак магнаты Шаке Абдыкеримов баштаган бизнестин дөө-шаалары турат).
Электоралдык ресурстун уюткусу (“Кыргызстан” партиясы) өзүндө бар. Бизге жеткен маалыматтар боюнча “Биримдик” жана “Мекеним Кыргызстан” партиялары да өздөрүнүн электоралдык ресурстарын бүтүндөй бойдон Канат Исаевге бурганы даярданып жатышат. Бул партиялардын функционерлеринин баары азыр кызматсыз талаада калышты жана булардын келечегине Канат Исаевдин жеңиши гана “жашыл жарык” ачышы мүмкүн.
Эгер буларга Бабанов “Республика” партиясы менен кошулуп кетсе Канат Исаевди колдой турган саясый күчтөрдүн чоң ири альянсы түзүлөт. Бир эле учурда 4 ири саясый партия, анын ичинде 2 түштүктүн (“Биримдик” жана “Мекеним Кыргызстан”) жана 2 түндүктүн (“Кыргызстан” менен “Республика”) партиялары колдоп калат. Бул деген Канат Исаев түштүктөн да жана түндүктөн да көп добуш алат дегенди түшүндүрөт. Дегеле Адахан Мадумаровдун “Бүтүн Кыргызстан” партиясы менен Садыр Жапаровдун “Мекенчил” партиясынан башка бардык партиялар жана олуттуу саясый күчтөр партиялык-парламенттик системанын өнүгүшүн каалашууда, ошондуктан Канат Исаев бул жагынан да электораттын чоң колдоосуна ээ болгону турат.
Канат Исаевге Россиянын колдоосун экс-президент Сооронбай Жээнбеков менен россиячыл “Биримдик” партиясынын билермандары камсыз кылганы аракеттенишүүдө. Россия деле же Бабанов же Канат Исаев деп турганы айтылууда. Анткени Садыр Жапаров шертти бузду, бийликти шайлоо жолу менен эмес, түрмөдөн чыгып келип, күч менен басып алды, артында бандиттер турат деген шек жаралды. Өзүн КМШнын жандармы сезген Россия муну оңой баага кечирбейт.
Эгер бул ресурстардын баарын акыл менен бир муштумга түйө алса Канат Исаев шайлоодо жеңип кетишине күмөн жок.
Адахан Мадумаров боюнча айрымдар аны Садыр Жапаровдун бүгүнкү күндөгү негизги атаандашы деп аташып, шайлоодо жеңип чыгуу мүмкүнчүлүгү чоң талапкер катары баалашууда. Бирок Адахан Мадумаров менен Садыр Жапаровдун идеологиялары жана электораты окшош болгондуктан бири-бирине электоралдык тоскоолдуктарды гана жаратышат.
Садыр Жапаров да жана Адахан Мадумаров да президенттик башкарууну кайра алып келебиз, парламенттик шайлоону бир мандаттуу округдарга кайтарабыз деп жар салышууда.
Экөөсүнүн тең негизги колдоочулары Россия менен Казакстандагы кыргыз эмгек мигранттары.
Экөөсүнүн тең өлкөнүн түштүгүндө эң көп жактоочулары бар. Жапаровдун ал жактоочуларына Ташиевдин шайлоочулары да кошулуп кетери айдан ачык.
Ошондой эле Мадумаров да Россиядан колдоо таба албайт.
Мадумаровдун дагы бир аксак жагы – каржылык ресурстары жок. Кыргыздар шайлоолордо “куру аякка бата жүрбөйт” принцибине өтүп алганы алда качан.
Ошондуктан Адахан Мадумаров бул шайлоодо да өткөнкүдөй үчүнчү орунда келиши болжолдонууда.
Анын үстүнө кыргыздын жазылбаган мыйзамдары боюнча жаңы кыргыз тарыхында президент бир түштүктөн, бир түндүктөн алмак-салмак алмашып келе жатат. Эмики кезек түндүк аймакта жана бул табышмактуу күчтөр колдогон салтты буга чейин эч ким буза алган эмес.
Жогоруда аттары аталган 4 азаматтын бүгүнкү күнгө карата артыкчылыктары менен кемчиликтерин мына ушул өңүттө салыштырып караганда: күтпөгөн жерден Канат Исаевдин арымы кеңейип, дүбүртү күчөп бараткандай…
Булак: KyrgyzToday.kg

-Бегалы мырза, быйыл күзүндө парламенттик шайлоо өтөт. Кандай дейсиз, президент өзүнө лоялдуу, анын демилгелерине бут тоспой колдой турган депутаттык корпуска ээ болуш үчүн өз партиясын түзүп, же азыркы партиялардын бирине назарын салышы мүмкүнбү?

-Президенттик  институт сөзсүз түрдө шайлоого өзүнүн партиясын ачык же көмүскө түрдө алып чыгат. Себеби, 2010-жылдагы Конституциянын жаратылышы өзү ошондой болуп калган. Элге парламенттик система курабыз деп атышып, чындыгында өлкөгө күчтүү президенттик системаны алып келишкен. Эгер Өмүрбек Текебаев  чын эле парламенттик системаны каалаганда бир эле норма менен биздин саясий-коомдук түзүлүштү өзгөртүп коймок. Ал кайсыл норма? Конституцияда “президентти парламент шайлайт” деген норма киргизип койсо эле өлкөнүн өнүгүшү таптакыр башка нукта кетмек. Азыр Текебаев “президент премьер-министирдин ыйгарым укуктарын өзүнө тартып алды” деп айтып жатпайбы. Президент кантип тартып алды? Ал оңой эле, Текебаев жазган Констититуциянын негизинде. Парламенттик система курабыз деген өлкөлөрдө президентти парламент шайлайт. Ошондо парламент президентти көзөмөлдөп турат. Ал эми президентти эл шайлаганда ал эч качан парламенттин көзөмөлүндө болбойт. Кандай президент болсо дагы ал айтат да: ”Мени жалгыз алты миллион калк шайлап атса, силерди жүз жыйырмаңарды биригип, алты миллион шайлап атса, анан кантип мен силерге баш ийишим керек?” деп. Логикалык жактан да анын ошентип айтканга укугу бар. Текебаев өзү президент болуп калганда дагы парламентке баш ийбейт болчу. Эгер Текебаевдин чыны менен эле парламенттик системаны киргизем деген ою болгондо бир эле норманы киргизип, бир ок менен эки коён аткандай кылмак. Ал кезде эмне үчүн андай норманы киргизген эмес? Себеби, Атамбаевдин саясий-интеллектуалдык потенциалы төмөн экенин билип, баары бир биз жеңип чыгып, өзүбүз президент болуп калабыз деген үмүт менен келечекте күчтүү президенттик бийликке ээ болуш үчүн ошол норманы киргизбей коюшкан. Ошон үчүн чала жан парламент болуп калды. Эсиңерде болсо 2007-жылы жүз пайыз партиялык системаны Бакиевдик режим киргизген. 2010-жылы конституцияны кайра жазганда деле Текебаев ошол системаны көчүрүп алып, кайра алып келишти. Ошон үчүн биз алиге чейин парламенттик системаны кура албай жатабыз. Анткени парламенттин азуусу жок, президентти көзөмөлдөй албайт. Президенттин колунда күч органдары: УКМК, Генпрокуратура турат. Коалиция түзүүгө мандат берүү укугу турат. Артында шайлады деген эли турат. Президент парламентке караганда азуулуу болуп жатпайбы. Анан кантип парламент өлкөнү башкара алат?

Бизде алигиче бир маселе чечиле элек. Эгер парламенттик башкарууга өтөбүз десек анда президентти парламент шайлаш керек. Эгер андай кыла албасак, анда элди алдабай бизде президенттик башкаруу деп ачык эле айтыш керек. 2010-жылы жок дегенде президенттик башкаруунун америкалык түрүн киргизе алышпады. Өзүңөр билгендей ал жерде президент премьер-министрдин да милдетин аткарат. Тагыраагы аларда аткаруу бийлиги бир эле колдо, ал эми бизде аткаруу бийлиги эки колдо болуп, реалдуу бийлик эл шайлаган президентке өтүп кетип жатпайбы. Анан кантип Текебаев айткандай өлкөнү премьер-министр башкарсын. Премьер-министрди эл шайлабайт да, аны чала жан парламент шайлайт. Баса, дагы бир мисал, Текебаев бүгүн “президент премьер-министрдин ыйгарым укуктарын өзүнө алып алды, конституциялык талаага кайтып келели” дегенде, айла жок күлкүң келет экен. 2010-жылы ал өзү жазган конституциянын 2020-жылга чейин чейин өзгөртүлбөсүн деген нормасын өзү бузуп, Атамбаевге кошоматтанышып, конституциядагы премьер-министрдин эл аралык саясатты жүргүзүү ыйгарым укугун ушул Текебаев конституцияга каршы мыйзам жазып, тартып бербеди беле? Ошондо Текебаев президентти конституциялык талаадан чыгарбады беле? Эсимде, ошол кезде интервью берип актанышкан: “КМШ өлкөлөрүнүн президенттери чогулганда жалгыз эле Кыргызстандан премьер-министр барса болбойт экен” деп. КМШ өлкөлөрүнүн ичинен ал кезде жалгыз эле Кыргызстан өзүн парламенттик система деп жарыяласа албетте премьер-министрин жөнөтүш керек эле да. Андай болбосо эмнеге биз “парламенттик система орноттук!” деп дүйнөгө жар салабыз? Мына, 2018-жылы парламенттик системага өткөн Армениянын премьер-министри Никол Пашинян дүйнө өлкөлөрүнүн бардык президенттери менен эле тең ата болуп сүйлөшүп, маселе чечип, келишимдерге кол коюп, өлкөсүндө саясый-экономикалык реформаларды ишке ашырып жатпайбы. Кыскасы, “балык башынан сасыйт” дегендей  Убактылуу өкмөт “башынан эле ээрге кыйшык олтурушкан”. Ошондуктан акыркы 10 жылда Кыргызстан мурда болуп көрбөгөндөй талкаланды.

Ошол эле норманын (президентти эл шайлайт) негизинде президент аябай күчтүү бийликке ээ. Анткени эл бийликтин булагы, президентке бийликти эл берип жатат. Мындай күчтүү бийликке ээ болгон кайсы гана президент болбосун өзүнүн партиясын парламенттик бийликке алып келет. Эмне үчүн? Биринчиден, азыркы президенттин дагы төрт жылга жакын мөөнөтү бар. Бул мөөнөттө мага жардам бере турган, таянар тоом боло турган саясий партиялар, институттар болушу керек деп ойлойт. Экинчиден, президенттиктен кеткенден кийин дагы кандай гана адам болбосун өзүнүн коопсуздугунун кепилдигин камын көрөт да.

Андан сырткары, президенттик партия менен кошо жүргөн жандооч партиялар болот. Андай партиялар тууралуу да үзүл-кесил маалыматар чыгып жатпайбы. Эмне үчүн Канат Исаев соттон акталып чыкты? Демек, ”Кыргызстан” бийлик партиясына жанаша кете турган жандооч партиялардын бири. Бийликти колдогон, же ага тарапкер партиялар шайлоого барышат жана жакшы добуштарды алышат. Эмне үчүн? Себеби, кыргыздын жаш олигарх саясатчылары шайлоо технологияларын жакшы өздөштүрүп калышты.

–Технология дегенде “шайлоонун шайтан оюндарын” айтып жатасыз да?

-2010-жылы Конституцияны жана шайлоо жөнүндөгү мыйзамдарды иштеп чыгышканда бир “минаны” көмүп коюшкан. Жакында эле журналист,тарыхчы Кыяс Молдокасымов  “мен “Азаттыкта” иштеп жүргөндө Текебаевден  “Ата-Мекен” партиясын бутка тургузуп, көтөрүүнүн эмне зарылдыгы бар? деп сураганыбызда ал “балдар, силер билбейсиңер. Партия деген – бул чоң бизнес. Мен муну чоң бизнеске айлантам” деген деп ачык айтып салды. Текебаев бул жагынан кыйын экен, ошол оюн чын эле ишке ашырды. Партиясын бизнеске айлантты. Эки жолку парламенттик шайлоодо: 2010-жылы жана 2015-жылы Атамбаев менен Текебаев чоң бизнес жасашты. Булар саясат менен бизнести айкалыштыра алышты. Партияларын парламенттик партияга жеткирип,  өлкөдөгү көмүскө же ачык ири байларга айланышты. Эки шайлоодо тең КСДП менен “Ата-Мекендин” тизмесине кирүү үчүн акчалуу олигархтар кезекке турушту. Текебаев менен Атамбаев дайыма эле ушундай боло берет деп ойлошту. Шайлоо участокторунда добуш сатуу да ачык жүрүп калды. Акчалуу гана партиялар парламентке өтүп калышты. Ошол эле учурда бир нерсени баамдашкан жок. Азыр алдыда келе жаткан парламенттик шайлоодо өздөрү казган орго өздөрү түшүп калуулары ыктымал. Себеби, бул акыркы эки парламенттик шайлоодо (2010-2015) Текебаев менен Атамбаевдин жасаганын көрүшкөн жаш олигархтар “саясатты ушинтип эле жасаса болот турбайбы, саясат деле бизнеске окшош турбайбы, баарын акча чечет турбайбы” деген жыйынтыкка келишип, азыр акчасы бардын баары партия ачып алышты. Алды парламентке кирип келишти, арты шаардык жана айылдык парламенттерде олтурушуп, 2020-жылдагы парламенттик шайлоого жулунуп келатышат.

Кийинки келе жаткан муун саясатчылар эмес, бизнесмендер. Мисалы, ошол эле “Кыргызстан”, “Мекеним Кыргызстан”, ”Замандаш”  партияларынын башында бизнесмендер турат. Алар бизнеске аябай шыктуу жигиттер да, “аа, парламентке ушинтип эле өтүп кетсе болот турбайбы” деп тигилердин ыкмасын жаңы технология катары өздөштүрүштү. Ошон үчүн 2015-жылы Атамбаев, Текебаевдин партиясынан башка бүт бизнесмендер, олигархтар өтүп келишти. Эми жалаң акчалуулар, каржы ресурстарына ээ болгон партиялар өтө турган болуп калды. Көрөсүңөр, жалаң жаш олигархтар келет шагырап. КСДП менен “Ата-Мекен өтпөй калышы мүмкүн. Себеби, алардын каржылык мүмкүнчүлүгү тигилердин деңгээлине жетпейт. Алар өздөрү түзгөн технологиянын курмандыгы болушат. Эски саясатчылар оюндан чыгып, эмки парламент жалаң олигархтардын парламенти болот. Булар саясый күрөштөрдө, саясый атаандаштыктарда  жеңишип, парламентке келатышкан жок. Бизнестик күрөштө чоң акча таап, экономикалык күрөштө өздөрүн көрсөтүшүп, көз карашы ушул багытта калыптанган кишилер өлкөнүн саясий бийлигине келе жатышат. Андай ири олигарх курулуш бизнесмендердин бири парламентке депутат болуп келип, андан соң баш калаанын мэрдигине шайланды. Мындан кийинки саясаттан ушундай эле жыйынтыктарды күтсөк болот. Дайыма эле ушинтип парламенттик шайлоолордон акчаны самандай сапырып таап жыргай беребиз деп калышкан Текебаев менен Атамбаев сыяктууларды бул жаш бөлтүрүктөр эми жөн эле тебелеп кетишет.

-“Бир бол”, ”Өнүгүү-Прогресс”, ”Бүтүн Кыргызстан” сыяктуу партиялардын тагдыры кандай болот деп ойлойсуз?

-“Өнүгүү-Прогресс” менин оюмча, бул шайлоодо өтө албайт. Мендеги маалымат боюнча, алар бийлик менен тил табышууга аракет жасашууда. Бирок, өз алдынча шайлоого барса шансы жок. ”Бир бол” да сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатат. ”Бүтүн Кыргызстан” болсо… Ал 2010-жылкы шайлоодо жеңген, бирок, өтүү босогосун көбөйтүп туруп, чыгарып салышкан. Экинчи жолку шайлоодо админстративдик ресурстун негизинде эле  өткөрбөй коюшту. Алар азыр  деле радикалдуу жол менен кетет, бийлик менен келишип, сүйлөшүү жолу менен өтүүгө аракет кылбайт. Бирок, админстративдик ресурс менен таймаша алабы – бул өзүнчө чоң маселе. Лидери Кыргызстандагы бардык саясий күчтөрдүн башын бириктиргенге аракет кылат болушу керек. Эгер бириктире алса, оппозициялык партия катары “Бүтүн Кыргызстандын” деле анча-мынча шансы бар. ”Ак-Шумкар” эч качан саясий күчтөрдүн башын бириктире албайт. Анткени, электораты жок. ”Ар-намыс” электоратын жоготуп алган. ”Ата-Мекендин” бүгүнкү абалы түшүнүктүү. Ошолордун ичинен жалгыз гана “Бүтүн Кыргызстандын” электораты  бар. Эгер алар өздөрүнүн  тегерегине бардык саясий күчтөрдү аз-аздан жыйнап алса,  оппозициялык партия катары парламентке өтүп келүүгө шансы бар. Бирок, биздеги оппозициялык күчтөр оңойлук менен бир муштум болуп биригише албайт. Бир да шайлоодо андай боло элек. 2010-жылы “Ата-Журт” гана бир аз окшоштура алды, бирок бардык күчтөрдү бириктиргенге алы жеткен эмес. Алтургай кийин элдин аларга болгон ишенимин талкалады.

Булак: “Азия ньюс”

Кыргызстандын экономикасы Кумтөрдөгү алтындын казылып алынышына көз каранды. 2019-жылы алтын ири көлөмдө казылып алынып, натыйжада өнөр жай өсүшүнүн көрсөткүчү кыйла жогору болду.

Бирок кен казуу тармагында иреттүү тартип жок. Кайсыл жерде болбосун, жергиликтүү тургундар кен казууга каршы митинг уюштуруп келет.

Анын үстүнө 2019-жылы Евразиялык экономикалык биримдикке (ЕАЭБ) кирүүдөгү кээ бир техникалык регламенттердин мөөнөттөрү да соңуна чыкты. Эксперттердин айтымында, 2020-жылы мунун бардыгы экономиканын абалына терс таасирин бере баштайт.

Бардыгы алтынга көз каранды

2019-жылдын башында бардыгы ойдогудай көрүнгөн. “Кумтөр”  алтынды жакшы казып жаткан. Өлкөнүн ички дүң продуктусу илгерилеп калган эле. Январда адеттегидей ишкердик активдүүлүк басаңдаганы менен, экономиканын өсүшү 6,4 пайызды түзгөн.

Эксперттер “сүйүнүүгө эрте” деп эскертишкен. Жылдын экинчи жарымында баалуу металлдарды казып алуу көлөмү азайып, экономика да өсүшү да басаңдаган. 2019-жылдын апрелинде эле ИДПнын өсүшү январга салыштырмалуу араң 0,7 пайызды түзгөн. Августтан тарта экономика басаңдап олтуруп, ноябрга карата 4,9 пайызды түзгөн.

Евразиялык банктын аналитиги Айгүл Бердигулованын айтымында, 2019-жылдын биринчи жарымындагы өсүш экинчи жарымында кадамкидей жайлады. Бул “Кумтөр” ишканасындагы алтын өндүрүү динамикасын аныктап койду.

“2019-жылы калктын акчалай кирешеси менен инвестициялык активдүүлүктүн фонунда өлкө ичиндеги талап экономикага көмөк көрсөтүп келди. Натыйжада, Еварзиялык өнүгүү банкынын баасы боюнча, 2019-жылы өлкөнүн ИДПсы (ички дүң продуктусу) 4 пайызды түздү”, – дейт эксперт.

Уран менен алтынга каршы

Өткөн жыл кыргызстандыктардын кен казууга каршы турушу менен эсте калды. Эгемендүүлүк алганы мындай кен иштетүү долбоорлору ызы-чуу менен коштолуп келгенине көнүп деле калгандай болдук. Бирок 2019-жыл өзгөчө эсте каларлык.

Бардыгы Ысык-Көл облусундагы Кызыл-Омпол уран кенин казуу боюнча долбоордон башталды. Тоң районунан уран менен торий казылып алынып, Кара-Балтадагы тоо-кен комбинатына иштетилет деп жатышкан. Бирок февралда долбоорго каршы массалык митингдер башталды.

Туу чокусу апрелдин соңунда Бишкекте болуп өттү. Андан кийин эле өлкөдө уран казууга толук тыюу салуу мыйзам долбоору келип чыкты.

Мыйзам долбоору Жогорку Кеңеште чоң талаштардын себеби болду. Акыры депутаттар аны кабыл алып, президент да колун койду.

Бирок уранды казууга инвестиция салгандар менен талаш-тартыш тынчый элек, алдыда далай соттук териштирүүлөр болот окшобойбу.

Августта Нарын облусунун Солтон-Сары кенинде жергиликтүү тургундар менен кытайлык жумушчулар ортосунда жаңжал чыкты. Митингге 300дөн ашык жергиликтүү тургундар чыгышты.

Алар алтын казган Zhong Ji Mining кытай компаниясынын ишмердүүлүгүн токтотууну талап кылышты. Натыйжада митингчилер менен жумушчулар бири-бирине таш ыргытканга чейин барышты. Солтон-Сары кениндеги жаңжалдан 20 киши жаракат алып, медициналык жардам көрсөтүлдү.

Иш аз жерден эл аралык ызы-чууга айланып кете жаздады. Кытайдын элчилиги ачуу билдирүү жасап, кытай ишканасына кол салуу болгондугун айтып чыкты. Кытай дипломаттары кыргыз өкмөтүнөн мыйзам чегинде тийиштүү чара көрүүнү, кытай жарандарынын коопсуздугун талап кылышып, экинчи мындай жаңжалдын кайталанышына жол бербөөнү суранышты.

Акция бир нече күн уланды. Натыйжада өкмөт Zhong Ji Mining компаниясынын лицензиясын токтотуп турууга аргасыз болду. Солтон-Сарыда иш уланабы-уланбайбы, алигүнчө белгисиз.

Аткезчилик менен күрөш

Кыргызстандын экномикасына жана бүджетине аткезчиликтин агымы да зор таасирин берет. 2019-жылы бул тема бир нече ирет көтөрүлдү. Эң алгач коңгуроону мунай трейдерлери кагышты. Коңшу өлкөлөрдөн мыйзамсыз күйүүчү майлар келип жатканын келтиришип, легалдуу бизнес коркунучка кептелгенин айтып чыгышты.

Эксперттердин эсебинде, 2018-жылы Кыргызстанда күйүүүчү майлардын көмүскөдөгү үлүшү 25 пайызды түзгөн. Мындайча айтканда, өлкөдөгү ар бир төртүнчү литр – аткезчилик менен келген.

2018-жылдагы маалыматтарга ылайык, күйүүчү майлардын рыногунда салыктын эки түрү (акциз жана кошумча нарк) боюнча бүджет 3 млрд сомдон куржалак калган. Бул күйүчү майларды импорт кылгандардын кадыресе расмий эсеби боюнча гана. Кээ бир экономисттер өлкөдөгү күйүүчү майдын көмүскө рыногу 40 пайызга жетерин айтышууда.

2019-жылдын соңунда өкмөт күйүчүү майларды Кыргызстанга автоунаа менен ташууга тыюу салууга аргасыз болду.

Мындан тышкары, 2020-жылдын 1-январынан баштап, өлкөгө күйүүчү майларды кое берүүдө автоматташтырылган система киргизилди. Күйүүчү майды дүңүнөн менчигинде мунайзат сактоочу базалары бар компаниялар гана сата алышат, ал эми чекене түрүндө АЗСте гана сатылмакчы.

Мындай иш-чаралар аткезчиликти токтото алабы-албайбы, азырынча айтуу эрте. Бирок өкмөт буга чоң ишеним артууда.

Күйүүчү май – Кыргызстанга мыйзамсыз киргизилген жалгыз товар эмес. Аткезчилик менен өлкөгө ири көлөмдө ун, тамеки, жер-жемиш, кийим-кече жана башка калкка зарыл товарлар киргизилип келет.

Депутаттар эсептеп чыккандай, Кыргызстандын бүджети аткезчиликтин айынан аз дегенде эле 8,2 млрд сом жоготот экен.

Өкмөт болсо товарлардын мыйзамдын кириши менен тынымсыз күрөшүп келе жатканын бир айтып, бир койойт, бирок абал өзгөргөнү байкалбайт. Кудайдын куттумуш күнү ар кайсыл кызматтар чегарада аткезчилик кармалганын айтышууда. Ал кармоолор көз жаздым үчүн сыяктуу. Көмүскө каналдар менен ири товарлардын киргени кирген, бизнес менен өлкө бүджетине катуу сокку уруп келет.

2020-жылдан эмне күтсөк болот?

Улуттук банк өз божомолунда белгилегендей, Кыргызстанда экономиканын өсүү тенденциясы сакталууга тийиш – бардыгы соода өнөктөштөргө, дүйнөлүк соода рынокторундагы баалардын туруктуулугуна байланыштуу болот.

Мындан тышкары Улутттук банктын божомолунда, мигранттардын акча которуу көлөмү азаят, бирок ал Кыргызстандын экономикасына чоң таасир бере албайт.

“Экономикалык өсүштүн азыркы учурдагы ички жана тышкы шарты сакталып калса, ИДПнын терс ажырымы 2020-жылдын аягында жабылат, – дешет Улуттук банкта. – 2020-жылы ИДПнын реалдуу өсүшү 3,6 пайыздын тегерегинде болот, “Кумтөр” эсепке алынбаса – 3,5 пайыздын тегереги”.

Мындай божомол менен Евразиялык өнүгүү банкы да макул. Банктын аналитиги Айгүл Бердигулованын ою боюнча, “Кумтөр” ишканасынын алтын казып алуу көлөмү акырындан төмөндөп кете берет, ошонун негизинде 2020-жылы Кыргызстандын ИДПсынын өсүү динамикасы аныкталат.

“Соода боюнча өнөктөш өлкөлөрдөгү экономикалык өсүшкө ылайык, акча которуулар, экспорттук кирешелер экономикага таасирин берет. Жай болсо да, өсүш болуп турат”, – дейт банк эксперти.

Кыргызчалаган KyrgyzToday.kg

Булак: 24.kg

Ушул темада, макала жазууну каалаган эмес элем. Бирок, буга баштагы ЖКнын депутаты, укук коргоочу Чолпон Жакупованын элибизди түндүк-түштүккө бөлүп, “бечара аркалыктар” деп айткан пикири таасир этти. Бир ирет, сакалың өрттөңгүр Брежнев доорунан калган “партбос” Кемелбек Ашыралиев да ак үй “каллош жыттанып кетти” деп, карыганда айнып оштуктарды кемсинтип, келекелеп дөөрүгөндөй айтып алган жагы бар эле. Чал алжыган экен дешип көбү ага теңелип, асылышкан эмес болчу. Ушуну менен бүттү го деген элек, көрсө жаңылыппыз. Андан кийин эле элдин канын төгүү менен бийликке келип, Мадумаров менен Атамбаев айткандай “өзүн-өзү шайлап алган” Отунбаева ”мыркалар” деп чак түштө балп эттирип алды. Ушул сөздү кечээ эле Кыргызстанды “аз-маз” болсо да башкарган “жоогазын”,“сары түстү” жакшы көргөн “Мадам брошка” деген каймана аты бар айымдын айтканы абдан өкүндүрдү. Элдин эсебинен олчойгон пенсия алып, резиденцияда жашап, ажатканадан башка жерде жан сакчылардын коштоосу менен жүргөн Отунбаеванын деңгээли ушул болсо, анда бүткөн экенбиз. Жакупова менен Отунбаева экөө тең батышчыл, ошолордун ырын ырдап, алардын талкалоочу саясатын колдоп, ошону менен азыктанып турушат эмеспи. Ички миграциянын айынан Бишкекке көбүнчө Ош, Баткен, Жалал-Абаддан жашоонун өтө төмөндүгүнөн айла жоктон оокат издеп көчүп келгендер көп эмеспи. Аны жашыруунун кереги жок. Отунбаева мырк!” дейби кагазга ороп,“мырка!” деп тырмакча ичине сүйлөйбү, анын ким экенин, айтар сөзүнүн түпкү маанисиң элибиз деле билип бүттү. Акаевдин гүлдөгөн доорунда өзбек президенти Каримов ТИМ министри Роза Отунбаеваны көпкө чейин тиктеп калат. Аны байкап калган казак президенти Назарбаев “Ислам Абдыганиевич, Роза Отунбаевага ашык болуп калгандай көпкө тиктедиңиз го!” – деп тамаша иретинде сөз ыргытат. Ошондо Каримов, “Жок, Нурсултан Абишевич, мен ашык болгондон тиктегеним жок!” дейт. Назарбаев “ Анда эмнеге мынча тиктедиңиз?” деп кайрадан тамашага салат. Каримов “Аскар Акаевич, бул катындын ичи толтура шайтан экен. Тезинен кетириңиз, Отунбаева сизге да, элиңизге да жакшылык кыла турган аял эмес!” – деп ачыгын айтып салганын, саясатчылардан уккан жайым бар. Кыргызстандын “мырктарынын” эсебинен олчойгон пенсиясын алып, эскерүү китебин жазып резиденцияда тынч жата бербейби дейм да. Эски улакчыдай, дагы деле саясаттын сасык оюндарына тойбой Бабанов же Текебаевдин партиясы менен парламентке барчу түрлөрү бардай.

Акыркы кезде көз караштары биригип бараткан Карамушкина, Отунбаева, Жакуповалардын арам ойлору башкада экенине  эми түшүндүм. Өзгөчө Кой-Таш окуясында элди бөлүп жаруу, “түндүк-түштүк” маселелери өтө күч алып, ачык эле электрондук сайттарда чыга баштаган. Бакиевди тактан кетирүү үчүн Ала-Тоо аянты менен Ак үйдүн алдын канга чылаганга чейин барган Атамбаев өзүнүн Кой-Таштагы резинденциясына суракка чакырганга барган күч структураларынын опер тобунун адамдарын киргизбей, аларды барымтага алышып, көк ала кылып сабашып, курал-жарактарын тартып алгандары маалым. Өлкө башчысы, азыркы парламент жайгашкан Ак-Үй кайтарууда турган № -1 обьект экенин Атамбаев жана анын “шайкалары” жакшы билишчү. Ошого карабастан билимсиз жаштарды куралдуу, кандуу төңкөрүшкө үндөп алып чыгышкан. Алты жыл бою мамлекеттин казынасын уурдап, Акаев менен Бакиевди жамандап жүрүп, Атамбаев криминалдык бийликти түзүп кеткенин көрдүк го. Бизди демократияга үйрөткөн АКШнын президенттери отурган Ак-Үйүнө төңкөрүш жасайбыз деп кол салып көрүшсүнчү. Ошол жерден аларды атып, кырып жок кылып салышмак. Ал эми өлкөнү жети жыл башкарган Атамбаев Кой-Таштагы өз үйүнө суракка чакырганы барган оперативдүү топтун кызматкерлерин кийирбей койду. “Куралым бар, менин үйүмө кол салышса атышам!” Жөн багынып бербейм! – деп бийликти коркутту. Кечээги жалпы элине ант берген Атамбаев, өз антын бузуп, өз атуулуна ок чыгарды. УКМКнын офицери, Атамбаев президент болуп турган учурда анын коопсуздугун сактаган подполковник Ниязбеков Үсөн, Атамбаевдин үйүнүн ичинен атылган октон каза болуп жатканы өкүнүчтүү. Ким ойлоду эле, өз президенти өзүн коргоп жүргөн офицерин атып салат деп. Аны да Алмаз Атамбаев тактап “Окту мен атканмын!” – деп өз мойнуна алган жайы бар. Атамбаев мыйзамды сыйлаган адам болсо, Кой-Таштагы кандуу окуя болмок эмес эле. УКМКнын жетекчиси Орозбек Опумбаев менен ИИМ министри Кашкар Жунушалиев Кой-Таштагы окуяга жооптуу. Ошол операцияны дурустап өткөрө албай бүт дүйнө жүзүнө шерменде болушту. Жээнбековдун ордунда Атамбаев болгондо бул экөөнү эбак кызматтан алып, жоопкерчиликке тарттырмак эле. Офицер Ниязбековго Атамбаев аткан ок тийип, ал каза болду. Биздин элибиз, бийлик башындагылар деле бир нерсеге анчейин маани беришкен жок. УКМКнын офицери Үсөн Ниязбеков өзүнүн өлүмү менен кара жолтой Атамбаевдин Кыргызстанды түндүк-түштүк кылып бөлүп салуу коркунучунан, кыргыз элинин бүтүндүгүн, керек болсо Сооронбай Жээнбековдун президенттигин, дагы бир кандуу мамлекеттик төңкөрүштөн куткарып калды. Кудай сакта, капысынан Кой-Таштан Чүйдүн кулундарынан бирөөсүнө адашкан ок тийип өлүп калганда барбы, ошол адамдын сөөгүн көтөрүп алып “түштүктүк президент Жээнбеков биздин балабызды атып салды!” дешип Ак-үйгө чейин келип тополоң кылышмак. Атамбаевдин көксөгөнү ошондой кандуу окуя болчу. Кудай бар экен, Атамбаевдин арам ою ишке ашпай калды. Өзүнүн өлүмү менен мамлекеттүүлүгүбүздү сактап калган Үсөн Ниязбековго “Кыргыз Республикасынын Баатыры” деген эң жогорку наамды берсе да жарашмак. Убагында Роза Отунбаева мамлекеттик төңкөрүшкө катышкан элчи инисине “баатырлыкты” уялбай эле бере салган. Үсөн Ниязбеков да өзүнүн баатырлыгы менен ошондой жогору баага татыктуу. Отунбаеванын “баатырына” салыштырмалуу Ниязбеков өз өлкөсүн чоң апааттан сактап калганын дагы баса белгилеп кетким келип турат. Мурдагы президент Атамбаев өзүнүн жеке кызыкчылыгы үчүн дагы бир жолу кан төгүү менен мамлекеттик төңкөрүшкө катуу даярданганы көрүндү. Атамбаевдин арам ою ишке ашканда кара тизмеге түшкөн бизнесмендердин, жеке ишкерлердин, байлардын байлыктары, мүлктөрү тонолуп “көчмө” ноториалдык конторалар түнү менен башка адамдарга “өз каалоолору” менен анын менчигине өткөрүп беришмек. Атамбаевге каршы сүйлөгөн саясатчылар, ММК кызматкерлери, журналисттер жазаларын алышмак. Ниязбековдун өлүмү менен бул ирет Атамбаевдин жана анын кан көксөгөн жактоочуларынын арам ойлору ишке ашпай, мамлекеттик төңкөрүш болбой, мамлекеттүүлүгүбүздүн бекемдүүлүгү сакталып калды. Бул Үсөн Ниязбековдун өмүрүнө байланыштуу. Ал эми Атамбаевдин жалгыз арам ою, ич күйдүүлүгү президент Сооронбай Жээнбековду өзү каалагандай башкара албай, арам ою ишке ашпай калган соң мамлекеттик төңкөрүш жолу менен тактан кулатуу болгон. Ал эми Сооронбай Жээнбеков коррупциянын башындагы, өз элин, мамлекеттик казынаны тоногон, чала бандит Алмаз Атамбаевди эмес, өзү ант бергендей кыргыз элин тандаганы болду. Жеке коррупциялык иштери үчүн мамлекеттүүлүктү жок кылып жиберүүдөн кайтпаган Атамбаевди бир кесим эт, бир бөтөлкө арак, беш миң сомго сатылып аны ээрчиген адамдарга таң калам. Саткын Жээнбековго караганда коррупционер, ууру, жарым террорист болсо да Атамбаев өз балабыз!” деген адамдарды угуп алып таң калып, жакаңды карманасың.

Албетте ачык айта алышпаса да шыбырап сүйлөшкөндө, түндүктүн көпчүлүк саясатчылары эптеп Жээнбековду тактан кетирип, ордуна өз адамдарын алып келүү болуп турган кез. Эмнесин жашырабыз? Түнү эл аралашып, “Такка алып келген Атамбаевди сатып кеткен, саткын түштүктүк Жээнбеков бутуна туруп кете электе тактан түшүрүү керек!” -деген сасыган, элибизди экиге бөлгөн сөздөрдү угуп калып жүрөбүз го. Өзүн башкара албаган жаштарга акча таратылып “ түндүк-түштүк” маселесин көтөрүшүп, түнү уктабай жүргөндөр бар.

Эми, буга чейин деле саясатчылар жаап жашырып “түндүк-түштүк” деп элди бөлүп келишкени калп беле. Биздин акылман элибиз алардын сасыган саясатын колдобой, артынан ээрчибей келгени бул чындык. Азыркы күндө аты-жөнү кыргызча болгону менен тилин билбеген, ал эми дилин бербеген Чолпон Жакупова менен Карамушкинанын айырмасы деле болбой калды. Чынында “сырты жалтыраган,” ал эми жан дүйнөсү ириген, чириген укук коргоочу Жакуповага өз пикиримди айтып коюуну туура көрдүм. Элчи инибиз Эдил Байсалов Чолпон Жакупованын элди бөлүп жарып жазганына жакшы жооп бериптир. Ошондон үзүндү келтире кетейин:

“Түштүк-түндүк бөлүнүүгө каршы. “Я не уважаю Вас. Есть достаточно эпизодов, которые говорят о личной непорядочности, экзальтированности, самовлюбленности. Знают об этом и помнят многие другие политики. Такое не забывается. В отличие от них я не могу и не умею мило в лицо говорить одно, а думать другое. Поэтому, простите, не принадлежу к клубу ваших обожателей. У вас нет ни позиции, ни платформы, ни убеждений. Вам слишком нравится быть центром обожания публики, той части, которая, к сожалению, живет одним днем, хайпом, эмоциями, и не отличает гражданскую позицию от позы. Ну вот вам ничего не стоит, походя теперь обвинить меня в якобы получении больших денег, и что, значит, я не выдержал «этого испытания». Опять же оставлю это на вашей совести. Вы из тех, кто ради красного словца, что угодно скажет. Вам давно уже не достаточно образа «самой честной». Нет! Вы жаждите быть «единственной».

Хочу только вспомнить. Не в заслугу вам. Просто отметить, как факт. Один из депутатов этим летом, при рассмотрении моей кандидатуры, сказал, что Вы положительно отозвались обо мне и сказали, что я справлюсь со своей работой. Это я хочу отметить, чтобы вы могли себе впредь также приписывать и мое выдвижение в качестве посла.

А теперь о главном.

Все, кто делит мой народ, являются моими личными врагами. Несмотря ни на какие заслуги. Самый главный враг наш не коррупция, не повальная некомпетентность, не отсталость, и не бедность. Это те, кто за кухонным ли столом ли у себя дома своим детям, в разговоре с коллегой на работе, либо в социальных сетях воспитывают и прививают чувства ненависти друг к другу.

Это те, кто подсчитывает скрупулезно, кто и откуда вышел. Это и те, кто, как Джакупова Чолпон, сам такого не пишет, но распространяет и подписывается. Все наши остальные проблемы (коррупция, некомпетентность, бедность) являются производными от этого разделения. Надеюсь, что для всех произошедшее станет уроком.

Таков мой ответ.”

Эдил Байсалов 18 декабря в 18:43

ММК каражаттарынын беттеринде, саясат айдыңында кээ бир журналисттер Жээнбеков айланасын “түштүктүктөргө” толтуруп жатат деген сөздөрдү көп айтышчу болду. Сооронбай Жээнбеков табиятынан элди түндүк-түштүк кылып эч качан бөлбөгөн инсан. Бирок, элдин арасында Сооронбай Жээнбековду ушул кезге чейин өз командасын топтой элек деп сындап келишет. Чынында бул сөздүн чындыгы бар. Айланасын карап көрсөңөр 80% Атамбаевдин куйруктары, ошону менен иштеген жетекчилер. Мен өзүм билген, азыркы күндөгү мамлекеттик ММКнын башчыларынын баарысы Кыргызстандын бир регионунан болуп калганы өкүндүрөт. Мисалы КТРКнын башкы директору Жайнак Үсөн уулу (туулган жери Нарын областы), ЭлТРдин гендиректору Айбек Мусаев (Ысык-Көл обл.), “Кыргыз туусу” гезитинин баш редактору Эрнис Балбаков (туулган жери Нарын областы), “Эркин-Тоо” гезитин баш редактору Керимбаев Дыйканбек (туулган жери Жалал-Абад областы), Кыргыз улуттук “Кабар” маалымат агенттигинин директору Кубанычбек Таабалдиев (туулган жери Ысык-Көл областы), “Кут-билим” гезитинин баш редактору Кубат Чекиров (туулган жери Нарын областы) мыйзамга туура келбесе да, ошол эле учурда “Би-Би-Си” радиосунда да иштейт. “Бетме-Бет” гезитинин баш редактору Нарынбек Жамангулов (туулган жери Нарын областы) анын ордуна Нармырза Калыбаев (туулган жери Жалал-Абад областы) келген. Ал тургай “Би-Би-Си” радиосунун кыргыз кызматынын жетекчиси Гульнара Касмамбетова (туулган жери Ысык-Көл областы) ал жерде бир тууган сиңдиси Акчолпон Касмамбетова (Койчиева), анын күйөөсү да ушул радиодо иштейт. Мындайча айтканда бир үй-бүлөөнүн радиосуна айланып калды. Буга чейин “Азаттык” радиосу менен “Би-Би-Сини” жетектеген Тынчтыкбек Чоротегиндин баласы Алмаз Чороев “Би-Би-Си” радиосунда иштеп келет. Ал эми батыштан каржыланган “Эркин Европа”, “Азаттык” радиосунун Кыргыз кызматынын жетекчиси, ошондой эле Орто Азия боюнча регионалдык кызматынын милдетин аткаруучусу Венера Сагындык кызы, (Ысык-Көл областынан), Ал эми Бишкектеги “Азаттык” радиосунун жетекчиси Айзада Касмалиева (туулган жери Ысык-Көл областы). «Азаттыктын» бүгүнкү жетекчилиги, радионун кыргыз бюросу ачылгандан тартып иштеп келаткан Эсенбай Нурушев, Айданбек Акматовдорду, дагы башкаларды кызматтан четтетти. Ошол эле учурда, өмүрүндө эсте каларлык бир макала жазбаган президенттин басма сөз катчысы Толгонай Стамалиева (туулган жери Талас областы) экени белгилүү. Ал эми премьер-министрдин басма сөз катчысы Эсенгул уулу Чыңгыз (туулган жери Нарын областы) башкарып келет.

Биз канчалык сындабайлы, Атамбаев өзүнүн “Апрель” ТВна өтө күчтүү команда топтогону белгилүү. Бул сөзүм башкаларга жакпаган менен ачуу чындык. Ал эми Сооронбай Жээнбековдун басма сөз катчысы Толгонай айым айланасына күчтүү команда топтой алган жок. Информациялык согушта, президенттин басма сөз катчысы Толгонай айым өзүнүн профессионалдык деңгээлинин төмөндүгү менен кесиптеши Кундуз Жолдубаевадан 10:0 эсебинде утулуп калганына жалпы кыргыз эли күбө. Салыштырып айтканда, басма сөз айдыңындагы кармашта Кундуз Жолдубаева Толгонай айымды тирүүлөй тооктун жүнүн тытып, жүдөтүп, мурдунан чимкиригин агызы спалгандай абалга жеткирип салды. Азыркы бийлик, ошол күндөрү информациялык согуштан жеңилип, Сталинграддын алдындагы согуштай абалга жетип талкаланып “Апрель” ТВны күч менен жаап гана кутулушту. Кыска убакыттын ичинде “Апрель” ТВсы элдин көпчүлүгү көргөн теле компанияга айланды. Бул да чындык. Толгонай Стамалиева журналист катары Кундуз Жолдубаеванын алдында моралдык жактан да утулду. Мына, профессионалдуулук деген эмне экенин Жолдубаева президенттин басма сөз катчысына көрсөтө алды.

Чындыкты айткан адам, эч качан падышага да жакпайт деп айтышат. Анын чындыгы бар, убагында экс-президенттер Акаев, Бакиев, Отунбаева, Атамбаевдерге да ачуу чындыкты айтып жаман көрүнгөн жагым бар. Алар убагында укпай койгондору менен кийин өкүнүштү. Бүгүнкү күндө, Акаевдин жанында деле саналуу гана адам калды. Менимче Бекболот Талгарбеков гана баштагы позициясынан тайбай, Акаевди колдоп жүрөт. “Акаев үчүн жанымды берем!” деген Токон Шайлиева ошол бойдон өзү жок. Бакиевдин ишенгени, ортозар илимпоз, ишенген кадры Досбол Нур уулуна окшогон кадрлар болчу. Аны кай жерлерге гана алып барбады. Ошол Досбол Нур уулу “Мен Бакиев үчүн жанымды берем!” дегендердин бири эле. Бирок, Бакиевге жанын бермек түгүл, өз чүчкүрүгүнөн өзү чоочуп, жакындан бери гана үйүнөн көчөгө чыгып, той-топурларда көрүнө баштады. Ал эми Атамбаев доор сүрүп турганда жанында кошоматка кой союп канчалаган адамдар жүрүшчү, Алмаз Шаршенович менен кол алышып саламдашып койсо, бир жума бою колун жуубай жүргөндөрү канча болгон.

Президентти башынан сылап же көңүлүн оорутуудан алысмын, мамилем бузулса да болгон ачуу чындыкты айтып коюу менин жарандык парзым деп билем. Ачыгын айтсам, азыркы президент Сооронбай Жээнбеков да бир топ алгылыктуу иштерди баштоодо, бирок өзүнө ишенген, экономикалык реформа жасай ала турган күчтүү командасы жок болуп жатканы өкүндүрөт. Президент, премьер-министр, министрлер, губернатор, аким, айыл-өкмөтүнө чейинки жумуштун баарын өз мойнуна үйүп алгандай көрүнөт. Бийликти “тазалоо”, “жазалоо” убактысы эбак келген. Жакында эле Атамбаевди саткан адамдар “оптом” Сооронбай Жээнбековдун айланасына “үйүрү” менен анын короосуна кирип алышты. Алар эч качан президент Жээнбековго жанын үрөп иштеп беришпейт. Атамбаевди сатып кеткен адамдар эртең эле Жээнбековду бети кызарбай туруп сатып кетээри белгилүү иш. Ошол табиятынан “саткын адамдарга” таянам десе анда президент Сооронбай Жээнбеков чоң жаңылышат. Ал эми убакыт деген чыкылдап поезддей тынбай өтүп жатат. Жаңы жылдан кийин президент Жээнбеков жаңы, күчтүү командасы менен түп тамырынан бери экономиканы өзгөрткөн реформаларды жасашы керек. Атамбаевди камоо менен эле реформа болуп калбайт. Коррупциянын башы гана алынды тамыры али жулуна элек. Бүлүндүргүч табиятынан талкалоочу аталган Атамбаевден кийин, элибиз Жээнбековго ишеним, чоң үмүт менен жашап келе жатат. Элибиздин ошол үмүтү шам чырактай өчпөсүнө тилектешмин. Сооронбай Жээнбеков азыркы командасы менен алыска кете да, реформа да жасай албайт. Анткени, бул команда Жээнбековдун колуна-кол, бутуна-бут болуп бере турган күчтүү, бирдиктүү команда эмес. Саясатта деле футболдогудай мыкты команда болбосо каршылаштарын утуу кыйын эмеспи. Жээнбековго өз добушун берген, ишенимин арткан элдин көңүлү калып, жаңы жылда күчтүү команда түзүп, жаңыланууну жасай албаса, анда эл көчөгө чыгат. Мезгилдин агымы ошого баратат. Анда кеч болуп калат, мырза президент. Ойлонуңуз…

Бекен Назаралиев

Булак: “Жаңы Ордо”

Эски жылды узатып, Жаңы Жылды тосуу алдында жалпы коомчулук да саясий курч карама-каршылыктарга барбай, кандайдыр бир деңгээлде бардык пландарын кийинки келе жаткан жылга калтырып жатышканы байкалууда… Арийне, тыныгуу-күтүү режими дейбизби, айтор, коомдук-саясий майдандагы жаралган маанай-абал утурумдуу. Эртең эле – болгондо да, жаңы 2020-жылдын алгачкы күндөрүнөн баштап курчуй баштайт.

Буга түрткү берген бир нече себептер бар экендиги түшүнүктүү. Биринчиден, мурдагы президент Алмаз Атамбаев жана анын тарапкерлеринин айланасында түзүлгөн арсар кырдаал дале болсо биротоло же ары, же бери чечилбеген бойдон турат. Экинчиден, андан да олуттуусу жана бир кыйла татаалы – октябрь айынын башында боло турган парламенттик шайлоолор…

Ал ортодо президент Сооронбай Жээнбеков Жогорку Кеңеш тарабынан 2019-жылдын 28-ноябрында кабыл алынган кийинки жылдын бюджети боюнча Мыйзамга кол койду. Үстүртөн эле көз жүгүрткөндө байкалган бир нерсе – бюджеттик дефициттин суммасы дээрлик 8 (сегиз!) миллиард сомго жакын болуп калгандыгы. Мамлекеттик казынага алдын ала эсептелген түшүүчү кирешелер көлөмү 163 миллиард 710,4 миллион сом деп эсептелсе, күтүлгөн чыгашалардын көлөмү – 171 миллиард 663,9 миллион сомго барабар болуптур. Ап эми бюджеттик дефициттин так саны — 7 миллиард 953,5 миллион сом деп өлчөнгөн!..

Ушунун өзү эле Кыргызстан өзү алдыда сөзсүз өтө турган катаал сыноо мезгилдин (сырткы кредиттерди кайтаруунун башталышы) кыйын кырдаалынын башталышына тушукканын көрсөтүп турат. 2023-жылдан баштап, 2029-жылдарга чейин мурда ойлонбой алынган жана да дайынсыз чачылган кредиттерди төлөөдөгү эң оор учур болорун эске алсак, алдыда бизди мындан дагы татаал, мындан да алда канча оор мезгилдер күтүүдө…

Туура, азырынча кирешеси кыйла азайып, 2026-жылы биротоло жабылат деп айтылып келген Кумтөр алтын кенинин (мурда бюджеттик чыгымдардын олуттуу бөлүгүн жаап келген кирешенин) ордуна тез аранын ичинде Жерүйдү ишке киргизип, ошондон алынган каражаттар менен компенсациялайбыз деген идея ишке ашууда. Өкмөт жанталпас түшүп, ал тургай, өмүрү бүтүп бара жаткан Кумтөрдүн деле иштөө мөөнөтүн жаңы чалгындоолор аркылуу узартып,2036-2040-жылдарга чейин узартууга аракет кылабыз деген кыялдарга да батууда. Арийне, реалдуу бир нерсе – ошол чүмчүңдөгөн табылгалар,- канадалыктар калпып кеткенден кийинки калган каймактын жугу,- канчалыктыгынчык болорун айтуу кыйын деле эмес. Кези келип, өтө терең жана табигый татаал шарттарга жеткенде, ал алтындын кирешесине караганда – чыгымы ашып кетиши да мүмкүн!

Ошол эле учурда, Кумтөр кенинин ордуна Жерүй алтын кенин ишке киргизүү менен жаныбыз жай ала түшөт, дагы бир топко камсыз болобуз дегендер да туура эместиги анык. Анткени, Кумтөргө салыштырмалуу алганда, Жерүй кенинин көлөмү кичине жана кыска эле убакытта түгөнүшү мүмкүн. Башкача айтканда, Кыргызстанды жана Кыргызстандыктарды дээрлик чейрек кылымдан ашуун убакыт бою багып, жалпы жакырчылыкта жыртык-тешикти бүтөгөнгө жарап келген Кумтөргө салыштырып болбойт!.. Бул жагынан алганда, парламенттин мурдатан уланып келген чабал өкмөттү алмаштыруу аракети соңку кездерде кыйла басаңдап калганы байкалат. Сыягы, өкмөттүн отставкасына кызыкдар болушкан күчтөр да өз тактикасын өзгөртүп, эрте жазда болуучу коомдук-саясий кризисти күтүп жатышкандай…

Саясий айдыңдагы убактылуу тыныгуу, көз караштардын, саясий платформалардын тиреши парламенттин өзүнүн ички кухнясына өттү. “Өнүгүү-прогресс” фракциясынан депутат болгон коммунисттер лидери – Исхак Масалиевдин парламент спикери Дастан Жумабековду алмаштыруу тууралуу демилгеси эки жумадан бери үзбөй талкууланып келе жатат. Кызыгы, бул демилге коомчулуктун көпчүлүк бөлүгүнүн бул маселе боюнча маанайына да дал келет. Анткени, парламент спикери – ички-кызматгык пайдалануу менен эле чектелип калчу деңгээл эмес. Кээде эл аралык жана дүйнөлүк аренада кыргыз парламентинин (демек, жалпы эле Кыргызстандын элинин!) атынан чыккан да учурлары болот.

Эгерде ошондой учурларда өз өлкөбүздү уятка калтырбайлык, өз элибизди жер картпайлык десек – парламентте чыгаан лидер, ар тарабы шайкеш келишкен инсан олтурушу керек. Тилекке каршы, мурдагы президент Алмазбек Атамбаевдин тушунда өкмөттү да, парламентти да керектүү деңгээлден түшүрүп, кол жоолуктай кылып, каалагандай башкаруу аракетинен улам, өкмөттү ал өзү “тарбиялап-өстүргөн”, эч тажрыйбасы жок жаштар башкарып калса, парламенттин башына – ошол кезде куугунтукталган Өмүрбек Бабановго тең салмактуу болгон жана да таластык электоратты кармап тура ала турган күчтүтабуу аракети жасалган. Натыйжада, билим деңгээли төмөн, инсандык-лидерлик сапаттарга эч кандай жооп бербесе да тил алчаак, элпек жаш жигитти коюу зарылдыгы туулган. Ал орунга азыркы туш-тараптан тил угуп, сынга кабылып жаткан Дастан Жумабековду тандап алышкан!

Алмазбек Атамбаев тарабынан дүңүнөн коюлган “айыптоолорго” (“Нарындыктар – силер малсыңар!”, “Силер Таластыктар – тигиндейсиңер-мындайсыңар!” – деген сыяктуу) нааразы болгон калктын таарынычын жазууда, кайсыл бир урууда, же чөйрө арасында кандайдыр бир (провинциалдык деңгээлде болсо да!) салмагы бар Жумабеков канчалык таасир эткендигин ким билсин, балким, убактылуу болсо да, жергиликтүү деңгээлдеги коомдук-саясий климатта стабилдүүлүктү сактаганга жарагандыр… А бирок, маселенин баары, анын парламент лидери болуп, эл аралык деңгээлде Кыргызстан парламентинин жүзүн татыктуу көрсөтө албай жаткандыгында болуп жатпайбы!

Ошол эле учурда, Конституция боюнча биздин өлкө парламенттик системага өтүүгө биротоло баш байлап, анын эң урунттуу учуру келе жаткан 2020-жылга туш келерин көңүлгө алсак, мындай парламент жана да мындай парламент лидери менен алыска бара албашыбыз түшүнүктүү. Демек, Исхак Масалиев баш болгон депутаттардын жана да бул сунушту колдогон күчтөрдүн демилгесине мыйзам ченемдүү тынчсыздануу катары кароо керек.

Асыресе, эч кандай негиз жок болсо деле, тешикти эшик деп атап, тигил же бул фактыны атайылап бурмалап, ага чоң коомдук-саясий түс берүүгө умтулгандар да бар. Андайлардын бири катары, соңку аракеттердин ичинен экс-депутат Ширин Айтматованын ысымы менен байланышкан.

“Үмүт” деген коомдук кыймылдын лидерлеринин бири катары, кыйла тыныгуудан соң, Ширин Айтматованын кайрадан өзү жөнүндө эске салып, “Раим-миллион” баштаган, бир катар одиоздуу фигуралардын былыгын чукуган фактыларды жарыялаган аракеттери, адегенде адекваттуу кабыл алынып жаткан. Асыресе, кийинчерээк гана, ал жаштарды алдыга салып, өз кызыкчылыктары үчүн пайдаланууну көздөшүп, бирок, азырынча өздөрү көмүскөдө турушкан күчтөрдүн бар экендиги ачык боло баштаган.

Ширин Айтматованын өз алдынча саясий фигура, олуттуу күч боло албасын анын чалагайым, терең ойлонулбай жасалган билдирүүлөрү да айкындап турат. Маселен, кечээ жакында эле Ширин Айтматованын ысымы кайрадан коомчулук көңүл борборунда болуп калды. Бул ирет – анын жарандык күйөөсү Сыргак Кенжебаевдин Алматы аэропортунан алыскы чет өлкөгө карай “зуу” коюп учар алдында, укук коргоо органдары тарабынан кармалганына байланыштуу болду. Ширин кызыбыздын ширин сөздөрүнө кулак түрсөк, бул кадамды мамлекеттик органдар тарабынан өзүнүн анти-коррупциялык ишмердигине түздөн-түз байланыштырат экен. Ушунун өзү көп кошумча суроолорду жаратат. Же, эмне, сөз жүзүндө коррупция менен күрөшүп, же өкмөттүк эмес уюмдарда кандайдыр бир кайрымдуулук, же гуманитардык ишмердиктерди ширма кылып алып, анын арт жагында абдан шектүү, ыплас иштер менен алектенгендер жок бекен?

Алсак, жакында эле бир кезде абдан активдүү укук коргоочу, НПОчу катары таанылган, кийинки жылдарда үнү такыр угулбай калган Азиза Абдурасулова тууралуу маалыматтар жарыяланды. Эч кандай бизнеси, башка ишкердиги жок туруп, заңгыраган үй салып, күйөө баласы “крутая тачка” тээп жүрүптүр… Мындай учурда коомчулуктун алдында биротоло реабилитацияланыш үчүн, тескерисинче тиешелүү укук коргоо органдарынын атайын иликтөөлөрдү жүргүзүшкөнү биринчи иретте дал ошол укук коргочунун, же “коррупция менен күрөшүүчүнүн” өзү тарабынан) козголуп, убактылуу кармоочу жайга киргизилди.

Ушул катардагы жана Кыргызстан үчүн эбактан бери эле көнүмүш болуп калган кылмыш иштерине айыптоо боюнча дагы, атайылап өтө коюу саясий боек сүртүп туруп, чоң эл аралык чырга айлантуу аракети жасалып жатканы таң калтырат. Айрым тар чөйрөдөгү НПОчулар менен бул иште жеке кызыкчылыктары барларга мындай бир кабыргасынан суроо койгуң келет: Эмне эле мынчалык чуу түшүп жатып калдыңар?! Эгерде чын эле күнөөсү жок болсо, акталып чыгат.

Мына, кечээ эле бир жарым жылча коррупциялык кылмыш боюнча айыпталып жаткан борбордун экс-мэри Кубанычбек Кулматов 5 миллион сом айып пул төлөө жазасы менен бошотулду го?! Ал эми чын эле кылмышы аныкталып калса, белгилүү бир фильмдеги каарман айтмакчы, “Эч нерсе эмес! Түрмөдө аны биротоло оңдоп-түзөтүп, кайра тарбиялап туруп, эркиндикке чыгарышат!..” Ал эми Ширин Айтматова деле, ошол эле каармандын (таанымал актер Анатолий Папановдун аткаруусундагы) өз кызына кайрылып айтканын эске салсак, балким, өзүнө “башка бир андан жакшыраак, чынчыл жарандык жолдошту таап алат”?!

Кыскасы, олуттуу саясатчы болууга умтулган ар бир инсан, ар кандай фактыларды бурмалап, жеке өз кызыкчылыктары үчүн пайдалана берүүдөн оолак болуп, өз кызыкчылыктарын жалпы элдик, мамлекеттик кызыкчылыктар менен шайкеш келтирүүгө жетишүүсү зарыл. Ошондо гана эл тарабынан колдоо таап, кайсыл бир деңгээлде ошол электораттын өкүлү деп атоого мүмкүн болгон фигурага айлана алат.

Сооронбай Жээнбековдун жылдын жыйынтыгына арналган пресс-конференциясында да келе жаткан парламенттик шайлоолор эң өзөктүү темалардын бири болуп калды. Президент бардык курч суроолорго дагы адаттагысындай эле олуттуу, салмактуу сүйлөп, эч чайпалбай, төгүлбөй-чачылбай, эмоцияга берилбей эле, таасын жана толук жооп бергендиги көрүндү. Учурда үй камагында жүргөн саясатчы Өмүрбек Текебаев алгачкылардын бири болуп баа берип, президенттин жылдык пресс-конференциясы “өкмөт башчынын отчету болуп калды” деди.

Бул сын бир жактуу болсо да, кайсыл бир деңгээлде кошулууга болот. Ал тургай, бул жагдай кайра эле президенттик бийлик конституциялык чегинен чыгып, мурдагыдай эле күчтүүлүк кылып келе жаткандыгын, президент өз көлөкөсүндө өкмөттү да, парламентти да калтырып жаткандыгынан кабар берет. Эгерде өкмөт башчы, же парламент спикери чабал болушуп, бир гана президенттин иштегени көрүнүп турса, бул үчүн президентти күнөөлөгөнгө болобу?!

Эң башкысы – президент жакындап келе жаткан парламенттик шайлоону калыс жана мыйзам чегинде өткөрүп берүүгө гарантия беремин деп жарыя кылды. Ушунун өзү эле, кийинки парламенттен орун алууга үмүткөр болуп турушкан саясий партияларга жана саясатчыларга өтө олуттуу жана да абдан конкуренттүү (жыйынтыгы мурдатан эле алдын ала белгилүү болбогон) күрөшкө бел байлап чыгууга шарт түзөт.

Эл добушун жеңип алууга, электораттын ар кандай катмарларын өзүнө тартып алууга али да кеч эмес. Алдыда сегиз айдан ашуун убакыт бар.

Ишенбек Муртазаев

Булак: “Жаңы Ордо”

Акыркы 25 жыл бою бүткүл дүйнө соода кылып келген эрежелер эми иштебейт. Америкалык президент Дональд Трамптын эрки менен дүйнөлүк соода 11-декабрдан тарта жунгли мыйзамына өттү – ким күчтүү болсо, ошонуку туура. Бул тууралуу Би-би-си жазып чыкты.

Анткени, АКШ Бүткүл дүйнөлүк соода уюмун (БСУ – ВТО) эң башкы функциясынан – соода талаштарына калыс болуудан ажыратты. Үчүнчү күндөн тартып БСУнун аппеляциялык органы кимдики туура, ким күнөөлүү, эреже бузгандарды жазага тартуу укугунан ажырады. Дүйнөлүк соодадагы жылына 25 триллион доллардан ашкан товарлар менен тейлөө башаламандыкка даяр болду.

“Эгерде система талкаланса, биз утулабыз, бүкүл дүйнө утулат. Күчтүүнүкү гана туура болгон жунгли закону орнойт. Биз андай дүйнөдө жашагыбыз келбейт, – дейт Сесилия Мальмтсрем, ал декабрга чейин Евробиримдиктин соода боюнча комиссары кызматын аркалап келген. – Эрежесиз оюнда ар ким каалаганын кылып калат, бул өтө-өтө жаман, өзгөчө чакан, жаңыдан өнүгүп келе жактан өлкөлөр үчүн”.

Ар бир талашты чече турган калыс сот болбосо, ал соода согушуна чейин жетет, бул кризиске кептейт, ансыз деле дүйнөлүк экономика жай өнүгүп келет. Бардыгынан жакыр өлкөлөргө жаман болот, соода азайып, экономикалык өсүш токтойт, девальвацияга алып келет, жумушсуздук кеңири кулач жаят.

Бул жамандыктын араанын жок кылуу үчүн акыркы дүйнөлүк согуштан кийин соода уюмдары түзүлгөн – алгач ТСБК (тарифтер жана соода боюнча башкы келишим), анан БСУ (ВТО) жаралган. Бул эки уюм дүйнөнүн адилеттүү кылган: акырындан тоскоолдуктарды жоюп олтуруп, бир жагынан ири жана бай өлкөлөрдүн, бир жагынан чакан жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн ортосундагы атандаштык шартын теңдеген.

Ушул нерсе Дональд Трампка жакпайт. Анын урааны: “Эң баарынан Америка болушу кажет”. Ал эми АКШ – дүйнөдөгү эң бай өлкө, кайсыл гана эл аралык клубда болбосун, андан салмактуу төлөмдөрдү жана жеңилдиктерди күтүшөт.

Бир катар өлкөлөр менен болгон сүйлөшүүдө Вашингтондун позициясы бир аз алсыз; ошондуктан алар майдараак өнөктөш менен жеке сүйлөшүп, өзүнө пайдалуу шарттарды чыгара алат. Ошондуктан эл аралык уюмдардан көрө Трамп эки тараптуу сүйлөшүүлөрдү, санкция менен төлөмдөрдүн тилин тандап олтурат.

Ал НАТОго, “Чоң жетиликке”, Глобалдык жылуу менен күрөшүү боюнча Париж келишимине, Бүткүл дүйнөлүк почта биримдигине, эми минтип Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна нааразы.

Трамп АКШны БСУдан чыгара албайт, ал үчүн конгресстин чечими керек болот. Анын ордуна ал БСУнун аппеляциялык инстанцияларынын жаңы мүчөлөрүн дайындоону токтотуп койду. Калган үч соттун экөөсүнүн милдет мөөнөтү экинчи күнү бүткөндүктөн, үчүнчү күндөн баштап бул орган иштей албайт. Демек, дүйнөлүк экономиканын 98%ы туура келген 164 өлкөнүн ортосундагы соода талаштарын чечүү механизми токтойт.

АКШнын мындай демаршына жооп берүүгө мүмкүн эмес: БСУдагы бардык чечимдер консенсус менен кабыл алынат, кимдир-бирөө каршы болсо – ал четке кагылат. Көпчүлүк өлкөлөр Вашингтон менен мамилени бузгусу келбейт, ошондуктан, “БСУ кризисте, анын жоюп салуу керек” деген жүйөө менен макул болуп жатышат.

Бирок уюмдун ишин АКШ тараптан блокада кылуу менен, бул реформанын контурларын аныктоодо Трампка басым жасоо куралын берет. Ошентип бардыгы дүйнөлүк соода үчүн эмес, АКШнын кызыкчылыгы үчүн гана ишке ашып калат.

АКШга эмне жакпайт?

Трамптын соода саясатындагы башкы максат – бул Кытай, ал БСУнун мүчөсү болгону өсүштө болуп, дүйнө экономикасында АКШдан кийин эле экинчи орунга чыга алды. Кытайдын атаандаштыгын Трамп абийирсиз катары көрүп, соода согушун ачкандай кабыл алды.

Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун эрежелери бул согушка тоскоолдук жаратып жатат, бирок Кытайды колдоп коюуда, анткени өлкөлөр өз алдынча “өнүгүп келе жаткандар” категориясына жазылып, жеңилдиктерди ала алышат. Трамп буга чекит койгусу келет.

Бирок бардыгы эле Трампка макул болуп, АКШнын кол алдында дүйнөлүк сооданын эрежелерин кайра жазгысы келбейт.

“Ушул жумада БСУнун келечегин жабык талкуулоо учурунда Кытай АКШнын аракетин жер үстүндөгү соодага каршы “мыйзамсыз блокада” катары атады”, – деп өз булагына шилтеме жасап, Рейтер жазып чыкты.

KyrgyzToday.kg кыргызчалады

Булак: ВВС орус кызматы

Саймаити айткандарды АША менен К.Кулматов баштаган

2010-жылдын 9-апрелинде же элдик төңкөрүш ишке ашкандан эки күндөн кийин Кубанычбек Кулматов Кыргызстандын Бажы кызматынын жетекчиси болуп дайындалган. Андан көп өтпөй А.Бекназаров менен С.Жээнбеков Ош облустук бажы кызматынын башчылыгынан четтеткен Райым Матраимов Бишкекте бир нече күн жүрүп, Убактылуу өкмөттүн төрайымынын биринчи орун басары Алмаз Атамбаевге конфиденциалдуу жолугуп, “шапкесин” бергенден кийин Убактылуу Өкмөттүн чечими менен кайра мурдагы кызматына бекитилген. Майлуу жерге өз адамын коюуну көздөгөн Убактылуу Өкмөттүн айрым мүчөлөрү ага катуу нааразы болушуп, А.Атамбаев менен урушуп, тилдешип, бири-бирин опузалашкандыгын, “Райым-миллион” ордун сактап калуу үчүн АШАга 400 миң доллар бергендигин 2010-жылдын майында А.Бекназаров менен А.Атамбаевдин телефондогу сүйлөшүүлөрү ачыкка чыкканда билгенбиз. Мурда бири-биринин кандарын жалашып достошкон А.Бекназаров менен А.Атамбаевдин ортосундагы араздашуу ошондо башталган. Кийин АША күч органдарынын айрым кызматкерлерине досу жөнүндө: “ушунун ыгын келтирип көзүн тазалап салбайсыңарбы, Бакиевдерге шылтап коёт элек”-дегендери да ЖМКларга чыккан. Акча деген балакет кыйышпас досторду гана эмес, бир туугандарды да жаңжалдаштырып, элдешкис душман кылып салат турбайбы. Же “Райым-миллион” АША менен анын досу Кубанычбек Кулматовдун калабадан аздектеп сактап калып, колтуктарына салып өстүргөн кадры болуп саналат.

Ушул жылдын 10-ноябрында Стамбулда өлтүрүлгөн Айеркен Саймайитинин Кыргызстандан ар кимдердин ири көлөмдөрдөгү акчаларын мыйзамсыз чыгаруусу, ал эми Кытайлык ишкер Хабибулла Абдыкадырдын коррупциялык схемалардын негизинде ай сайын орто эсеп менен эл кеңири керектөөчү товарлар жүктөлгөн 600-700дөн фураларды жөнөтүп турса, аларды Кыргызстандын Бажы кызматындагылардын транзиттик жүктөр катарында документ түзүшүп, бирок аларды адегенде Кара-Суу базарына түшүрүп, ал жерден Бишкектеги “Дордой” базарына алып келип, анан бул жерден Кыргызстандын өзү өндүргөн товарлары катарында Россиянын ар кайсыл шаарларына жөнөтүп, ай сайын ондогон миллиондогон “жашылбайларды” сол чөнтөктөрүнө солоп туруусу так ушул мезгилге же 2012-2017-жылдарга туура келерин “Азаттыктын” 21-ноябрындагы берүүсүндө өзүн Саймаитимин деп тааныштырган адамдын айтканын бардыгыңыздар уктуңуздар, көрдүңүздөр. Анын айтымында, ал операцияларды ишке ашырып, “крышалап” тургандыгы үчүн “Райым-миллион” ар машинедеги жүк үчүн 4600 доллардан нак алса, иниси Руслан Өзбекстанга жөнөтүлгөндөрүнө “кураторлук” кылчу экен. “Азаттыктын” берүүсүндөгүлөрдүн, Саймайитимин дегендин айткандарынын чын-төгүндөрү укук коргоо органдары тарабынан текшерилип, тескелип, бир жыйынтык чыгарылгыча биздин жогорудагы ири суммадагы коррупциялык схемадан кимдер канчадан пайда көрүшкөндүгү жөнүндө так айтуу кыйын, бирок ал схеманын башында Бажы кызматынын ошол убактагы жетекчиси Кубанычбек Кулматов менен мамлекет башчысы Алмаз Атамбаев тургандыгы эч кимде шек туудурбай калды. Анткени, чек аралардагы посттордо бажы кызматкерлеринен сырткары чек арачылар, айрым атайын кызматтардын өкүлдөрү да турушат, бажыканаларда иштегендер бир нече машинени аларга билдирбей төлөмдөрүн өздөрү алып, өткөрүп жиберүүлөрү мүмкүн, бирок эң жогорку деңгээлде крышаланбаса, Саймайити айткандагыдай кеңири масштабдагы афераны ишке ашырууга таптакыр мүмкүн эмес. Фискалдык органдар бири-бирине шектенүү, кызгануу менен менен мамиле жасашат, бири-бирине айтмакчы болушат, эгерде жогортон алардын баарын бирөө тескеп турбаса, алар “грызня” башташып, андан ары коомчулукка да белгилүү болуп кетмек. Алардын баары эң чоң бийлиги бар бирөөдөн коркуп, кокус кеңири жолго салынган коррупциялык иштерди айтмак түгүл, четин чыгарышса да кызматтары түгүл, баштарынан да айрылып калышы мүмкүн экендигин билгендиктен бири да маалыматтарды сыртка чыгарган эмес.

Биздин оюбузча, Саймаити айткан коррупциялык схема менен 2017-жылы Дача СУда кыйраган контрабандалык жүктүн ортосунда тыгыз байланыш бар, бирок тилекке каршы, аны биздин тийиштүү органдарыбыз дыкат текшербей жатышат. Же ал да анын “Саймайитисинин” өмүрүнө чындап коркунуч туулганда ачыкка чыгабы? Же анын көзүн алда качан эле тазалап коюшту бекен? Андай болушу да ыктымал.

Бажыканаларда эң чоң уурдоо АШАнын тушунда болгон

Биздин алыскы, жакынкы чет өлкөлөр менен болгон соодабыздын эсебинде чейрек кылымдан бери башаламандыктар өкүм сүрүп келе жатат. Маселен, Кытайдын тийиштүү кызматтары Кыргызстанга бир суммадагы товарлар жөнөтүлгөндүгүн билдиришсе, ошол эле убактагы биздин Бажы кызматы, Экономика, Финансы министрликтери, Сатистика комитети таркаткан маалыматтарда ал бир канча эсе аз болуп чыгат. Алсак, Кытайдын Бажы кызматындагылар 2001-2017-жылдардын ичинде Кыргызстанга жалпы көлөмү 62 миллиард 667 миллион долларлык товарлар экспорттолгондугун билдиришсе, ал эми биздин тийиштүү кызматтардын маалыматтарында 11 миллиард 64 миллион долларлык гана болуп чыккан. Калган 49 миллиард 886 миллион долларлык товарлар кайда кеткен?

Кытайдын эсепчилери Кыргызстан аркылуу Өзбекстанга, Тажикстанга ж.б. өлкөлөргө транзит болуп кеткен товарларын Кыргызстандын эсебине кошушпай тургандыгы айдан ачык. Алар ар мамлекет менен эсеп-кысаптарын, статистикаларын өзүнчө жүргүзүшөт. Биздин чек аралардан өткөндөрдүн бардыгын Кыргызстандыкы дей беришсе, анда Өзбекстан, Тажикстан, Түркмөнстан менен болгон соода мамилелери “0” болуп калбайбы. Документтерде “транзит” деп турса, аны кайдан бизге кошушсун. Мындай айырмачылыктар Кытай менен Кыргызстандын кирген-чыккан товарларды эсептөөдөгү эки башка сын-ченемдеринен, анан биздин бажы, чек ара кызматтарында коррупциялык көрүнүштөрдүн аябагандай тамырлап, күч алгандыгынан гана келип чыгууда. Анткени, Кытайда Бажы кызматы жүздөгөн жылдар мурда калыптанган, чычкандын да мурдун жакындатпас так сын-ченемдери бар. Ал эми бизде, билгендердин айтымдарында эң баалуу жүктөрдү да салмагына жараша гана баалап, ошого жараша гана бажы төлөмүн алышат. Мында бир чоң таңгак тыбыт жоолуктун төлөм баасы, эки жуп ботинканыкынча гана болуп калат. Төлөмдөрдүн мамлекетке түшүрүлбөгөн бөлүгүнүн көбү нак акча түрүндө таразаларда отургандардын чөнтөктөрүнө кетет. Кытайдын мамлекеттик кызматтарында ири суммада мамлекетти алдагандар менен мышык-чычкан ойношпойт, дароо кармап барып, өлүм жазасына өкүм кылып салышат. Ал эми бизде мамлекетке ири суммада зыян келтиргендер – ири калибрдеги саясатчыга айланып, элге мамлекетти кантип өнүктүрүү, коррупцияга каршы кантип күрөшүү керектиги жөнүндө үйрөткөн дүжүр кеңешчиге айланат.

Эгерде жогорудагы “жоголгон” 49 миллиард 886 миллион долларлык товарларды, Түркия менен соодадагы ушундай эле айырмачылыктарды ажолорго бөлүштүрө келсек, Аскар Акаевдин убагында Кытайдан Кыргызстанга кирген 549 миллион долларлык, Түркиядан өткөн 49 миллион долларлык товарлар бажыканаларды кыйгап өтүп, кай жактарга кеткени белгисиз болуп калыптыр. Экинчи качкын президенттин убагындагы Кытайдан чыккандардын эсеби менен бизге киргендердин ортосундагы айырмачылык 19 миллиард 36 миллион долларды, Түркия менен соодадагы ушундай эле айырмачылыктар 446 миллион долларды, Роза Отунбаеванын бир жылдык “Кедейканшылыгындагы” Кытай менен болгон айырмалар 7 миллиард 416 миллион долларды, Түркия менен болгон айырмалар 297 миллион долларды түзүптүр. Ал эми АШАнын убагында Кытайдан бизге өткөн 22 миллиард 881 миллион долларлык, Түркиядан келген 1 миллиард 46 миллион долларлык товарлардын бажы төлөмдөрү мамлекеттин казынасына түшүрүлгөн эмес. “Кедейканшанын” тушунда АШАнын биринчи орун басар катарында экономикалык, каржылык маселелердин бардыгына кожоюнчулук кылып тургандыгын, “Кедейканша” негизинен ыйлактаган кол койгуч болгондугун эске алсак, АШАнын тушунда жалпы көлөмү 31 миллиард 440 миллион долларлык товарлар бажы төлөмдөрүн кыйгап өтүп кеткендиги анык болот. Албетте, алардын төлөмдөрү Бажыканалардын жетекчилеринин, жогору жактардан аларды “крышалагандардын” чөнтөктөрүнө түшкөн. АШАнын “кудай берди” деген сансыз байлыктарынын сезилерлик бөлүгү мына ушулардын эсебинен жыйналган.

Керт баштары менен жооп берүүлөрү керек

АША К.Кулматов республикалык Бажы кызматын жетектеп турган 2010-2013-жылдарда бажылык төлөмдөрдүн 2,5 эсеге өскөндүгүн көп айтчу, СИЗОдо жатканда деле аларды кайталоодо. Номиналдык жактан ал чын болушу мүмкүн, бирок экс-депутат, азыркы министр Улукбек Кочкоровдун айтымында, 2010-2013-жылдарда бир катар эл кеңири керектөөчү товарларга бажылык төлөмдөр 2-3 эсе жогорулатылгандыктан автоматтык түрдө ошончо өсүш пайда болгон экен. К.Кулматов да башкарууну оптималдаштыруу, кадрларга карата талапты күчөтүп, бир катар схемаларга чек коюу аркылуу АША айткан 2,5 эсеге өз үлүшүн кошушу мүмкүн, ал оозун ачып эле отурган, ал убактагы Бажыканалардагы өсүш бир гана төлөмдөрдүн тарифтеринин жогорулатылышынан улам жаралган деп айтуу да бир жактуулук болмок. Бирок, жогоруда айтылганды эске алганда, системадагы өсүштү негизинен көпчүлүк товарларга карата тарифтердин 2-3 эсе жогорулатылгандыгынан алынгандыгы, анда К.Кулматовдун жекече салымы аз экендиги айкын болот. Эгерде анын жалпы ишмердигин алсак, Кубанычбек Кулматовду ийгиликтүү менеджер, иштин көзүн билген жетекчи деп айтууга болбойт. Алсак, ал 2013-жылдан кийин Бишкек шаарынын мэри, Чүй облусунун губернатору, Кыргыз-Орус өнүктүрүү фондунун жетекчиси, Улуттук банктын башчысы болуп иштеди. Бирок, ал жерлерде тез эле ишти начарлатып жибергендиктен АША аны канчалык жакшы көрсө да кызматынан алганга аргасыз болгон. Эгерде ал АША айткандай, чын эле мыкты жетекчи болсо, эмнеге ал жогоруда аталган кызматтарда өзүн жакшы жагынан көрсөтө албады?

Республикадагы мыкты кызматтарды чөп башылап келгенден кийин АША 2017-жылы аны кайрадан республикалык Бажы кызматынын жетекчиси кылып дайындаткан. Бажы кызматы эч нерсе өндүрбөйт, кирген чыккандардан төлөмдөрүн алганга жараган эсепчи болсо, кылдырап кирип-чыгып иштемиш болуп жүрө берет. Кокус төлөмдөрдүн тарифтери жогорулатылса, 2010-2013-жылдардагыдай, жыйымдардын көлөмдөрү да артып, аны жетектеп жаткан жакшы иштеп, тоону томкоруп, ойду омкоруп жибергендей иллюзия пайда болот. Айрымдардагы К.Кулматов жөнүндөгү АША айткан иллюзия мына ушундай жагдайдан улам жаралган. Ал өзү көнгөн Бажы кызматына келген менен 2018-жылдын майында Калыс-Ордодогу мектепти курууга сметада көрсөтүлгөндөн эки эсе ашыкча каражат жумшагандыгы, ТВЕАдан бөлүнгөн акчаны максатсыз сарптагандыгы үчүн кызматынан айдалган. Эми АША экөөсү кылтыңдашпастан Бажы системасындагы 2010-1017-жылдарда орун алган коррупциялык схемалар үчүн да керт баштары менен жооп берүүлөрү керек. Анткени, ал схемаларды экөөсү өз колдору менен курушуп, калыптандырышкан. Жалданма ЖМКлар алардын күнөөлөрүн канчалык башкаларга төңкөөгө аракеттенишпесин, тарыхый чындыкты бурмалашса да аны биротоло өзгөртө алышпайт.

Автандил Белеков

Булак: “Майдан”