Menu

АНАЛИТИКА

Отуз жыл өкүнүчтүү сабактары же Мамлекеттик тил эмне үчүн иштебейт?

Кечээ жакында жалпы мамлекеттик деңгээлде белгиленген дата– кыргыз тилинин мамлекеттик тилге айлангандыгына 30 жыл толгондугуна байланыштуу иш-чаралардын эң соңку жыйынтыгы салтанаттуу маараке болбой эле, аз жерден эне тилибиздин келечек тагдыры боюнча аза күтүү маанайына айланып кете жаздагандай таасир калды. Филармониядагы өткөн салтанатта сүйлөгөн президент Сооронбай Жээнбеков баш болуп, катардагы жарандарга чейин кыргыз тилинин мамлекеттүүлүгү азырынча кагаз жүзүндө калып, мыйзам толук түрдө иштебей жатканын өкүнүү менен белгилешти.

Мыйзам кабыл алынгандан бери бир муун толук калыптанып бүтүп, экинчиси мектеп босогосун аттап калган кезде ушундай арсар абалда туруунун өзү эле, жалпы кыргыз коомчулугунун интеллектуалдык-маданий потенциалынын бардык мүмкүнчүлүктөрүн күзгү сымал айгинелеп, ачык көрсөтүүдө. Же, так, сөздүн өз маанисинде айтканда, мыйзамды сыйлабоо, аны аткарууга аракет кылуунун ордуна, тескерисинче, мен ал мыйзамыңды уруп да ойнобойм деген сыяктуу мамиле жасоо эгемендик доорунан бери эле күнүмдүк тартипке, эрежеге айланып калган…

Биздин жарым феодалдык, жарым жапайы капиталисттик, жарым демократиялык гибрид-коомубузда жаңы идеология иштеп чыгам дешкен Осмонакун сыяктуу чаласабат, кошоматчылыктан башка нерселерди жакшы өздөштүрө алышпай калган байкуш идеологдор баарын астын-үстүн чакчелекей кылышып, коомдогу мурдагы калыптанган моралдык-нравалык баалуулуктарды биротоло талкалашканы менен да, алардын ордун толук кандуу алмаштыра турган эч нерсе жарата алышкан жок.

Бул абал дээрлик отуз жыл бою (эгерде Мамлекеттик тил кабыл алынган жылды улуттук жаңылануу, кайра жаралуунун жаңы чеги катары карай турган болсок) уланып келе жатат. Конкреттүү бир эле мисал. Бул мисал абдан таасын иллюстрация болуп бере алат. 2015-жылкы парламенттик шайлоолордун алдында кайсыл бир Борбордун атынан үйгө телефон чалып калышты. Коомдук пикирди иликтөө маселеси боюнча дешип. Кайсыл партияга добуш берүүнү чечкендигиме кызыгышты. Мен али чече электигимди, добуш берүүгө чейин ойлонуп көрүп, чече турганымды билдирдим. Добуш берүүчү күнү мурда өзүм добуш берип жүргөн эле шайлоо участогунан тизмеде жок болуп чыктым. Кыйла узакка созулган териштирүүдөн кийин гана, менин фамилиям Араван районундагы добуш берүү участокторунун биринде катталып калгандыгы билинди!..

Мен бийликчил партияга каршы добуш беремин деп айтпасам деле, өзүнөн өзү эле ушундай кырдаал жаралды. Адегенде мен муну тек гана техникалык ката дешкенине ишенип, этибарга алган деле эмесмин, а кийинчерээк билсем — мындай “атайылап жасалган чаташтыруулар” абдан көп жана да, болгондо да дээрлик бардык шайлоо участокторунда кеңири орун алыптыр! Дегеле, ушундай ыплас аракеттерди жасап жатышкан бийлик өкүлдөрүнүн демократия, адам укугу, шайлоо принциби тууралуу кооз сөздөрдү оозанууга акылары барбы? — деген суроо өзүнөн өзү жаралат. Демократиялык баалуулуктар, мыйзам баарына бирдей болуу керек, эгерде президент кылмыш кылса — ал дагы башка жарандардай эле соттолушу керек деп, жаттап алган жадыбалдай улам-улам, кайталап жүргөн Алмазбек Атамбаевдин доорунда андай аракеттер толук бойдон уланып, ал тургай күчөтүлгөн абалга жетти. Ашкан өзүм билемдиги менен, эч кеп жебеген, коомчулуктун пикирин уруп да ойнобогон адам деле, канчалык моюн толгогонуна карабай, үйдө куруп алган дзот-чептери да эч жардам бербей, сот жоопкерчилигине тартыла баштаган Атамбаевдин тагдыры керек болсо эч качан аткарылбаган мыйзамдардан да күчтүү, эртеби-кечпи — баары бир адилеттик орной турган Табигат Мыйзамынын бардыгын далилдеп турат!.. Баягы өзү улам айта берген сөздөрдүн укмуштай тездик менен ишке ашып кетиши да, сөздүн магиялык күчүнө тан берүүгө аргасыз кылып тургансыйт…

Мыйзамдары да, моралдык-нравалык критерийлери да оозеки сөз түрүндө болуп, эзелтен бери кыргыз эли сөзгө өзгөчө маани берип келгени анык. Балким, кагаз жүзүндөгү мыйзамдар толук иштебей, же кагазда гана калганына кайдыгер карашканы да ушундан уламбы деген ой жаралбай койбойт. Баягы эле табигый жана да эртедир-кечтир сөзсүз боло турган “мыйзамдарга” ашкере ишенгендиктен уламдыр?!

Канткен күндө да, азыркы Кыргызстандык коомчулуктун өзүнө гана таандык болгон бир өзгөчө “артыкчылыктары” пайда болгондугун да танууга болбос. Бул айрыкча эгемендик доорунда, мурдагы советтик идеология түп-тамырынан кулап, анын ордун боштук ээлеп калганда абдан ачык-айкын болду. Кандай бийик, ыйык идеялар (адам укугу, жалпы адамзат баалуулуктары деген кооз түшүнүктөр менен коштолгон) болсо да, цивилизациялуу дүйнөгө таандык бардык атрибуттардын баарын тең эң артта калган, сасыган кыргызбайлык көнүмүш адаттарга ыңгайлаштырып алуу аракеттери эч тоскоолдуктарсыз эле, дароо ишке ашып кеткендиги таң калычтуу деле болбой калды.

Мындай мисалдарды санай берсең, кагаз түтпөйт. 30 жылдан берки Кыргызстанга келип, тамырын жайып, жаңы гана эгемендүүлүк алган өлкөнү дүйнөлүк цивилизация баалуулуктарына сугармакчы болушкан көптөгөн эл аралык уюмдардын ишмердигине үстүртөн көз чаптыруу эле жетиштүү болор. Бул жаатта — “Кыргызстан-Сорос Фондунун”, көптөгөн ар кандай Эл аралык деп аталган уюмдардын иштерине талдоо жүргүзүп көрүү абдан бай материалды бере алмак.

Кечээ жакында эле айрым Интернеттик сайттарда жарыяланган, Булан Институттун Кыргызстандагы мектептердин окуу китептери жөнүндөгү баяндамасында камтылган фактылар дагы жогорудагы ойлорду ырастап турат. Дүйнөлүк Банк, Азия Өнүгүү Банкы сыяктуу демөөрчүлөр, донорлор менен биргелешип чыгарып жаткан окуу китептеринен орой каталар чыгып, жалпы коомчулукта нааразычылык менен коштолгон кыжырданууларды туудурду. Миллиондогон суммалар дайынсыз агып жатканы ачыкталды.

Бир кезде Борбордук Азиядагы демократия аралына айландык деп мактана баштадык эле, аягы эмне менен бүттү? Референдум, шайлоо, — фикцияга айланды. Ар кандай жогорку портфелдүү кызматтарга жарыяланган конкурстар катышуучулардын капчыктарынын чоңдугу менен өлчөнгөн учур биротоло орноп калды. Бир кезде билим жана маданият министри Ишенгүл Болжуровага президенттик администрациядагы жогорку мартабалуу бир кызматкер “кейс менен киришиңиз керек болчу!” — деп “баалуу кеңеш” айткан сымал… Мындай тартип-эрежелердин аягы күчтүү профессионалдар акырындап четтеп, бул системага кудайбердиева, талиева сымал оозуң кана десен мурдун көрсөткөн адамдардын келиши менен, эл аралык жана цивилизациялуу коомдун эреже-тартиптерин “кыргызбайчылык менталитетке ийгиликтүү адаптациялоо” менен аяктады!..

Эң өкүнүчтүүсү — ушундай абал дээрлик бардык тармактарда орун алууда. Бир кезде коммунисттик системанын былыктарын ашкерелеген академик Андрей Сахаров “бул оорудан өзүнүн жабыктыгынан улам, бир гана КГБ четте калды” деп айтканы бар. Биздеги атайын жана “жабык” кызматтагылардын көбү деле жердешчилик, кыргызбайчылык оорусунан арыла албай келе жатышкандыгын көрсөтүүдө. СНБнин мурдагы башчысы Абдил Сегизбаев “Кой-Таш “элдик” республикасынын” жамаатына мал союп бергендигин “алардын идеясын колдоо” деп түшүнбөйт экен. Тек гана айылдаш тууган, мурдагы коллега катары моралдык колдоо десе керек.

Кыргызстанга 1931-жылы жаңы техникалык цивилизациянын үлгүсү катары келген, дээрлик бир кылымдык тарыхы бар радиого келсек, бул тармак да Эл аралык деңгээлге чейин “өсүп жеткен” учур келди. Болгондо да, жакшы жагынан эмес, дал терс жактарынан… Союз тушунда жабык-подпольдук түрдө иштеп келген “Азаттык” өз маалыматтарынын абдан тактыгы, оперативдүүлүгү менен таң калтырып турган. Ушунун өзү эле анын булактарынын эл аралык абдан күчтүү чалгынчылык, же, ачык айтканда, — ЦРУ менен! — дайыма тыгыз байланышта болуп келгендигин тастыктай алат.

Мурдагы союзда жаап-жашырылган, же жарым-жартылай гана айтылган, дал ошондуктан улам, эл оозундагы айың кептер, ушак сөздөр менен кошулуп, көбүртүлүп-жабыртылган коомдук-саясий окуялар тууралуу деле “Азаттык” (албетте, кээде — орусча теги-түгөйлөшү “Свобода”, “Голос Америки” сыяктуу радиоастанциялары менен тыгыз кызматташкандыктан улам) салыштырмалуу так жана адилет маалыматтарды бере алчу.

Башкасын айтпаганда деле, 1980-жылы декабрда Кыргызстанда болгон каргашалуу окуя — Султан Ибраимовдун трагедиялуу өлүмүн эске салсак болот. Бул тууралуу маалымат советтик басма сөздө абдан чектелип, учкай билдирүү гана берилген. Ал эми ошол кезде ар кандай чуру-чуулуу үндөр менен (атайын органдардын спецсредствалары аркылуу!) өчүрүлүп, сапаты жакшы угулбаган радиону жата калып угуп, бурамасын улам кайра жылып кеткен сайын бурагылап, кулагынын түбүнө кармагандар дароо маалымат алышкан. Алар Султан Ибраимовдун кандайча жагдайда атылганын, ал аткан адам Фрунзе-Москва поездинде бара жатканда, Саратов шаарынын аймагында поезддин туалетинде асылып өлтүрүлгөнүн билишкен. О‑о кийин, андан бир топ жылдар өткөн соң, Турдакун Усубалиевдин китебиндеги Султан Ибраимовдун өлүмүнө байланыштуу сот өкүмүн окуп жатып, мен так эле ошол 15–20 мүнөттүк берүүнүн жаңырыгын уккандай болгонмун…

Ал эми эгемендик алган жылдары бул радио ачык иштей баштап, эл арасында популярдуулугу мурдагыдан да арткандыгы анык. Мурда айрым саналуу интеллигенция өкүлдөрү, коомдук-саясий турмуштун көмүскө тарабына кызыккан, саналуу катмардагылар гана кызыгып угуп келишсе, эми жалпы эл аудиториясына арналып, баягы эле өзүнө таандык тактык, оперативдүүлүк сапаттары менен алдыга озуп келген. Анткени, мамлекеттик басмалар, радио-телелер “экинчи-үчүнчү свежесттеги” жаңылыктарды да элге толук жеткирбей, дале болсо цензура элеги аркылуу өткөрчү.

Тарыхта “Нашествие монголов”, “Нашествие калмыков” деп айтылган сымал, “Азаттык” раиосу эгемендиктин алгачкы доорунда профессионал эмес, любитель-радиожурналисттердин (өздөрүн “жаш тарыхчылар уюму” деп атап алышкан) чабуулуна кабылса, соңку кездерде “көлдүк жердештердин” тебелендисинде калгандыгы айтылууда. Мурда профессионал журналистиканын бийик критерийлерине жооп бере албагандыгы — радио экендигинен улам көп байкалбай келсе (жазуу стили дегенден такыр эле дайын жоктугу, оозеки келегей тилден билинмек беле?!), сөз эркиндиги кеңири орной элек кездеги маалыматтык дефицит учурундагы оперативдүүлүк кандайдыр бир деңгээлде бул кемчилдикти компенсациялап, жымсалдап, билдирбей келген. Азыркы шартка жараша, эл аралык радио мурдагы “көзүрлөрүнөн” табигый түрдө ажырап калып, анын мурда байкалбай келген көмүскө кемчилдиктери ашкереленип, ачыкка чыга баштады. Бир жагынан, сөз эркиндиги ээнбаштыкка, фейк-жаңылыктарга чейин жетип, экинчи жагынан, интернет сайттар жана соцтармактар менен оперативдүүлүк жагынан атаандашуу радио үчүн кыйын болду.

Ушундай жагдайда кайдагы бир тарыхчы-журналист, майда радиочиновниги түптүү, бай салты бар “Азаттыкты” оңой эле “проатамбаевчил радиого” айлантып салат деп, америкалык салык төлөөчүнүн түшүнө да кирбесе керек!? Башкача айтканда, — вывескасы эл аралык, демократиялык бойдон калганы менен, маңызы, алып барган ишинин деңгээли боюнча, — баягы эле накта кыргызбайчылык жаман чапанды кийип калды. Анысы аз келгенсип, коррупция элементтери боюнча шектелип жатса! Журналистикада аты-жыты жок, а бирок азыр популярдуулугу арткан Венера Жуматаева “Азаттыкта” тарыхчылар чабуулунан калган артефакт сымал болуп, кийинчерээк өз алдынча “көлдүктөрдүн нашествиесин” уюштуруп жибергенге жараптыр!.. Тарых факультетинен сырттан окуп, журналистикада дилетанттык жол менен ушундай “бийиктиктерге” жеткен бул айымдын кадрдык, моралдык-нравалык жорук-жосундары — ар кимдин өз абийириндеги жана ар бир адамдын өз деңгээлине жараша иши. Арийне, Атамбаев радио жетекчисине тартуулаган белеги — вилла — тууралуу басма сөздө айтылган версия — цивилизациялуу өлкөлөрдөгү эрежелерге ылайык, атайын укук коргоо органдарынын иликтөө предметине айланышы абзел.

Ишенбек Муртазаев

Булак: «Жаңы Ордо»

Эл жуткуч элдер көбөйүп баратабы? Же миграциялык процесстердин күч алуусу улуттун түпкү кызыкчылыктарына ылайык келбейт

Биологиялык түрлөрдүн өсүп-өнүп жаткандыгын, же регресстик абалга түшө баштагандыгын аныктоочу императивдик мүнөздөгү туруктуу бир гана сын-ченем бар, ал – популяциясынын же тукумдап көбөйүүсүнүн абалы. Калгандары утурумдук нерселер. Австролопитектин доорунан бери ар кандай себептерден улам популяциясы азайып отуруп, биологиялык он миңдеген, мүмкүн, жүз миңдеген түрлөр биротоло жок болду. Адам да биологиялык түрлөрдүн бири, этносторду белгилүү өлчөмдө подвиддерге салыштырса болот. Конкреттүү этносту алсак, анын популяциясы же демографиялык жагы динамикалуу болсо, ал акырындап саясый, экономикалык жана аскердик позицияларын жакшыртып, ареалдарын да кеңейте берет.

Эгерде ар кандай себептерден (өлгөндөрдүн төрөлгөндөрдөн көп болгондугу, массалык миграциялар, ассимиляциялык процесстер, перманенттүү кагылышуулар ж.б.) улам эли туруктуу азаюу процессине кирсе, анын дүйнөдөгү орду, таасири ширидей акырындап тарып отуруп, убагы жеткенде реликтилик (мас: эскимостор, немецтер ж.б.) этностордун бирине айланып калуусу же башкаларга ассимиля-цияланып биротоло жок болуп кетиши мүмкүн. Ага тарыхтан мисалдар толтура. Ага Америка континентиндеги акыркы 300-400 жылдагы демографиялык процесстерди көрсөткөн эле жетиштүү болот.

Мына ушул өңүттөн алганда кыргыздарды миграциянын чоң толкуну каптап кеткендиги тынчсыздандырбай койбойт. Утурумдук жагынан алганда мигрантгар чет өлкөлөргө барышып, өздөрүнүн жандарын багышып, ата-энелерине, балдарына жылына республиканын бир жылдык бюджетине жакын акча каражаттарын жиберишип, аябагандай чоң иштерди жасашууда. Алардын акчаларысыз республикадагы саясый, экономикалык абалды, сомдун курсун туруктуу сактоо кыйын болмок. Курулуш иштери, соода-сатык, тейлөө тармактары ж.б. өнүкмөк, элдин турмушу азыркыдай абалга жетмек эмес. Ал эми стратегиялык жагынан алганда кыргыздардын миграциялык процесстерге улам көбүрөөк тартылып бараткандыгы улуттун түпкү кызыкчылыктарына ылайык келбей тургандыгын ачык айтышыбыз керек. Эмне үчүн?

Грузиндер, армяндар отурукташып, мамлекеттиктерин түптөшкөндүгүнө жүздөгөн жылдар болду, бирок элдеринин сандары бизден да аз. Алар мындан жүз жылдай мурда эле өздөрүнөн бардык негизги көрсөткүчтөр боюнча кыйла артта турган коңшулаш Азербайжандан тездик менен артта калып баратышат. Анткени, буларды ХVІІІ-ХІХ кылымдарда эле миграциянын толкуну каптап, пассионардуу инсандарынын дээрлик бардыгынын чет өлкөлөргө чыгып кетип калуусу адатка айланып калган. Дүйнөнүн өнүккөн өлкөлөрүнүн дээрлик бардыгында армяндардын диаспоралары бар, ал эми грузиндердин мыкты ырчы-бийчи, окумуштууларынан тартып, өтүкчүлөрүнө чейин Россияда иштешет, жашашат. Азербайжанда деле миграция бар, бирок элдин табигый өсүүсүнүн динамикасы андан жогору болгондуктан анын калкы ишенимдүү көбөйүп, өлкөнүн экономикалык, аскердик кубаттуулугу кошуналарына салыштырганда тез өсүп баратат.

Мигранттарыбыздын басымдуу көпчүлүгү тапкандарын Кыргызстанга которушууда, бирок жылдан жылга башка өлкөлөрдүн жарандыктарын алып, ал жактарга биротоло отурукташкысы келгендердин сандары артууда, үй-бүлөлүүлөрдүн сезилерлик бөлүгү балдарын ал жактарда окутушууда. Отурукташкан мигранттардын биринчи муундары картайганда болсо да Кыргызстанга кайрылып келүүсү мүмкүн, бирок экинчи муундары келишпейт, үчүнчү, төртүнчү муундары ошол жактардагы элдерге ассимиляцияланып, бабаларынын тилдеринен, маданияттарынан биротоло алыстап кетишет. Аларга мигранттардын улам кийинки толкунундагылар кошула берет, анткени, биринчиден, отурукташып, тиричиликтери оңолгондордун артынан кете берүү биздин менталитетке мүнөздүү көрүнүштөрдөн, экинчиден, өнөр жайыбыз жокко эсе, айыл чарбабыздын келечеги бүдөмүк. Эгерде өнөр жайы жок дегенде советтик мезгилдегидей деңгээлге жетпесе, Кыргызстан эли азайбаса да көбөйбөгөн, кайраттуу инсандарынын баары туш тарапка таркап кетип, кары-картаңдары, күндүн өткөнүнөн башкага кызыкпаган мусапырлары, элдин эсебинен жан баккан чиновниктери, азыноолак студенттери, маалим-таалимдери, күркөчүлөрү гана калып, деми кайтып, оту өчүп бараткан өлкөгө айланып калышы мүмкүн.

Буга кошумча, тилекке каршы, демографиялык көйгөйлөрүн жалаң мигранттардын эсебинен чече баштаган эл соргуч өлкөлөрдүн сандары тездик менен көбөйүүдө. Мурда алар Америка континентиндеги айрым, Европадагы мамлекеттерге гана мүнөздүү көрүнүш болсо, азыр Азиядагы айрым өлкөлөр да кошула баштады. Алакандай Сингапур да демографиялык маселелерин мигранттардын эсебинен чечүүдө. Орустар мурда өздөрүндөгү майда этностордун эсебинен демографиялык балансын сактап келишсе, эми Борбордук Азияны негизги демографиялык ресурс катарында карай башташты. Алар кытайлардан коркушат, Түштүк Чыгыш Азиядагыларды, Африкалыктарды кабыл алгылары келишпейт, Борбордук Азиядагы түрк элдерин гана ассимиляциялаганга оңой материал катарында карашат, ал тарыхый тажрыйбада ырасталган. Россиядагы 50 миллиондой этникалык орустардын тектери түрктөрдөн чыккан, аларга жаңы толкундагылары кошулууда. Мисал үчүн айтсак, 1552-жылы Иван Грозный Казань хандыгын багынтып алганда орустардын саны 5,5 миллиондой болсо, татарлардын саны деле ошого жакын болгон. Андан бери көбөйүүнүн эсебинен Орусия дүйнөдөгү эң чоң державалардын бирине айланды, ал эми Татарстандын келечеги барган сайын бүдөмүк болуп баратат. Буга бир мисал. 1920-жылдардан бери Татарстандагы этникалык татарлардын саны көбөйгөн жок, андагы орустардын саны өсүүдө. Анткени, этникалык татарлар Орусиянын туш тарабына окуп, иштегени чыгышып, эки-үч муун өткөндөн аркылары чокунуп, ошондон ары биротоло ассимиляцияланып, орус болуп кетүүдө. Ушул кылымдын аягына карата Орусиядагы түрк элдеринин заттары түгүл, аттары да калбашы толук мүмкүн. Минтемир Шаймиев ислам дини, татарларды өз тилинде мажбурлап окутуу аркылуу ассимиляциялык процесстерди токтотууга катуу аракет кылды, бирок В.Путин бийликке келгенден кийин андай мажбурлоого тыюу салынды. Шаймиев Татарстандын шаарларына, айыл-кыштактарына көптөгөн мечиттердии курдурган, бирок аларга негизинен мигрант өзбектерден, тажиктерден, кыргыздардан башкалар барышпайт.

ХІХ-кылымда, айрымдары андан мурда сүрүлүп келген немистердин 5-6 мууну Евразияда жашап, андан кийинкилеринин дээрлик бардыгы тарыхый ата мекендерине кетип калышты. Эки миң жылдай башка элдерге аралаш жашап жүргөн жөөттөрдүн көбү XX-кылымдын экинчи жарымында Израилге чогулушту. Башка өлкөлөрдө калгандарынын мүмкүнчүлүктөрү барлары Израилди инвестициялар менен камсыз кылышууда. Алакандай Израил ошолордун эсебинен жыл сайын Россияга тартылгандай көлөмдө инвестицияларды алууда. Ал эми түрк элдеринде алардыкындай антиассимиляциялык иммунитет, сапат, этностук тилектештик аз, башка этностордун арасына бириндеп таркагандарынын тукумдары ошондон ары аларга сиңип кетишет. Кыргыздарда болсо башкаларды ассимиляциялоочу сапат да жок. ХІХ-кылымдын экинчи жарымында Кытайдан качкан дунгандардын бир бөлүгү Ош-Анжиан тарапка келип отурукташкан. Чүйгө келгендери чоң диаспорага айланды, ал эми Анжиан тарапка кеткендери эбак өзбектерге сиңип кетишкен. ХІХ-ХХ-кылымдарда Кыргызстанга келгендерине караганда Кашкардан Фергана өрөөнүнө оогон уйгурлардын саны көп болгон, биздеги уйгурлар 7б миңге чамаласа, ал тараптагы этникалык уйгурлар да өзбектерге аралашып кетишти.

Орусия биздин өнөктөшүбүз, бир катар эл аралык уюмдар боюнча шериктешибиз, бирок демографиялык маселеде стратегиялык кызыкчылыктарыбыз дал келбейт, ал эч качан бизге массалык жумушчу орундарды түзүүчү обьектилерди курууга көмөктөшпөйт. Тескерисинче, тымызын бут тосот, анын ордунда болсок, биз да ошентмекпиз. Анткени, ал Борбордук Азиядагы республикалардын экономикалары өнүгүп, элдеринин турмуштары жакшыруусуна эмес, арзан жумушчу күчтөрүнүн Орусияга карата агылуусуна, алардын өз жарандарына айланып, бекемделип калуусуна кызыкдар. Кайталайбыз, Орусияга окшош демографиялык саясат жүргүзгөн өлкөлөр жыл санап көбөйүүдө. Жакында дүйнөлүк рынокто эмгек ресурстары талашка айланат, пассионардуу уул-кыздарыбызды таркатып жиберүү коркунучу жылдан жылга артып барат.

Айрымдар кошуналар менен 5-6 гектар жерди талашканды эрдик катары эсептешип, мурундары дардайып жүрүшөт, аны чече алышпаса да чоң саясатка айландырып, элди дүрбөтүшөт. Бирок, көз алдыбызда улутубуз туш тарапка таркап, каны азайган адамдай алсырап бараткандыгын байкагылары келишпейт. Же анын биротоло оңолгус дартка чалдыгуусун күтүшүүдөбү?

Ички, тышкы саясаттарда эл сактоо биринчи планга чыгышы, капиталдык салымдар, ички, тышкы инвестициялар туруктуу жумушчу орундарды түзүүгө, турак жайларды курууга гана багытталышы, калган статьялардагы чыгымдар убактылуу кыскартылышы керек. Эл болбосо социалдык инфратүзүмдөрдүн, армиянын, күч түзүмдөрүнүн, толгон-токой органдардын, а түгүл жердин кимге кереги бар? Эл жуткучтарга биротоло жутулп кетүүнү каалабасак, эсибизге эртерээк келишибиз керек.

Бакай Чилтегин

Булак: «Майдан»

Колдон колго өткөн Жерүй алтын кенинин бактысы ачылабы?

Азыркы билек түрө киришип, алтын өндүрөбүз деп жаткан “Востокгеолдобыча” компаниясы Жерүйдү иштетейин деп жаткан 7-компания. Буга чейин бир катар компаниялар лицензия алышып, бирок тилектерин таш капкан. Ошол компаниялар лицензияны кандай жол менен алган? Алардын кийинки кадамдары эмне болуп аяктаган? Ошол компаниялардын тарых-таржымалын тизмектеп кетели.

Эң алгач 1993-жылы, анда бийлик башында кыргыз элинин тунгуч президенти Аскар Акаев. Ошол кезде “Моррисон Кнудсен” деген компания келип, бийликтин тилин таап лицензия алат. Бирок көп өтпөй эле кыргыз өкмөтү, белгисиз бир себептерден улам ал компаниянын лицензиясын артка чакыртат. Ошол кезде кыргыз өкмөтүнө биринчи жолу доо коюлган. Доонун көлөмү 3 миллион долларды түзгөн. Көп өтпөй эле “Талас Голд Майнинг” компаниясы лицензияга ээлик кылып, билекти түрө кыйратабыз, ойротобуз, киришебиз дегени менен аткарылчу ишти создуруп алган. Анткени ал убакта дүйнөлүк биржада алтындын унциясы 250-300 доллар эле. Бул деген азыркы казган алтын, аткарып жаткан жумушту актабайт дегенди билдирген. Кийинчерээк 2004-2005-жылдары дүйнөлүк биржада алтындын баасы кетөрүлүп баштаган, баанын көтөрүлүшү менен “Талас Голд Майнинг” компаниясы жанданып, өз ишин активдештирип баштаган. Бирок ошол кездеги тунгуч президент Аскар Акаевдин бийлиги “Талас Голд Майнинг” компаниясынын иштөөсүнө бут тосуп лицензиясын, бир эмес эки эки жолу катары менен алып койгон. Андан көп өтпөй эле 2005-жылы 24-мартта бийлик алмашып, бийликке Бакиевдер келип, компания алар менен тил табышып, “Талас Голд Майнинг” компаниясында лицензияны кайтарып алуу мүмкүнчүлүгү пайда болот. Ал тургай компаниянын курулуш иштери менен таанышууга ошол кездеги президент Курманбек Бакиев вертолет келет деп, тик учак конууга аянтча даярдалган. Бирок негедир табышмактуу жагдай жаралат, курулушунун 70 пайызын бүтүрүп койгонуна карабай, “Талас Голд Майнинг” компаниясына лицезиясын кайтарып берүүдөн бийлик тарап баш тартат. Көрсө ошол кездеги Бакиев-Кулов тандеми капчыгынын калыңдыгы, уставдык капиталы болгону 35 миң доллар болгон австриялык “Глобал Голд” компаниясына Жерүй кенин кудалап, алчусун алып койгон экен. Жерүй менен “Глобал Голд” компаниясынын “жасалма никеси” бир жылга жетип жеткен жок. Иштин мындай өңүттө өнүгүшүнөн эч кандай саясат издөөнүн кажети жок. Дегенибиз уставдык капиталы 35 миң доллар болгон компания Жерүй кенин иштете турган ою да жок экен. Болгону алар убактьиуу кенге ээлик кьиып, алардын оюндагы-дай баа берген кардар чыкса сатып жиберүүнү көздөгөн алып-сатар шылуундар экен. Чындыгында 35 миң долларга эмне иш бүтүрөт. Капиталынын чамасы чарк экенин билип туруп, лицензияны карматып ийген ошол кездеги бийликтегилердин ишинде мандем бар. Алар дагы бул компанияга ортоктош болуп, алар сата турган болсо олчойгон каражатка туйтунуп алалы деген арам ойлору билинип калды. Болбосо дени карды соо, акылы жайында болгон адам Кумтөрдөн кийинки эле алтын запасы бар кендин лицензиясын, каяктагы бир шылуун компанияга карматмак беле? Көп өтпөй эле Бакиев бийлигине ымалаш компания кендин лицензиясын ала турган компанияны табат. Ал компания казактардын “Визор групп” компаниясы эле. “Визор групп” компаниясы кендин лицензиясын 130 миллион долларга сатып алат. Бирок бул компания да кыйратып иш кылбай, майда-барат иштер менен алек болуп, 4 жылга жакын көрүнүктүү иш кылбайт. 2010-жылы 7-апрелде Кыргызстан 2-ирет бийлик алмашуу орун алат. Жыйынтыгында канкор Бакиевдер Кыргызстандан куулуп, бийликтин эки тизгин бир чылбыры Отунбаева Роза Исаковна баштаган убактылуу өкмөткө өтөт. Убактылуу өкмөттүн төрайымы болуп Роза Отунбаева бекийт. Убактылуу өкмөт төрайымы казакстандык компаниянын иши менен таанышып чыгат. Лицензиялык келишим боюнча алар 2010-жылдын 1-ноябрына карата 200 миллион доллар жумшап, заводду ишке киргизип, 35 миң тонна руда иштетип, 80 килограмм алтый өндүрүшмөк. Тилекке каршы компания келишимди толук аткарбагандыгы үчүн Отунбаева компаниянын лицензиясын кайра чакыртып алат. Лицензиясын алдырган “Визор групп” компаниясы кыргыз өкмөтү менен 2 жыл катары менен соттошот. Эки жыл аралыгында Кыргызстандагы бардык соттук инстанцияларды басып өтөт. Жыйынтыгында Жогорку Сот “Визор групп” компаниясы лицензияны туура алган деген чечим чыгарат. Ошол Жогорку Соттун чечиминен кийин Жерүй кенин иштетүүгө 2013-жылы ачык конкурс жарыяланат. Бул конкурс кен иштетүүгө болгон биринчи конкурс болуп эсептелет. Анткени буга чейин лицензия жең ичинен сатылып келгенин жогорудагы уставдык капиталы 35 миң доллар болгон компания, дагы жана башкалары далилдеп турат. Ачык конкурс жарыяланып, конкурстук комиссия 47 адамдан турган. Анын ичинде 14 адам Жерүй кени жакын жайгашкан Бекмолдо айы аймагынан эле. Конкурстун тиешелүү шарттары иштелип чыгып, жарыяланганда 1 эле компания катыша тургандыгын билдирип, конкурс жокко чыгарылган. Себеби жер казынасын иштетүү мыйзамына ылайык конкурска эң аз деген 2 компания катышышы керек деген жобо бар эле. Дагы бир белгилей кетчү жагдай. Эмне себептен Жерүй кенин иштетүү конкурсуна 1 эле компания катышты? Баягы иштетебиз деп соттошуп жаткан компаниялар каякта? Мындай болушунун бирден-бир себеби болуп биринчиден коюлуп жаткан баанын жогору болушу, экинчиден буга чейинки компаниялардын соттогу доолору. Эсептей турган болсок коюлган бонустук баа 300 миллион доллар, сотто утулган доонун суммасы 580 миллион доллар. Каяктагы 580 миллион доллар? Бул сумма буга чейинки “Визор групп” компаниясы эл аралык сотторго кайрылып, Кыргызстан тарап Америка сотунан утулуп калган. Ошол сумма. Жалпы 880 миллион доллар башын чапчып жатпайбы. А бирок ошол Бакиев убагында лицензиялар 300 сомдон туш-тарапка сатылып жатпады беле. Азыр келип алып 880 миллион деп жатсак ким алат? Ошентип конкурс жокко чыгарылып, 2014-жылы экинчи конкурс жарыяланат. Бул жолкусунда да баштагыдай эле Өкмөттүн буйругу чыгып жарыяланат. Бул ирет конкурстук комиссияга бийликтин бийик сересиндегилер да катышат. Комиссиянын төрагасы болуп, бир топ чуулгандуу иштерден кулагы көрүнгөн, азыр камакта жаткан Дүйшөн Зилалиев шайланат. Анын басары болуп ошол кездеги экономика министри Адылбек Касымалиев, андан тышкары Жогорку Кенештин 5 депутаты комиссияга мүчө болуп кирет. Алар Игорь Гусаров, Кенжебек Бокоев, Улан Чолпонбаев, Темир Сариев жана Райкан Төлөгөновдор. Конкурска 3 компания катышуу ниетин билдирип, документтерин тапшырган. Алар орусиялык “Востокгеолдобыча” жана “Алдан Золото”, Кыргызстандан “Кыргызалтын” компаниясы. Комиссиянын алгачкы отурумунда эле “кенгөн адат калабы, уйга жүгөн салабы” дегендей депутаттар каты-шып жаткан компаниялар-дын жаман жактарын издеп башташты. Депутат Данияр Тербишалиев “Алдан золото” компаниясынын Белорусия менен байланышкан кыңыр ишин казып чыкты. Кыңыр иши калкып чыккан “Алдан золото” компаниясы комиссиянын экинчи отурумунда конкурска катышпай чыга турганын билдирип, конкурстан чыгып кетти. Ошентип орусиялык “Востокгеолдобыча” менен “Кыргызалтын” компаниясы калды.

Эмне себептен орусиялык компания конкурсту утуп алды?

Комиссия компанияларга негизги 14 талапты коюшту. Биринчи – кенди казууда заманбап технологияны колдонуу. “Кыргызалтындын” өкүлүнүн айтымында алар баягы эле Кумтөр менен Макмалды иштеткендей эле эски ыкма менен алтынды суу менен жууп, суюк түрүндө бөлүп алуу, ал эми “Востокгеолдобыча” болсо заманбап технология колдонуп, суу колдонбой кургак түрүндө бөлүп алуу экен. Бул жерден комиссия биринчи талап боюнча орусиялык компанияны тандашты. Экинчиси – каржылык абалы. Каржы жагына келгенде да орусиялык компания 700 миллион долларлык келишимдери менен комиссия мүчөлөрүн тааныштырды. Ал эми “Кыргызалтын” болсо 800 миң долларга жетпеген каражаты бар экендигин айтып алакан куушурду. Эми элестетип көрсөңөр лицензиянын бонустук баасы эле 300 миллион доллар болуп жатса, алар 1 миллионго жетпеген каражат менен каяка барат? Башка каржы булактары ишеним арттырбай экинчи талап боюнча да орусиялык компанияга уттуруп жиберди. Кийинки бонус талабы боюнча да утулуп, жалпы комисиянын 14 талабы боюнча эки компанияга баллдар берилип, “Кыргызалтын” – 305 балл, “Востокгеолдобыча” – 405 балл алып жеңүүчү дет табылды. Ал эми тендерге “Востокгеолдобыча” болгону 100 миллион берген, эмнеге 111 миллион доллар берген “Кыргызалтын” утпай калды? Себеби жогоруда белгилегендей комиссиянын койгон 14 талабынын бирөөсүнөн тендердик сумма боюнча “Кыргызалтын” утуп, ал эми башка 13 талап боюнча утулуп калган. Ошол конкурстан кийин Жерүй кени мамлекеттик кендердин катарына кирди.

(Уландысы кийинки санда)

Булак: «Факты.kg»

Азимбек Бекназаров: Унчукпай коюуга укугум жок – 4

Кыргыз Республикасынын элине,

Кыргыз Республикасынын

Президенти Сооронбай Жээнбековго

Урматтуу кыргыз элим, Урматтуу Президент! Кыргыз Республикасынын эгемендүүлүгүнө, көз карандысыздыгына, Мамлекеттик тилине, чек арасына, кен-байлыктарына байланыштуу тарыхый-саясый зор мааниси бар айрымдары архивдик документтерге айланган саясый жана эң жогорку күчкө ээ укуктук документтерге таянып, адатымча унчукпай коё албадым:

1. “… 1989-жылдын 22-сентябры… 11-чакырылыштагы Кыргыз ССР Жогорку Советинин кезексиз сессиясы… Күн тартибинде Кыргыз ССРнин Мамлекеттик тили жөнүндөгү мыйзам долбоору… Докладчы Кыргызстан Компартиясынын БКнын секретары М. Шеримкулов. Ал: “Кыргыз ССРнин Мамлекеттик тили жөнүндөгү мыйзам долбоору 1989-жылдын 18-августунда элдик талкууга чыгарылганын… КПСС БКнын платформасына туура келерин, элден түшкөн сунуштар менен мыйзам долбоору жаңыланганын” — депутаттарга айтат. Анан орус тилинде “… часть население совершенно правильно понимает, язык того народа, который дает названия республики должен быть государственным” — деп орус тилдүү депутаттарга түшүндүрөт. Сессияда аталган мыйзам кабыл алынып, “23-сентябрь Кыргыз ССРнин Мамлекеттик тил күнү” — деп жарыяланат.

Ошондон бери быйыл туптуура 30 жыл өтүптүр. Жыл сайын белгиленип келет. Кыргызстандын эгемендиги качан башталган? — деген суроого мен дал ошол эне тилибизди Мамлекеттик тил катары мыйзам деңгээлинде кабыл алынган күн 1989-жылдын 23-сентябрында, башында А. Масалиев турган Компартиянын доорунда башталган деп айтаар элем. Ар бир өзүн сыйлаган эл, инсан өз эне тилинин Мамлекеттик тил статусуна ээ болушуна сыймыктанышы керек. “Эне тилин билбеген кул” — деп элибизде бекеринен айтылбаса керек. Бирок тилекке каршы, андан бери 30 жыл өтсө да кыргыз тили Мамлекеттик тилге айланган жок.

Компартиянын ордуна бийликке келишкен, башында А. Акаев турган коммунист-демократтар, реформаторлор, эгемендүүлүктүн алгач жылдарында кыргыз тилинин Мамлекеттик тил статусунда болгонун активдүү колдошкону менен кийинчерээк кетенчиктеп, ал мыйзамды өнүктүрүшкөн, аткарган жок. Мамлекеттик иш кагаздар, Конституция, мыйзамдарга чейин оболу орус тилинде даярдалып, анан формалдуу Мамлекеттик тилге которулары өнөкөткө айланса, эгемендик доордо Өкмөт башчыларынын дээрлик көпчүлүгү Мамлекеттик тилди билбеген, сыйлабаган орус тилдүүлөр болушту.

Мамлекеттик тил жөнүндөгү мыйзамдын талабы бузулуп, Мамлекеттик тилди билбеген инсандар, мамлекеттик бийликти ээлеп жүрүшөт. Буга ким күнөөлүү? Албетте 2-чакырылыштагы Жогорку Кеңештин депутаттары жана президент А. Акаев күнөөлүү. Президент А. Акаевдин демилгеси менен депутаттар Т. Усубалиев, Ө. Текебаевдин авторлугунда 2000-жылы Конституциянын 5-статьясына орус тили Мамлекеттик тил менен катар эле “расмий тил” деген ат менен өзгөртүү киргизилип, болгону үч депутат каршы калганы колдоп беришкен. Ошондон бери орус тили кайрадан мамлекеттик тилге айланып, кыргыз тилинин өнүгүшүнө кедергисин тийгизип, эне тилибиз турмуш-тиричилик тилдин абалында калды. Борборубуздагы бала бакчаларда, башталгыч орто мектептерде, ЖОЖдо Мамлекеттик тил унутулуп баратат десек да болот. Бүгүн орус, түрк, кытай жана башка тилдеги заманбап жеке менчик бала бакчалар, мектептер көбөйүп, кыргыздар аргасыз балдарын ошол жерлерге окутууда. Эмне дегенде Кыргыз бийлиги Мамлекеттик тилдеги бала бакча, мектеп, ЖОЖго мамлекеттик деңгээлде көңүл бурган жок. Бишкектеги көрнөк-жарнактарды карап туруп, Биз кайсыл мамлекетте жашайбыз?- деп түшүнбөй кетесиң. Россиянын бир областы дейин десең, кытай, корей, араб, түрк тилиндеги көрнөк-жарнактар орус тилиндеги көрнөк-жарнактардан кем калышпайт.

Оруска караганыбызга 200 жыл да боло элек. Илгери орустар Кыргыз жерине алгач келгенде жериңе, сууңа, каада-салтыңа ээсиң деген. Бирок тез эле орус-тузем (кыргыздарды тузем деп атаган) мектептерин ачып, ал жерлерде келечектеги киргиздерди окутуп, кыргыздарды орусташтырууну баштаган. Кыргыз-түрк, кыргыз-славян, кыргыз-кытай жана башка аралашма аттар менен иштеп жаткан менчик бала бакча, мектеп, ЖОЖ, фирма, НПО, ишканалар ошол мындан 150–170 жыл мурда Орус империясы кыргыздарды орусташтыруу үчүн ачкан орус-тузем мектептеринин азыркы доордогу заманбап түрү. Ээси, бийлиги жоктой кыргыздарды, кыргыз мамлекетин орусташтыруу, кытайлаштыруу, түрктөштүрүүнүн, арабдаштыруунун, аны жер, суусуна, кен-байлыктарына ээ кылбоонун заманбап жолу. Ушуларды аңдап билбесек, эмнебиз эгемендүү да, эмнебиз көз карандысызбыз! Кайда Улуттук Илимдер Академиясы, кайда улуттун интелегенциясы?

Урматтуу кыргыз калкым! Мен сиздерди 23-сентябрь Мамлекеттик тил күнү менен Улутчул Мекенчил Күчтөрдүн Биримдигинин атынан куттуктайм!

2. 1991-жыл 31-август. 12-чакырылыштагы Кыргыз ССРнин Жогорку Советинин кезексиз 6-сессиясы. Күн тартибиндеги маселелердин бири Кыргызстандын көз карандысыздыгы жөнүндөгү Декларацияны кабыл алуу…

“… Депутат Чыналиев: “… Украинанын көз карандысыздыгын таануу үчүн оболу биз өзүбүз көз карандысыз мамлекет жөнүндөгү Декларацияны кабыл алышыбыз керек…”

Депутат Б. Ааматов: “Көз карандысыздык жөнүндөгү Декларацияны тезинен албасак дагы эң артта калганы турабыз. Өзүбүз көз карандысыз болбосок бизди ким эгемен мамлекет катары тааныйт… ” деп Декларациянын долбоорун тийиштүү комиссия иштеп чыгуусун сунуштайт.

Ошол күнү Жогорку Совет Кыргызстандын көз карандысыздыгы жөнүндөгү Декларацияны кабыл алып, “31-август Кыргызстандын көз карандысыздыгынын күнү” — деп жарыяланат. Кыргыз ССРнин Эмгек Кодексине 31-август Кыргызстандын көз карандысыздыгынын күнү катары майрам күн деп киргизилет.

Бул Декларациянын тезинен кабыл алынышына 1991-жылдын 19–21-августунда ошондогу Борбордук бийликтин башчылары (СССРдин вице-президенти Г. Янаев, СССР Жогорку Советинин төрагасы А. Лукьянов) башында туруп, уюштурган ГК ЧПдан кийин, Союздук республикалар СССР деген мамлекетти эгемендүү республикалардын Союзу кылып кайра түзүү жетишсиз экенин түшүнүшүп, Прибалтика республикалары сыяктуу эле өздөрүнүн көз карандысыздыгын жарыялашкан. Россиянын президенти Б. Ельциндин катуу тургандыгынан “путчистер” жеңилген. Ошондон кийин оболу үч славян республикаларынын Президенттери Б. Ельцин (Россия), Л. Кравчук (Украина), С. Шушкевич (Белоруссия) Белоруссияда (Беловежскийде) 1991-жылдын 8-декабрында көз карандысыз мамлекеттердин жаңы Союзун (СНГны) түзүп, СССРди биротоло жок кылышкан. Андан соң ага 1991-жылдын 21-декабрында Алма-Ата шаарында Казакстан, Кыргызстан жана башка республикалардын Президенттери кол коюшуп, азыр биз айтып жүргөн Көз карандысыз мамлекеттердин шериктештиги (КМШ орусчасы СНГ) биротоло түзүлгөн. Эгерде 19–21-августтагы “путчь” болбогондо Эгемен Республикалардын Союзу түзүлмөк, биз Кыргызстан БУУнун мүчөсү боло алмак эмеспиз. Коргоо, Бажы, Прокуратура, КГБ жана башкалар Борбордо болмок.

Көз карандысыздык менен эгемендиктин Кыргызстанда айырмасы жоктой болуп, 31-августту “Эгемендик күнү менен” — деп майрамдап калганыбызга кайрадан эле президент Акаев күнөөлүү. Анткени, ал өзүнүн “Памятное десятилетие” деген китебинде “… 31 августа 1991 года наш республиканский парламент принял Декларация о государственном суверенитете Республики Кыргызстан” — деп туура эмес жазган. Ошондон улам суверенитет (эгемендүүлүк) жөнүндө көбүрөөк айтылып, көз карандысыздык (независимость) унутта калган.

Бул күн, 23-сентябрь сыяктуу эле кыргыздар үчүн анын мамлекети, келечеги үчүн өзгөчө зор тарыхый-саясый мааниси бар майрамдардын майрамы боло турган улуу күн. Кыргыз кайра жаралып, эч кимди ээрчибей, туурабай, эч кимге жүгүнбөй, бүгүлбөй, өз жолубузду улуттук ар-намыс менен туура аныктап, таап, алга өнүгүүгө кадам шилтеген күн!

Тилекке каршы бул улуу күнүбүз да эне-тилибиз сыяктуу эле жөн гана формалдуу белгиленип келет. 28 жыл ичинде кыргыз- кыргыз болуп кайра жаралбады. Киргиздер киргиз бойдон калып, жумушсуздуктун айынан жарым миллион кыргыз да Россияда киргиз болуп жүрүшөт. Ал жакта алардын балдары эч качан кыргыз болушпайт. Көптөрүбүз өзүн мусулманмын деп эсептеп чындыгында арабдын, палестиналыктардын кебете-кепширин, кийим-кечесине чейин туурап жүрөбүз. Кытай, корейди ээрчигенибиз канча?..

Демократия, либерализм, адам укугу, гендердик саясат деп алыбызга, боюбузга, геосаясаттык абалыбызга, чамабызга карап иш кылбай, донордук эл аралык уюмдардын, айрым батыш, эми болсо кайрадан Россиянын, Кытайдын көзүн карап саясат жүргүзүп, көз карандысыздыкты эгемендүүлүктү чындыгында алда качан жерге көмүп салдык.

3. Кыргыз Республикасынын алгач Бай мыйзамы 1993-жылкы Конституциябыздын 1-беренесинде “Кыргыз Республикасынын эрктүүлүгү (эгемендүүлүгү) чектелбейт. Ал анын бүтүндөй аймагын камтыйт. Кыргыз Республикасынын эли эгемендүүлүктүн ээси жана Кыргыз Республикасындагы мамлекеттик бийликтин бирден-бир туткасы”- деп бекитилген. Азыркы күчүндө турган Конституцияда да бул жоболор сакталган.

Урматтуу калкым, бирок реалдуу түрдө сен кайсы эгемендүүлүктүн ээсисиң? Кайсы мамлекеттик бийликтин бирден-бир туткасы же булагысың? Ойлонуп көрөлүчү? Эгемендүүлүк- бул Кыргызстан өзүнүн ички жана тышкы саясатын эч кимден көз карандысыз өзү аныктайт дегенди түшүндүрөт.

Эй Кыргызстандын бийлигинин булагы болгон элим, бүгүн бийлигиңе ким ээ?.. Албетте башкалар. Болбосо сенин бир тергөөдөгү адамыңды (А. Атамбаевди) Канттагы аскер аэродромунан алдырып, аны 17 минут башка өлкөнүн президенти кабыл алат беле? В. Путин менен С. Жээнбековдун ушул маселеде ордун алмаштырып элестетип көргүлөчү? В. Путиндин бул иши Кыргызстандын эгемендүүлүгү менен көз карандысыздыгына түкүргөндөй болду. Азыркы Кыргыз бийлиги “экс-президент статусу алынган” 6 иш менен айыпталып жаткан адамды эмне үчүн кабыл алдың?” –деп нота жибере алдыбы? Жок!

Ал эми элдин эгемендиктин ээси деген — мамлекеттик бийлик Кыргызстандын эли тарабынан шайланып, элдин кызыкчылыгы үчүн иштейт жана эл алдында жооптуу дегенди түшүндүрөт. Ооба, Президент жалпы эл тарабынан шайланат. Бирок элге отчёт береби? Албетте жок. Мурда формалдуу болсо да жылдын аягында өлкөнүн абалы боюнча кайрылуу жасачу. Акыркы жылдары аны да жасабай калды. Себеби, 2010-жылдагы Конституция боюнча бул жок! Жогорку Кеңештин депутаттары 2007-жылдан бери партиялык тизме менен шайланышып, элге отчёт бербейт. Партиянын лидеринин алдында жооптуу. Аларды тизмеге эл эмес, партиянын башчысы акчасына карап киргизет. Эл конкреттүү адамды эмес, партия башчысы аныктаган тизмеге добуш берет. Албетте кимдин акчасы көп Кыргызстанда — коммерсант менен бизнесмендин. Ошентип Кыргызстандын бийлиги, саясаты акчалуулардын бийлигине, саясатына айланды. Иш жүзүндө эгемендүүлүктүн ээси, мамлекеттик бийликтин бирден-бир булагы сен эмессиң кыргызым — Парламенттеги саясый партиялардагы бизнесмендер, акчалуулар ээ. “Пулуң болсо кулуңмун” — деген заман. Буга ким күнөөлүү? Албетте “Бийлигим аз экен, Англиянын королевасындай экенмин”- деп 1993-жылкы Конституцияны бузуп,. өз колуна чексиз бийликти мыйзамсыз референдумдар менен узурпациялап алган Акаев жана аны ар дайым колдоп жүрүшкөн, Б. Ааматов ыйлап айтып жүргөн Акаевдин реформаторлору күнөөлүү! 2007-жылкы референдум аркылуу 100% партиялык тизме менен шайлоо системасын киргизген Максим Бакиев, анын “Ак-жолчу” депутаттары ушул шайлоо системасын 2010-жылкы Конституцияда сактап калган Убактылуу Өкмөт мүчөлөрү күнөөлүү.

4. 1993-жылкы Конституциянын 4-беренесинде “Кыргыз Республикасында жаратылыштын бардык байлыктары — жер, анын кен-байлыктары, суу, аба мейкиндиги, токой, өсүмдүктөр, жаныбарлар дүйнөсү мамлекеттин менчиги”- деп жазылса, азыркы күчүндө турган Баш мыйзамыбыздын 12-беренесинде “Жер, анын кен-байлыктары Кыргыз Республикасынын гана менчиги болуп эсептелет.

Бирдиктүү экологиялык системаны сактоо максатында, Кыргызстандын элинин жашоосу менен иш-аракеттеринин негизи катары пайдаланылат жана мамлекеттин өзгөчө коргоосунда турат”- деп бекитилген.

Көзүбүздү чоң ачып, айлана-чөйрөнү карап айткылачы, кайсы кен-байлыгыбыз Кыргыз Республикасынын менчиги болуп, бирдиктүү экологияны сактоо үчүн, кимдин жашоосунун негизи катары пайдаланып жатат? Бардык кен-байлыгыбызга 1992-жылдан бери Б. Бирштейнден тартып Бажаевдер, кытайлыктар ээ болуп, экологиябыз кыйратылып эле жүрбөйбү? Аны көтөрүп чыгышкан Р. Дырылдаевдер чет өлкөлөрдө качып жүрүп картайса, качпаганы аргасы жок “Камеко”, “Центеррага” дүжүр болуп калышпадыбы? Бул маселени көтөрүшкөн орто муундун өкүлдөрү С. Жапаров баш болуп түрмөдө олтурушса, эми жок дегенде кен-байлыктарда Кыргыз Республикасынын үлүшүн так аныктайлы деген жаш муундарыбыздын артынан бир Атамбаевди суракка алып келе албаган СНБбыз, ач кенедей кууп, жабышып жүрбөйбү? Бүгүн кен-байлыктарыбыз толугу менен чет элдиктердин колунда, алардын жашоосунун негизин түзүп жатат! Элди жыргатат деген Президент, Өкмөт башчыларыбыз “Алар мынча салык төлөп жатат” дегенден башканы айталбайт. Салык милдеттүү төлөнчү төлөм. Өзүн эгемен мамлекет, өзүн эгемендиктин ээсимин деген инсан — өзүбүздүн кен-байлыктарда канча үлүшү бар экенин билүүгө укуктуу. Дүйнө жүзүндө Кыргызстанга окшогон бир да мамлекет жок — кен-байлыктарынын үлүшүн аныктабай чет элдиктерге сатып жиберген. Россияда газ, нефть боюнча иш алып барган «Роснефть” менен “Газпромдун” 51% акциясы мамлекеттики болсо, Араб өлкөлөрүндө жаңы төрөлгөн ар бир арабка Араб өлкөлөрүндө өндүрүлүп жаткан газ, нефть, алтындын үлүшү төрөлөр замат берилет. Эң кызыгы, ошол кен-байлыктарыбызды саткандардын айрымдары Президент, Өкмөт башчы болгонуна, болом дегенине эмне дейсиң?!

5. Эгемендик мезгилиндеги Кыргыз Республикасынын Баш мыйзамынын бардыгында “Кыргыз Республикасы чек-ара аймагындагы бүт аймагы кол тийгис, ыйык жана бөлүнгүс”- деп жазылган. Кытайга — Үзөңгү-Куушту баш кылып 4 жер участогун жана Хан-Теңиринин чокусун бөлүп берди — Акаев…

Казакстанга — Каркыраны быш кылып, Маймакты, Көк-Сайды, Хан-Теңиринин чокусунун үчтөн бирин, Токмоктун тушунда Бишкек-Ысык-Көл айлампа жолунан 12 га жерди берди — Бакиев, «Ак-жолчу» депутаттары менен…

Өзбекстанга болсо Атамбаев убагында Каримов 1993–1995-жылдары бир тараптуу чек-араны аныктап ээлеп алган жерин баарына макул болуп “20 жыл чечилбей жаткан жерди чечтим” деп мактанды, аны колдоп өзбек-кыргыз чек-арасы ачылды деп сүйүндүк…

Эми болсо, кытайдан, казактардан, өзбектерден биз кембизби, бизге деле жер бергиле деп Тажикстан чыр салып жатат…

Эй кыргызым сенин эгемендиктин ээси экениң ушубу? Кайсы бийликтин ээсисиң? Кайсы чек-арабыз бөлүнгүс, ыйык, кол тийгис…

Кайсы кен-байлык сенин турмушуңдун негизи болуп жатат? Ойлонбойлубу?

2019-жылдын 17-августунда Кыргыз Республикасынын Президенти С. Ш. Жээнбеков менен жолукканымда: 31-августту 27 жыл бою эгемендиктин күнү деп майрамдап жүрөбүз… “31-август Кыргызстандын көз карандысыздыгынын күнү” — деп негиздеп айтып берсем, ал мени кунт коюп угуп “Азике, түшүндүм” деди. 31-август күнү Ала-Тоо аянтында мамлекеттик тилде “31-август Кыргызстандын көз карандысыздыгынын күнү” деген жазууну көрүп, Президентибиз мени туура түшүнгөнүнө сүйүндүм. Жанымда олтургандарга айтып, сүрөткө тартып алдым…

Майрамдык мааракеде “Кыргызстан”, “Кыргыз жери”, “Кыргыз тили” жөнүндө ырдалган мыкты чыгармаларды угуп, көрүп “Кыргыз өлбөйт, мамлекеттүүлүгү чачылбайт, көз карандысыздыгы, эгемендиги калыбына келет” деген көтөрүңкү маанай менен Ала-Тоо аянтынан кетип баратып, азыркы Президентибиз Сооронбай Шарипович мурдагы президенттердин кетирген чыккынчылык каталарын кайталабаса экен, алардын жолуна түшпөсө экен, ушинтип алардын каталарын бир-бирден оңдосо экен, таланып жаткан кен-байлыктарыбыз боюнча жаңы келишимдер түзүлүп, кыргыз элинин үлүшү жок дегенде 51% болсо экен, аны сатышкан жана эгемендүүлүккө шек келтиришкен мурдагы Президенттерибиз Россия, Белоруссиядан алдырылып, алардын Өкмөт башчылары, реформаторлору алар менен кошо Атамбаев, С. Исаков, Ж. Сатыбалдиев сыяктуу эле бир премьер-министр Жер-Үй алтын кени боюнча, дагы бир премьер-министр Уңгар-Тоо боюнча жооп берип, алардын баарын топтоп өзүнчө лагерге жашатса экен, ал үчүн ээ жараткан жылгыз Кудай: “Биздин Президентибизге ыйман бер, ден-соолук бер, шайтандын азгырыгынан сакта, саясый сойкулардан оолак кыл, И. Раззаковдун саясатындай кыргызым деген саясат ыраа кыл” — деп ойго баттым…

Бирок кечинде бардык теле-радио мурдагыдай эле эгемендик майрамыңар менен деп куттуктап жатты.

Азимбек Бекназаров

Булак: «Жаңы Ордо»

Согуш оту... Мекенин эч ким бербейт! Кыргыз-тажик чек ара талашы

Бир айча мурда, Баткен аймагында кыргыз президенти Сооронбай Жээнбеков менен тажик президенти Эмомоли Рахмон баштаган эки тараптуу чек ара маселелери боюнча чырга байланыштуу жолугушуу салтанаттуу нотада аяктаганы али унутула электе, кайрадан чоң конфликт оту тутанып, бул ирет эки тараптын чек арачылары автоматтар менен атышып, минометторду колдонушканга чейин барышты… Ондогон аскерлер жаракат алып, бир жоокер курман болду. Мекен чегин кайтаруу учурунда баатырларча курман болду!..

Тажик тараптан үч жоокер курман болгону айтылууда…

Ар нерсени өз аты менен атай турган болсок, эч жымсалдабай, жашырбай айтканда, — бул локалдык, чакан аймактагы, кыска убакытка, бир-эки күнгө созулган согуш болду деп айтсак болот. Болгону, согуш ачуу тууралуу расмий жарыяланган жок!.. Ал эми тарыхтан белгилүү болгондой, немецтер деле эч нерсе жарыялабай туруп, “тынч уктап жаткан совет элине, жерине” баскынчылык менен түнкү саат төрттө кирип келишкен… Ал кездеги (ХХ кылымдын биринчи жарымындагы жерде жылып жүрүүчү техника жана жөө аскерлери катышкан) аскердик техника түп-тамырынан өзгөрүп, ХХ кылымдын соңунда, ХХI кылымда “6-дневная война”, “2-х дневная война” сымал аталыш менен калган согуштук конфликттер орун ала баштагандыгы маалым. Алыска барбай эле, кечээ жакындагы дал ушул сыяктуу согуштук конфликтке кайрылсак, Россия өздөрүнүн союздашы Абхазиянын аймагына кирип барышкан Грузиянын аскерлерин эки күндө чагылгандай тездик менен кууп чыкканы али эстен чыга элек…

Азырынча бир аз гана жооткото турган айрымасы: азыр Тажик тарап дагы биздей эле психологиялык абалда болуп, “Кыргызстан биринчи болуп кол салды” деген жүйөөгө таянууда. Бул чек ара маселеси кардиналдуу түрдө, биротоло чечилмейинче, жогорудагыдай конфликттер улам-улам орун алып, ал тургай “двухдневная, трехдневная война” деген сыяктуу кырдаалга чейин өсүп жетип, аягы тигил же бул мамлекеттик аймакты биротоло оккупациялап алуу менен аякташы да толук мүмкүн. Ошондуктан, “эки элдин түбөлүк достугу”, “эзелтен ынтымакта жашап келе жатышкан бир тууган элдер” деген кооз, бирок ичи көңдөй сөздөрдү ары жылдырып, конкреттүү аракеттерди жасоо зарыл. Болгондо да, эң жогорку, эл аралык деңгээлде! Эл аралык чоң конфликттер бытовой (күнүмдүк турмуш-тиричиликтеги) майда нерселерден деле тутанып кетип, куу токойго ширеңке талын чаккандай чыгып кетиши менен өтө коркунучтуу. Жакында туулган күнүн түрмө камерасында белгилеген мурдагы президент (мүйүздүү болом деп жатып, кулагынан айрылгандай, экс-президент макамынан айрылган) Алмазбек Атамбаевчесинен “жакында баланча жетекчи өлгөндөн кийин чек ара маселесин чечип алабыз!” — деп коюп, күтүп жүрө берүү, — бери эле болгондо жеңил ойлуулук, арыраак караганда — кеңкелестик болуп калат!..

Демек, маселенин тээ түпкү себептерине көз салып, ички көрүнбөй жаткан жагдайларына үңүлүп карап, ийне-жибине чейин иликтеп туруп, биротоло чече турган кез келди. Мындан ары конфликт оту тутанган сайын, улам убактылуу өчүрүп коюп, мурдагыдай кайдыгер жүрүүгө мүмкүн эмес. Эгерде жарандар аралык куралдуу кагылышуу болуп кетсе, бул партизандык ыкмага өтүп, аны эч кандай күч баса албай калат. Дүйнө жүзүндө андай ыкма да, күч да али ойлонуп табыла элек. Буга эки миң жылдан бери болуп келе жаткан араб-израиль жер талашы эле ачык күбө боло алат!

Ал эми Кыргызстандагы жагдай мындан жүз жылча илгери эле башталган. Чек ара маселесиндеги бул талаштуу жагдай, өз ички табияты боюнча атайылап коюлган узак убакыттагы мина сыяктуу болгону менен да, муну кимдир бирөөлөр атайылап жасаган деп айтуу кыйын. Тек гана, ошол кездеги кыйын кырдаал, кысталышта үстүртөн жасалган иштер ушундай талаштуу эл аралык, коңшулаш эгемен мамлекеттер аралык конфликттин пайда болушуна алып келди. Маселенин баары, 1924-жылда түзүлгөн карта — бир башкача мааниде, ал эми ошондон эки жылдан кийин эле — 1926-жылы түзүлгөн картада — мурункуга карама-каршы болгон — экинчи мааниде болуп калгандыгында турат. Башкача айтканда, азыркы талаштуу аймак, бир карта боюнча Кыргызстандыкы болуп эсептелсе, экинчи карта боюнча — Тажикстанга таандык. Ошол бойдон, кийин анклав сыяктуу аймактар пайда болуп, союз учурунда бул сыяктуу “майда” маселелерге көңүл бурбай да калышкан… Дагы жакшы, бул жагдай биротоло оорлошуп, же биротоло татаалдашып, чечилбей турган абалга жеткен эмес. Ошондой болушу да толук мүмкүн болгон учурлар өткөн.

Мындан бир аз мурдараакта Москвалык “Дружба народов” журналына жарыяланган документалдык-мемуардык адабиятка таяна турган болсок, 80-жылдардын башында ошол кездеги СССРдин Генералдык секретары Юрий Андропов союздун аймагын административдик-территориялык жактан түп-тамырынан өзгөртүп, кескин реформаларды баштоонун алдында, буга катуу даярдыктар көрүлө баштаганда көзү өтүп кеткен. Сыягы, кексе чекист, эл аралык мамилелердин бардык түйүндөрүн ичтен билген Генсек Юрий Андропов, Америкалык ЦРУнун (Борбордук чалгындоо Башкармалыгынын) жана башка эл аралык СССРге душмандык күчтөрдүн мурунку союз аймагында улуттар аралык конфликттерди тутандырууга абдан кызыкдар болушуп, буга ар тараптуу аракеттерди жасай башташканынан улам, булардын алдын алуу максатында ушуга барууну чечсе керек.

Бул маселе жабык түрдө кеңири талкууланып, ал тургай биздин атактуу жердешибиз Чыңгыз Айтматов да активдүү катышканы, азыр гана айкындалып олтурат. Ошол идея боюнча союздук республикалардын баары тең биротоло жоюлуп, улуттук белгилери боюнча эмес, географиялык-өндүрүштүк жана башка параметрлер боюнча, мурдагы 15 республиканын ордуна жаңы 44 штатты түзүү пландалган. Бул идея боюнча, баягы улуттар аралык бөлүнүү биротоло жоюлуп, такыр башка критерийлер жаралмак…

Арийне, тарых башка нукта өнүгүүгө туш болгон. Ошондуктан, эгерде бул идея ишке ашып кетсе, азыркы кырдаал кандайча болмок: азыркыдан жакшы болмокпу, же жаман болмокпу? — деген сыяктуу ойлорго убакыт коротуп олтуруунун да кереги жоктой сезилет. Бир гана айкындуусу — андай кадамдарга тээ 50-, 70-жылдарда баруу кыйла жемиштүү болмоктой туюлат. Анткени, жаңы заманга ыктап, өзгөргөн мамлекетти куруп, жаңыча жашоого умтулган совет элине, балким, ошондой жаңыча мамлекеттик-коомдук түзүлүшкө ыңгайлашып, ага биротоло көнүп, анын бардык идеологиялык-социалдык баалуулуктарын да ак дили менен берилип кабыл алып, жаңыланган союздун жарандары деген наамды (АКШ штаттарынын жарандары деген сымал!) сыймыктуу алып кетүүгө шарт түзүлмөктүр.

Бирок, экинчи жагынан алып караганда, андай олуттуу саясий-административдик өзгөрүүлөрдүн буга кеч учурда болбой калышынын өзү эле совет элин кийинки доордогу бир чоң алааматтан Кудай өзү алын ала сактап калгандай көрүнөт. Эгерде Кайра Куруу алдында ошондой өзгөрүүлөр болуп кетип, кийинки ачык айтуу, демократиялык жараян сыяктуу окуялардын баары орун ала турган болсо, бүткүл мурдагы союз аймагындагы жаңы түзүлгөн 44 штаттын баарында тең жапырт түрдө, ар биринин өзүнчө алганда Нагорный Карабах сыяктуу талаштуу очоктору пайда болмок!

Эми болору болду дегендей, эгемендүү Кыргызстаныбыз өз чек ара маселелери менен өзү бетме-бет келген чак жаралды. Иштин баары эми ошол ары өтө көйгөйлүү, ары өтө татаал маселелерди дал өз учурунда, эч кечиктирбестен чечүүдө калды. Бирок, буга биздин азыркы жетекчиликтин күч-дарамети, дегеле саясий-инсандык эрки жетеби? — деген суроо жаралбай койбойт. Коңшулаш Өзбекстан жана Тажикстан менен болгон чек араларыбыздын айрым гана бөлүктөрү демаркацияланбаса, көпчүлүк бөлүгү узак мөөнөттө жарылуучу бомба сымал, “көмүлгөн” бойдон, эч кыймылдабай турат. Айрыкча, калкы жыш жайгашып, эки мамлекеттин жарандары менен жерлери бири-бири менен аралашып кеткен өзбек жана тажик аймактары кооптуу экендиги түшүнүктүү.

Буга чейинки тажрыйба тастыктап келе жаткандай, бул ишти улам арыга карай создуктура берүү ого бетер татаалдаштырууга гана алып келиши мүмкүн. Ошондуктан, мүмкүн болушунча тезирээк колго алып, өз ара биргелешкен демаркациялоо жараянын тез арада бүтүрүү зарыл. Ушул быйылкы жылдын эсебинен эле чек аралык конфликттерден улам бир нече киши курман болуп, ондогон кишилер жаракат алышып, дагы башка көптөгөн кырсыктар орун алгандыгы маалым. Жетимге жөтөлдүн эмне кереги бар? — демекчи, ансыз да оор социалдык-экономикалык кризис сазында араң оокат кылып жаткан мамлекетибизге андан дагы ашкан оор түйшүктөрдү жаратууга кимдер кызыкдар?!

Эгерде бул терс жагдай тереңдеп кете турган болсо, дагы далай кошумча маселелер пайда болуп, аларга кошулуп, башка дагы кошумча олчойгон чыгымдар жаралары турган иш. Мына, конфликт болгон сайын бүтүндөй айыл тургундары дүрбөлөңгө түшүп, үй-бүлөлөр толугу менен башка тынч аймактарга убактылуу качып чыгууга мажбур болуп жатышканына күбө болуудабыз. Эл үчүн өз үйүн таштап, башка жакка качуу (убактылуу болсо да!), бул канчалаган оор, азаптуу түйшүк экендигин айтып олтуруунун кереги жоктур. Окуянын ошондой оор, оңолгус өңүткө бурулушуна жол бербей, кеч болуп кала электе чечүүгө умтулуу зарыл.

Азыркы ушул эң соңку ирет кагылган “үчүнчү коңгуроодон” кийин деле, тиешелүү жетекчилер баягы көнгөн адатынча тил эмизишип, демагогия менен алек болуп жүрө беришсе, алардын конкреттүү жоопкерчилиги каралууга тийиш. Тек гана кызматтан кетирип, же сөгүш берип коюу менен чектелбей, жарандарыбыздын турмушундагы трагедияга алып келген окуяларга себеп болушканы үчүн мыйзам чегинде жоопко тартуу керек. Ошондо гана бардык деңгээлде жоопкерчилик пайда болуп, “кийин чечип алабыз” деп, аба-ырайына карап олтура берген маанайлар өзгөрүлө баштайт.

Дегеле, соңку жаны кылымдагы дүйнөлүк геосаясат тажрыйбасы көрсөтүп тургандай, эл аралык, улуттар аралык маселелер узакка созулуп кетиши менен коркунучтуу болуп саналат. Тез арада жана өз учурунда чечилбесе, ал маселелер хроникалуу оору режимине өтүп, кезде-кезде абдан курчуп кетип, жалпы мамлекетке, элге көйгөй жаратып, айыкпай турган, оорулуу менен кошо чогуу кете турган ооруга айланат…

Мурдагы союздагы бул жаатта алгачкы “кара карлыгач” болуп калган Тоолуу Карабах жүз миңдеген адамдардын өмүрүн алып кетип, акыры он жылга жакын созулган согуш тынчтык келишимин түзүү менен, талаш маселеси кардиналдуу чечилбей туруп аяктаган. Башкача айтканда, баягы курмандыктар текке кеткендей эле болгон.

Ал эми коңшулаш Кытайда ушундай эле конфликтти чыгарууга кызыкдар болушкан эл аралык күчтөр “уйгур маселесин” пайдаланышып, анысынан эч майнап чыкпай калган соң, акыры азыр мурда Англиянын протектораты болуп келген Гонконгду пайдаланууга умтулуп жатышат. “Биз кытайлык эмеспиз, биз — Гонконгдуктарбыз!” — деген кытай улутундагы жарандардын пайда болушунун өзү эле, бир бүтүндүк болгон, байыркы улуттун ичине жарака келтирилгенине далил болууда. Маселе эми ошол жарака канчалык терең жана коркунучтуу дегенде гана калды…

Асыресе, Кытайдагыдай күчтүү мыйзамдар иштебеген, мамлекеттик органдар али күчүнө кире элек Сирияда эмне болуп жатканына бүт дүйнө күбө болууда. Курддар маселесин, Сириядан айрымаланып, Турция өз учурунда жана мыкты чече алды. Ошонусу менен кошо — Турциядагы стабилдүүлүк орноду.

Кыргызстандагы чалажан өкмөт өрт өчүрүүчүлөр кейпин кийип, ар кайсыл жерде конфликт жаралса гана, ошондо кечигүү менен жетип барууну адатка айландырып алды. Ал эми демагогиялуу Жогорку Кеңеш кириллица — латиница сыяктуу популисттик маселелерди көтөрүүдөн арыла албай, элдин, мамлекеттин жашоосундагы чыныгы көйгөйлүү маселелерин чечүү тууралуу али ойлоно да элек…

Азыркы чек ара чырлары бардык бийлик бутактары үчүн, — анын ичинде, президент Сооронбай Жээнбеков үчүн да! — финалдык сыноо болуп калары айкын.

Ишенбек Муртазаев

Булак: «Жаңы Ордо»

Айданбек Акматов, журналист: "Келерки президенттик шайлоодо Мухаммедкалый Абылгазиев Канат Исаевдин амбицияларына каршы оңой жоо болбойт"

Айтылуу алкомагнат Шаршенбек Абдыкеримов акчасына түптөлгөн “Кыргызстан” партиясы 22-сентябрдагы курултайында кезектеги парламенттик шайлоого (мыйзамга ылайык 2020-жылы күзүндө болууга тийиш) катышарын жарыялады. Мына ошону менен өлкөдө шайлоо өнөктүгү бейрасмий түрдө башталды десек болот.

Жакын арада “Республика” партиясы да курултайга жыйылары кабарланууда. Ал курултайда партия лидери жана капчыгы Өмүрбек Бабанов бир жактуу чечим кабыл алары күтүлөт. Ал кылмыш иштерди “саясий куугунтук” деп жарыялап, ачык саясий күрөшкө чыгат же “саясаттан кеттим” деген сөзүн ырастап, ишкерлик менен гана алек болорун кайталайт…

“Республика” партиясы мына ушинтип эки анжы болуп, шайлоочулары да арасат абалда калганда “Кыргызстан” партиясынын авансценага чыгуусуна, “Республиканын” өлкө түндүгүндөгү шайлоочуларын өзүнө тартып алуусуна ыңгайлуу шарт түзүлүп турат.

Партия лидери Канат Исаев президент С. Жээнбеков жана анын айланасындагылар менен жакшы мамиледе. Президенттин командасы Канат Исаевди А. Атамбаевдин Чүйдөгү таасирин азайтуу максатында абактан чыгарган. Ал миссияны кайсы бир деңгээлде аткарды.

Канат Исаев менен бийликтин ортосундагы жакшы мамиле “Кыргызстан” партиясынын Жогорку Кеңешке келишине ыңгайлуу шарт түзөт. Ошондуктан партия лидери Исаев, партиянын көрүнүктүү өкүлү болуп калган Жогорку Кеңештин төрагасы Дастан Жумабеков президент С. Жээнбековго лоялдуу болушуп, мактап-жактап жатышат.
АШАнын каарынан коркуп, Канат Исаевден жүз үйрүп, сатып кеткен партиялаштары да кайрадан анын “этегине жыгылып” келишкени мына ошол эле 22-сентябрда курултайда айкын болду.

Дал ушул жагдайлар “Кыргызстан” партиясынын келерки парламенттик шайлоого өз алдынча барабыз деп чыгуусуна негиз берүүдө. Андан ары президенттик шайлоодо ат салышуу максаты турат…

Бирок, “Кыргызстан” партиясынын үстүндө “ала булут” жок, баары ойдогудай дегенге да болбойт. Маселен, Канат Исаевдин кылмыш ишине чекит коюла элек. Партия депутаттары аралашкан “контрабандисттер” жаңжалы да партия беделине сокку урган. Жай айларында өкмөт башчылык үчүн күрөштө өкмөт башчы М. Абылгазиев Исаевдин амбициясы ишке ашуусуна жол берген жок. Аппараттык оюндарда, кадр дайындоо Абылгазиев батылдык кылып, келерки президенттик шайлоодо оңой жоо болбосун туюндуруп келатат…

Айданбек Акматов, журналист

Сабыр Муканбетов, серепчи: "Убактылуу Өкмөт мүчөлөрү биргелешип, бир тизме түзүп, шайлоого катышсак деген көксөөлөрү бар"

-Сабыр байке, мына күркүрөп күз келди, жайкы каникул аяктап, балдар окуусун, депутаттар сессиясын баштап, жашоо өз ыргагына келип, саясат кызый баштады. Өмүрбек Текебаев түрмөдөн чыгып, Убактылуу Өкмөт (УӨ) активдешип, президент менен жолугушуп, эки ортодо 2020-жылы өтө турган парламенттик шайлоого даярдыктар тууралуу сөздөр жүрүп, аракеттер көрүлө баштаганы байкалууда.

Ушу маселелер тууралуу баарлашсакпы деп турам. Алгач ушу Өмүрбек Текебаевдин түрмөдөн чыгышы, УӨнун активдешиши, Убактылуу өкмөттүн алдыда келе жаткан парламенттик шайлоого бир тизме менен чыгууга шансы барбы? Президент Сооронбай Жээнбековдун УӨнү кабыл алышы тууралуу кандай ойдосуз?

-Өмүрбек Текебаев албетте шайлоо тууралуу ойлонуп жатат. Ойлонбой коё албайт. Анткени ал тийип качкан саясатчы эмес, ал анын кесиби. Өмүрбек досум аламанга салынчу күлүк аттай туяктары өзүнөн өзү тыбырчылап турган адам. Бүт өмүрүн ошо саясатка арнаган саясатчы да. Бирок анын катышаар катышпасы соттон көз каранды. Акталышы керек, а дегенде. Текебаевдин медиа айдыңда активдешип жатышы да ошо сот процессин тез арада ары-бери кылуу… Антпесе, мына бир жыл убакыт калды, жетишпей калса кайдагы шайлоо, туурабы? Ошондой болуп калбайт деген кепилдик жок да. Өзү да түрмөнү көрдү, “болду барбайм, тынч жашайм” деп коюушу да толук мүмкүн. Ал эми УӨнүн активдешип кеткени, ал деле Текебаевдин түрмөдөн чыгышына байланыштуу болгондой.

УӨчүлөр адегенде “түрмөдөн чыкканын көрүп койолу дегенбиз” дешкен, анан эле “кызый кызый кыздын койнуна кириптир” болуп, сейил бакка барып калышты, бак тигишип. Анан, андан өйдөлөп-өйдөлөп барып эле резиденцияга, президентке чейин кирип кетишпедиби. Президенттин чакырып кабылдап жатышы да, Текебаевдин акталуусу боюнча кандайдыр бир оптимисттик жагдай жаратып жатканын байкабай коюу мүмкүн эмес. Негизинен УӨнүн биргелешип, бир тизме түзүп шайлоого катышуу мүмкүнчүлүгү жок эмес. Ошондой көксөөлөрү да бар. Президенттин кабыл алышы да бүйүрлөрүн кызытып койду окшойт, тунелдин башынан жарык көрүшкөнсүп, делебелери козголгонун байкоого болот. Ич ара келишпестиктерин, амбицияларын жыйыштыра алышса таасирдүү күчкө айланышат.

Анткени булар, андан-мындан качкан саясый сойкулар эмес, “бизнесимди коргойун” деп чыккан олигархтар эмес, кошелоктор эмес, 20-25 жыл ысык-суукту бирге көрүп, сыноодон өтүшкөн, кетирген катачылыктарын азабын тартышкан, колдорундагы бакытты учуруп алышып, ка-аап, деп, өкүнүп калышкан боецтер да. Бирок, ошентсе да, “булар, точно уюшуп бириге алат, шайлоого катышат” деп эч ким так кесе айта албаса керек. Бул маселе УӨнун мүчөлөрүнүн амбицияларынан, айрымдарынын азыркы бийлик менен болгон мамилелеринен, анан Текебаевдин акталаар акталбастыгынан, учурдагы кырдаалдан, дагы көптөгөн себептерден да көз каранды болуп жатпайбы, ошондуктан алдын ала айтуу кыйын.

-Эми 2020-жылы боло турган парламенттик шайлоо тууралуу суроого кайрылалы. Бул шайлоо кандай өтөт, ким кандай даярдыктарды көрүп жатат?

-Шайлоого бир жыл калгандан кийин Шайлоо кодексине өзгөртүү киргизгенге тыйуу салынган. Ал туура. Анткени колунан келгендер – депутаттар өзүлөрүнө ылайыктап өзгөртүп алат деп сактанышкан. Эми мына, алдыда келе жаткан октябрдын жарымынан кийин шайлоо мыйзамына өзгөртүү киргизе албай калабыз. Болгону бир айдай убакыт калды. Өзгөртүүлөр боюнча сунуштар көп, бир пикир жок. Кандай мыйзам менен шайлоо болот белгисиз.

Шайлоо тизмесин түзүү мурдагы бойдон калса, кайра эле олигархтар менен коррупционерлерден башкалар тизмеге кирбей, мандаттар соодаланса, эл иренжисе, парламентке ишеним болбосо, туруктуулук бузулуп, тополоң болбойт деген кепилдик жок. Шайлоо темасы козголгондо эле көп эскерилип, көпчүлүктү кабатыр кылган тема ушу тизме темасы менен 9 пайыздык босого болуп жатат. 9% партияларды ирилешүүгө мажбурлайт. Ошондуктан бир жагынан бул жакшы. Бирок бул бир нече ирет кошулуп ажырашып, бет карашкыс болуп калгандарга, анан электораты аз чакан партияларга жакпайт.

Анткени биригүү кыйын. Ошон үчүн алар “босого төмөн болсун, же таптакыр алынып салынсын” деп жатышат. Эми, саны бар сапаты жок, “жентелмендик” набор иретиндеги 200-300 партия керекпи? Кимге керек?

Жалпы көпчүлүк, “элге эки, үч эле партия болсо жетет” деп жатышат. Мен да ошол туура деп ойлойм. Келечегинде бүт республика бир округ болгон системадан кайтып, канча мандат болсо ошончо округ кылып, анан ар бир округга шайлоого катышкан партиялар тизме эмес, тикелей тирүү талапкерди көрсөткөн системага барышыбыз керек. Өткөндө “босого төмөн” деп мурунку “Республика” партиясынан эле бөлүнүп, “Бир Бол”, “Өнүгүү”, “Республика – Ата Журт” болуп үч партия келди, эмнеси жакшы болду? Ирилешкен эле жакшы. Биригишсин. Бириккиси келбегендер өтпөсө өтпөй калсын. Бийлик да партиялык курулушка айрыкча көңүл бөлүп, жеке кызыкчылыкты көздөгөн мите партиялардан арылуунун жолун ойлонушу керек.

-Шайлоого катыша алат деген партиялар тууралуу кеп салсаңыз. Кимдер бара алат? Кимдер бириге алат?

-Жогорку Кенештеги (ЖК) партиялар баары эле шайлоого катышууну каалайт. “Ата Мекен” партиясы боюнча Алманбет Шыкмаматовдун: “Текебаев кутулса да кутулбаса да шайлоого катышабыз” дегени бар. Эл менен туруктуу иштешкенине карабай, каражат жагынан каржалып, босогодон араң өтүп келген атамекенчилер 9% босогодон өтүшү күмөн. Бирок ошого карабастан алар шайлоого барат. Болгон күчүн жумшап, ЖКнын ичинен да, тышынан да тилектеш күчтөрдү чогултууга аракеттерин көрүшөт.

Бирөөлөр менен бирикпесе жолу болбосун сезген “Өнүгүү-Прогрес” партиясы бийликке ыктай албай турган абалга кептелгендиктен, бийликке оппонент болчуларга ыктаганга мажбур. Бакыт Төрөбаев Текебаевдин партиясына же башка бир күчтөргө кошулмайын шайлоого бара албайт. Шанс жок.

“Кыргызстан” менен “Бир Бол” партиялары да бул сапар бийик 9% босогодон өтө алышпасын билишет. “Кыргызстан” өткөндөгү шайлоодогудай бийликчил-сателит партиялык тизме болуп берүү аракеттерин көрүп жатат. Бийлик менен мамилесин бир топ түзүктөп алганына карабастан, Канат Исаев, менимче андай бийликчил тизме түзүүгө карт бланш алды деп айтуу эртелик кылат. Алтынбек Сулайманов экөө амбициаларын ичтерине катып, бириге алышса сателит болуу шанстары балким жогоруламак. Бирок, бу сапар бийлик кандай жолду тандайт (?), мурдагыдай сателиттер керек болобу, болбойбу (?) толук ачыктала электиги да ойлондурбай койбойт. Шаки деген алкомагнат кошелок жок, финансы жагы да оор маселе…

Ошондуктан булардын келечеги бүдөмүк, кийинчерээк, кимдерге кошулганына жараша айтпаса, азырынча прогноз жасоо эрте. Бийликтин батасы менен акчага расчет кылып келген “Республика” партиясынын абалы да мурдагыдай эмес. Качып жүрүүдөн тажап, “кырдаал өзгөрдү, мен турмак башкалар менен алектенгенге чамалары жетпейт, Алмазбек Атамбаевдин ызы-чуусунун көлөкөсүндө калып кутулам” деген Өмүрбек Бабановдун чала сүйлөшүлгөн расчету тетири чыгып, 12 кылмыш ишинин алкагында жүдөп, шайлоо тууралуу ойлонгого чама чаркы жок. “Башымды ачсаңар партиямды деле өткөрүп берет элем”- дегенге даяр болуп турган чагы. Аны ортого салып, өзүлөрү сүрөй турган күчтөрдүн финансылык маселесин чечебиз деген Роза Отунбаева, Болот Шер канча аракет кылса дагы “коён жүрөктү” чээнден чыгарып, катарга кошуу мүмкүн эместей болуп турат. Кичине эле тейтектейин десе темир тордун аркасына өтүп кетиши мүмкүн.

Эми КСДП. КСДП тууралуу сөз болгондо эле “соодасы бүттү, өлдү, бөлүнүп кетти, рейдерство, Атамбаевсиз булар эч жакка баса албайт, Сагынбек Абдырахманов тарта албайт”- деген сөздөрдү угуп атабыз. Ойлонбой эле чийип салышып, жок катары көрүп жатышат. Бул өтө терең ойлонулбаган, адашкан пикир. Акаев кеткенде “Алга Кыргызстан”, Бакиев кетээри менен “Ак Жол” партиялары “өлгөнүнө”, ошо замат тарап, жок болуп кеткенине салыштырып, “бу сапар да Атамбаев кетти, КСДП ошентип өлөт”- деген жанылыштык. Ал серепчилер КСДПнын тирүү, тарыхы бар партия экенин, ошо партиянын өкүлү бүгүн президент болуп турганын эске албай, Акаев менен Бакиевдин жеке керт башы үчүн түзүлгөн, эл менен байланышы жок, жасалма, чөнтөк партиясындай көрүп жатышат. КСДП оңой эмес, Кыргызстанга катары менен үч президент берген партия. Сооронбай Жээнбековдун КСДП тууралуу:

“КСДП мен жаштыгымды берген, өмүрүмдү арнаган партия, КСДПнын минтип бөлүнүп-жарылып, кызыл чеке болуп атканына менин ичим ачышып турат” дегендей маанидеги сөздөрү бекер сөз эмес. Анан өзүн президенттикке жеткизген партиясынын жок болуп кетишин каалап, “мейли өлсө өлө берсин” деп таштап коёт деп ишенесиңерби?.

-Бирок мыйзам боюнча президент партияга мүчө боло албайт эмеспи?

-Ооба ошондой, мүчө боло албайт. Азыр, туура, президенттик кызматына байланыштуу партиялык жетекчилик кызматка шайланганга болбойт, партиялык иштерге аралашууга акысы жок. Бирок ал өлкөдөгү партиялардын биринин идеясын, программасын туура көрүп, карманып, ошол идеяны колдоп, турмушка ашырууга аракеттерин көргөнгө тыйуу жок, тетирисинче карманган идеясы сөзсүз болуш керек да. Трамп, Путин баары партиялык идеяны карманышат. Антпесе болбойт. Ар бир президент жаңы идея ойлоп чыксын деген талап жок. Болушу да мүмкүн эмес. Анан ал кан-жанын берген партиясынын идеяларынан баш тартып, жеке кара башынын кызыкчылыгын ойлоп чөнтөк партия идеясын тандап кетеби? Анда анын Акаев, Бакиевден кандай айырмачылыгы калат?

Анда президенттин: “мен үчүн элдин кызыкчылыгынан башка кызыкчылык жок” дегени курулай сөз болуп, ал жеке кызыкчылыгын көздөп чөнтөк партия тандап, кара башынын камын көргөн болуп калбайбы?

Мен андайга ишенбейм. Сооронбай Жээнбеков мурунку президенттердин тагдырынан сабак алып, ак иштеп, элге жүзүм жарык болсун деп ак дилден аракет кылып жатат. Жана ошол тилегине жетет. Жетсин деп баарыбыз кош колдоп жардам беришибиз керек. Анткени ал Сооронбай Жээнбековго эле керек эмес, жалпы кыргыз элине керек болуп атат. Дүйнө жүзүнө уят болуп бүттүк.

“Ушу кыргыздардан оңдуу президент чыкмак беле, баары ууру, качкын” деген сөздөн кутулуп, оңолуу, өнүгүү жолуна түшөлү да, акыры элибиздин багы ачылыш керекпи деги, жүзүбүз жарык болсун да эй..

-Эми фракциядагы таасирдүү саясатчылар, фракция лидери Иса Өмүркулов, Асылбек Жээнбеков, Төрөбай Зулпукаров жана башка депутаттар КСДПнын сьездине барбай койушту. Асылбек Жээнбеков партиядан чыкканын жар салды. Ушундай жагдайда Сагынбек Абдырахманов баштаган маргиналдардын колунан эмне келмек эле деген ойду баары эле айтышты го?

-Ооба, баары айтышты. Бирок, тереңирээк ойлонгон киши башкача картинаны көрө алат. Ошол учурда атамбаевчилер “бийлик КСДПны рейдерлик жол менен тартып алуу аракетин көрүп, Сагынбек Абдырахмановду көкүтүп жатат” деп чыгышты. Кеп чынында көптөгөн жылдар боюу кан кечип, КСДП деп жүргөн карапайым мүчөлөр Алмазбек Атамбаевдин коррупциялык жоруктарына кыжырданып, каршы чыгып, Сагынбек Абдырахмановдун тегерегине чогулуп, партия ичинде ажырым болуп жаткан.

Бирок аны, Атамбаевдин рейдерство деген жомогуна ишенип алгандар көргүбүз, уккубуз келген эмес. Убакыттын өтүшү менен, карапайым партиялаштар КСДП фракциясынын жетектеген барандуу фигуралар менен болгон жолугушуулардан кийин кырдаал өзгөрө баштады. Атамбаевден тажанып жаткан фракция депутаттарынын симпатиясы берки тарапка ооду. Тикелей жардам беришпесе да моралдык колдоо пайда болду.

Съездге барышпаганынын бир себеби деле “мына күчтөп, Сагынбекке тартып берип жатышат, бул деген рейдерство” деген жалаанын жагын жап кылыш үчүн, тилектеш болуп, колдоп тургандарына карабастан барышкан жок. Анткени, Кыргызстандын булуң-бурчунан расмий шайланып келишкен КСДПчылар аларсыз деле партияны өз колдоруна алып, Атамбаевди төрагалыктан түшүрүшөөрүндө шек жок болчу. Ошон үчүн “рейдерство дебесин, бизди тартып алды, тартып берди дешпесин, карапайым партиялаштар, расмий шайланган делегаттар лидерликтен түшүрүшсүн” деп барышкан жок. Аны жалпы эл да көрдү.

Эми азыр кырдаал башка. Азыр партияны катынындай көрүп талашкан Атамбаев жок, жеке кызыкчылык көздөп келгендердин баары Атамбаев бийликтен түшөөрү менен жоголушкан. КСДП андан кемиген жок. Тазаланды. Азыр фракциядагы атту-баштуулар менен Сагынбек Абдырахмановчулардын мамилеси абдан жакшы деңгээлде. Кызматташып жатышат. Алар кайтып кошулуп, партия күчтөнүүгө толук негиз бар.

Сагынбек Абдырахмановдо деле “мен жеңип алгам, төрага эле болом” деген амбиция жок. Татыктуу төрага болом дегендерге ордун берип, орун басар, аткаруу комитетинде иштегенге деле даяр. Андыктан менин оюмча, КСДПны чийип салууга али эрте. Бул партия далай шайлоолорго катышып, далай жеништерге жетишет дегенге толук негиз бар. Анткени ал партиянын бөлүнүп-жарылып болсо да партия талаша турган карапайым мүчөлөрү бар, чөнтөк партия эмес, тирүү партия. Эми бул парламентеги партиялардан сыркары саясый күчтөр тууралуу айта турган болсок.

“Бүтүн Кыргызстан”, “Замандаш”, “Ата Журт”, “Мекеним Кыргызстан”, жана башка жаңыдан түзүлгөн трайбализмге таянууну көздөгөн партиялар, кошелоктук милдетти аткарууга жарай турган олигархтар бар.

Амбициясы аттын башындай болгон Адахан Мадумаров буга чейин үч шайлоодо катары менен демөөрчүлөрүн банкрот кылгандыгын эске алсак, каражат жагынан да, партиясына кошулуп реалдуу күч бере турган тилектештерден да кыйналып жүрөт. Чет жерде жүргөн боордоштор менен тыгыз катташып колдоо тапканы менен, алардын шайлоого катышып колдоо көрсөтүү мүмкүнчүлүктөрү чектелүү.

Жан бактырып аткан жумушун таштап, шайлоо деп, башка шаарга, Кыргызстанга кетип кала албайт. Алар соцтармактардан колдогонго эле жарактуу. Бирок, башка колдоо жок болгон сон, ошентип өзүңдү жооткоткондон башка айла жок.

Камчыбек Ташиев да ошондой эле электоратын көбөйтүүчү партнерлерго абдан чукак болуп айласы куруп, чаң, түтүн чыккан жерге учуп жетип, жеңил желпи пиар тапканга жандалбастап жүрөт. Бул айла кеткендин белгиси. Айтор парламенттен сырткаркы күчтөрдүн баары эле шайлоого катышканга шарты шайкеш эмес. Булар биригип чоң күчкө айланмайын марага жетери өтө күмөндүү. Көпчүлүгүнүн саясый көз караштары таптакыр теңирден тескери, амбициялары асмандын башында болгондуктан, биригиштери да өтө кыйын.

Андан тышкары, саясый куугунтуктан жаны кутулуп, түрмөдөн чыгып, актала элек саясатчылар да шайлоо дегенде эки көздөрү төрт. Алар шайлоого катыша алышпаса катышкандарга колдоочу, агитатор болсо да шайлоонун шаңынан сыртта калбас.

Ошентип азыр шайлоого катышып, жеңишке жетүүгө даяр, телегейи тегиз партия жок. Мындай, реалдуу атаандаш жок шарт административдик ресурстан колдоо тапкан партия үчүн уникалдуу шанс. Бийлик программасын колдоого алган партия 50%дан ашык добуш менен утуп, толук жеңишти камсыздап, коалиция түзөбүз деп убара болбостон башкаруучу партияга ээ болуп, өнүгүүнүн жаңы этабына өтүп калышыбыз да ажеп эмес.

-Президенттин УӨ мүчөлөрү менен жолугушканы тууралуу ар кандай пикирлер айтылууда. Сиз кандай ойдосуз?

-Президент бир топтун, же бир кландын президенти эмес да. Биз качантан бери жалпы баарыбызга бирдей караган президент болсун деп какшап келе жатабыз? Ошондуктан коомдун ар кайсы катмары менен ушинтип бейформал жолугуп, пикир алышып турганы туура деп эсептейм.

Ар тараптын ойлорун угуп, баа берип, тиешелүү кадамдарга баруу менен гана саясый туруктуулукту сактоого болот. УӨнүн мүчөлөрү “өлкөбүздө акыйкаттык болсун, демократия орнотолу, адилет башкаруу болсун, коррупция, авторитардык башкаруу жоголсун деп талыкпай 20-30 жыл күрөшүп келе жатышат, эки авторитардык режимди тактан кулаткан, такшалган инсандар.

Анын үстүнө, 7-апрелден кийин түштүккө барып, элди экиге бөлүп алып башкарууну көздөгөн Бакиевдерди Ошко киргизбей кууп чыккандардын башында КСДП менен “Ата-Мекен” турган, а Оштогу КСДПнын башында так ушул Сооронбай Жээнбеков турбады беле. Демек президент үчүн булар чоочун адамдар эмес.

Булар авторитардык режимге каршы күрөшкөн соратниктер да. Андыктан башка топтор, коомдор, экстер менен уюшулган жолугушууга караганда УӨнүн мүчөлөрү менен жолугушкан пайдалуу да, натыйжалуу да болот десек эч жаңылышпайбыз.

Мен муну менен “УӨнү толук реабилитация жасайлы, кайра шайлайлы, бийликке алып келели” деген жерим жок. Коомдогу “эскилер кетсин, жаштар келсин, жаңылануу болсун” дегенге каршы эмесмин. Керек болсо, булар кайрадан бийликке илешсе эртен Сооронбай Жээнбековго пайдасынан зыяндары көп болуп, кедергилери тийиши да толук мүмкүн деп санайм. Бирок ошого карабастан жолугушуп пикир алышып турган жакшы, туура деп эсептейм.

-Коомчулукта УӨ тууралуу терс пикирлер айтылып, 7-апрелде атылган 90 бала, түштүктөгү улут аралык коогалаңдан кайтыш болгон жарым миңге чукул жарандар үчүн айыптап жаткандарга не дейсиз?

-Мен 7-апрелде элди аянтка баштап баргандардын биримин. Июнь окуясында да Жалалабадга, Сампага чейин баргам. Ошто Алай мейманканасын коргогондор менен болуп, өзбек кварталдарынын чатырындагы жошо менен жазылган, тамгаларынын бою шыйпыр менен бирдей “SOS!” деген жазууну тик учактан өз көзүм менен окугам. Окуяны ичинен көрүп билген адаммын.

7-апрелде Бакиевдердин үй-бүлөлүк, криминалдык башкаруусуна каршы эл көтөрүлүп, атылып атканда, УӨнүн мүчөлөрү камакта жатышкан. Алар атыш токтоп, Курманбек Бакиев качып кеткенден кийин чыгышкан. “Камалаарын билишип, алдын ала аткычтарды даярдап коюшкан” деген айыптоо чындыкка такыр коошпойт. Июнь окуялары боюнча УӨтү шалакылык, учурунда ыкчам чара көрбөгөндүктөрү үчүн айыптагандарга кошулса болот, бирок “УӨ улут аралык кагылышты уюштуруп, элди кырдырган” деген суу кечпейт.

Бакиев “түштүктү бөлүп алып, өзүнчө башкарам” ниетинде аракеттерди көрө баштаганда сепаратистик маанайдагы өзбек улутунун өкүлдөрү баш көтөрүп, өзбек тили, автономия деп тымызын көксөп келе жаткан максаттарына жетүүгө бел байлашкан. Улут аралык кагылышуунун негизги себеби ушул жерде, Кыргызстандын түштүгүндө жашашкан өзбек туугандарыбыздын, көп жылдар бою тымызын самап келе жаткан сепаратистик армандарында жатат.

Кыргыздар бөлүнүп-жарылып, кырылышып, алсырап, баш учун таппай турганда көксөгөн максаттарыбызга жетип алалы дешкен да. Аларды Ташкенттен, Маскөөдөн козуткандар болгону тууралуу маалыматтар бар.

Ошондой эле ошо кездеги күтүлүп жаткан парламенттик шайлоого карата өзбектердин добушуна көз арткан айрым УӨ мүчөлөрү өзбек коомчулугун жетектеп жүргөн айрым лидерлер менен ымаласын арттырууну көздөгөн аракеттери болгон. Бирок ал аракеттер эки элди кагыштыруу максатында болгон десек жалаа жапкандык болот. Алар граждандык кагылышты көксөгөн эмес. Өзбек шайлоочуларынын добушуна гана кызыгышкан.

Маектешкен Нургазы Анаркулов

Булак: «Майдан»

Табылды Акеров, политолог: Как Венера Джуматаева завралась, замалчивая непотизм на Радио «Азаттык»

Окриком тургеневской барыни встретила хмурое для неё пражское утро 19 августа 2019 года Венера Джуматаева, увидев сразу в нескольких СМС-сообщениях из Бишкека от своих подружек на Радио «Азаттык», что, как гром среди ясного неба, появилось Открытое письмо с критикой её практики менеджмента.

Джуматаева, де-факто многолетняя глава Радио «Азаттык», мгновенно разразилась бранью на своей странице в сети «Фейсбук» в свойственной ей капризной и раздраженной манере: «Передайте там, кто пишет, зная или не зная, что я не решала сама одна, и не могу решать, кого брать на работу, кого увольнять, а кого повышать в должности».

Свой короткий пост на кыргызском языке утром 19 августа Джуматаева так и написала в свойственном ей пафосном безадресном обращении к неназванным третьим лицам. В такой вот начальственной замашке, что кто-то из её подчиненных угодливо подхватит гневный, но лживый месседж. И передаст. Кому только – не указано. Соврала Джуматаева в первом же своем посте, что называется, не моргнув глазом.

Однако это было только началом большой кампании лжи и шельмования критиков и оппонентов Джуматаевой, где её сторонники всячески пытаются увести тему дискуссии по ложному следу, замалчивая тезис о непотизме и коррупции. Для того, чтобы полнее представить масштабы кризиса Радио «Азаттык», нам пришлось провести небольшое расследование, благо в ходе дискуссий и в рассказах бывших и нынешних сотрудников «Азаттыка» появилось много любопытных деталей.

В своем первом посте на тему Открытого письма с критикой менеджера Радио « Азаттык» Венеры Джуматаевой утром 19 августа 2019 года, еще до полного разоблачения ее практики непотизма, она соврала буквально вот так: «Передайте там, кто пишет зная или не зная, я не решала сама одна, и не могу решать, кого брать на работу, кого увольнять, кого повышать в должности. Все происходит через открытый конкурс. Скоро будет объявлен конкурс на директорское место. Все можете участвовать». 

ПЯТЕРО С ИССЫК-КУЛЯ

Прошел почти месяц, как кыргызскую общественность будоражит скандал о том, что постыдное и смертельно рискованное для нашей нации явление непотизма заразило и американское Радио «Азаттык». К сожалению, некоторые государственные деятели новой волны, такие как Ширин Айтматова, Жанар Акаев или Эдиль Байсалов, не оказались на общенациональной высоте, они выгораживают Венеру Джуматаеву. Значит, и у них самих в молодых их головах сидит вирус непотизма и групповщины.

Дискуссия вокруг «Азаттыка» поставила в неудобную позу многих, кто поспешил лайкать посты в защиту Джуматаевой, не разбираясь в сути разоблачений. Правда, их запал быстро иссяк, многих отпугнула сама манера Джуматаевой врать на ходу, и спустя 3-4 дня после начала скандала посты Джуматаевой лайкали едва ли 3-4 её сторонника, а то и меньше. Но всё же оппоненты Джуматаевой были уже облиты ушатами грязи, дошло и до плохо скрытой матерной брани на её странице в «Фейсбуке».

Вместо спокойной дискуссии Джуматаева развязала беспрецедентную информационную войну, в которой объектом шельмования стали источники критики, а не сам предмет критики. Старым советским способом сторонники и личные друзья Джуматаевой подняли панику, что некто пытается якобы подмять Радио «Азаттык» под себя, что Джуматаева является чуть ли не неприкасаемой особой.

Позволив всё это опубликовать на своей странице в «Фейсбуке», Джуматаева ярко продемонстрировала нетерпимость к любой критике в свой адрес. Тем самым Джуматаева лишний раз подтвердила, что она действительно выстроила на Радио «Азаттык» своё маленькое ханство, где все пять должностей менеджеров редакции оказались заняты ею самой и уроженками родной для неё Иссык-Кульской области.

Она сама как директор редакции, ее заместитель Гулайым Ашакеева, директор Бишкекского бюро Айзада Касмалиева, главный редактор бюро Бурулкан Сарыгулова и главный ТВ-продюссер Бубукан Досалиева – все они, как на подбор, родились в Иссык-Кульской области, повязаны круговой порукой, поправ принцип профессионализма.

Как доказывается в опубликованной на прошлой неделе в соцсетях инфографике, непотизм на Радио «Азаттык» аж переливается через край: в Пражском его офисе четверо из пяти обладателей постоянного контракта происходят родом из Иссык-Кульской области. Четверть состава Бишкекского бюро «Азаттыка» составляют уроженцы Иссык-Кульской области, которые чувствуют себя тут, конечно же, как у Христа за пазухой.

И в то же время из «Азаттыка» по вызывающе дерзким и подозрительным схемам в последние годы были уволены пятеро авторитетных журналистов, но ни один из них не является уроженцем Иссык-Кульской области. Черным по белому доказывается, что Джуматаева окружила себя подчиненными по принципу личной преданности, изгнала профессионалов ради своего комфорта. И есть подозрение, что зачистки в редакции производились в угоду Алмазбеку Атамбаеву в его бытность президентом Кыргызстана.

Самое ущербное и непоправимое – это то, что контент некогда авторитетного Радио «Азаттык» был поставлен на службу правящим и закулисным группировкам. В Открытом письме от 19 августа именно об этом и идёт речь, тут с болью за общее дело звучит призыв спасти «Азаттык» от коррупции и непотизма. Но Джуматаева развернула на своей странице в «Фейсбуке» истеричую информационную войну в стиле теории заговора, как будто власти Кыргызстана или некие другие силы «мстят ей за смелые репортажи».

Панически мечась, Джуматаева запуталась в своем вранье. Пишет в начале скандала, например, что у неё нет времени давать комментарии всем журналистам, но тут же, часа через два, публикует большой пост о своем музыкальном и историческом прошлом на ниве образованщины. А позднее спешно удаляет этот свой пост. В другом заявлении в «Фейсбуке» Джуматаева пишет, что «никого из иссык-кульских» она на работу не принимала, то тут же оппоненты публикуют опровергающие эту ложь факты: иссык-кульских Гулайым Ашакееву, Кубата Касымбекова, Бубукан Досалиеву на работу принимала именно она.

Да и критика была о том, что на все руководящие должности в редакции были поставлены Джуматаевой её земляки. Джуматаева же отвечает: «Я их на работу не принимала». Так два вора отвечали в старом анекдоте; один говорит: «Я не брал кошелек», а второй твердит: «Кошелек – не у меня». Оба они были формально правы, просто тот, кто украл, быстро передал кошелек напарнику. Но оба всё равно совершили эту кражу.

Венера Джуматаева в серии своих заявлений в сети «Фейсбук» врёт чуть ли не в каждом абзаце. 21 августа она опубликовала такой ложный пассаж: «Все коллеги, кого перечислили в своем заявлении активисты, были взяты на работу задолго до меня, при бывших руководителях. Состав коллектива увеличился за последние 9 лет, пока я была руководителем».

Однако тут же в форуме опровергается, что иссык-кульских Гуляим Ашакееву, Кубата Касымбекова, Бубукан Досалиеву на работу принимала именно Венера Джуматаева. Все пять руководящих должностей в редакции занимают Венера Джуматаева и ее ее земляки.

МЕНЮ В РЕСТОРАНЕ «СУПАРА»

После серии разоблачений в сети «Фейсбук» и в телепередачах известного кыргызского журналиста, бывшего руководителя «Азаттыка» Нарына Айыпа на популярном «Пятом канале» у Венеры Джуматаевой случилась пауза. Да, она была неделю в поездках по трём странам Центральной Азии, сопровождая нового президента Радио «Свободная Европа»/Радио «Свобода» (РСЕ/РС) Джейми Флая.

В своем посте от 30 августа Джуматаева отчиталась об этом турне скомканно, туманно, а имя своего начальника Флая и вовсе проигнорировала. Как будто и не было его рядом, и Джуматаева ездила самостоятельно. На самом деле она буквально ни на шаг не отходила от Флая на всех публичных встречах и на собраниях с коллективами журналистов в Душанбе, Алматы и Бишкеке.

Одновременно Джуматаева играла роль переводчика, скомканно излагая речи Флая и задаваемые ему вопросы местных корреспондентов РСЕ/РС. О качестве этих переводов должен был бы позаботиться сам Джейми Флай, ведь оппоненты Венеры Джуматаевой ещё за неделю до турне публично предупредили его, что она нечиста на руку.

На встрече же Флая с президентом Кыргызстана Сооронбаем Жээнбековым в услугах Джуматаевой как переводчика не нуждались, по протоколу, её отсадили на край стола. Зато на встрече Флая с гражданскими активистами по списку, одобренному Джуматаевой, хозяйка смогла взять реванш: она окружила высокого гостя своими друзьями и политиками, близкими к её политическому компаньону Алмазбеку Атамбаеву.

Само застолье с поющей неизвестно за чей счет на английском языке комузисткой прошло в этноресторане «Супара», владелица которого Жаныл Турганбаева замечена в социальных сетях как подруга Венеры Джуматаевой. Они вместе участвовали в курултае кыргызов в Италии, в городе Сан-Марино. На этой встрече был и депутат парламента Жанар Акаев, бывший подчинённый Венеры Джуматаевой, избегающий ныне тезиса о непотизме. Здесь же мелькала и правозащитница Азиза Абдурасулова, еще одна подруга Венеры Джуматаевой.

Во время визита в организацию «Интерньюс» был замечен также бывший посол Кыргызстана в США, атамбаевский назначенец Кадыр Токтогулов. С ними со всеми встретиться президент РСЕ/РС Джейми Флай время нашел, была надежда, что у него найдется время поговорить и с оппонентами Венеры Джуматаевой. Впрочем, вопрос Радио «Азаттык» одним визитом президента РСЕ/РС в Бишкек не ограничивается, живём, все-таки, в эпоху электронной почты и разных там мессенджеров.

Один из многих типичных постеров, опубликованных на странице Венеры Джуматаевой в сети «Фейсбук», переводится с кыргызского языка вот так: «Венера Джуматаева! Знаю как современного настоящего медиа-менеджера, который смог думать на международном уровне! Настоящее очернение!»

АФЕРА С МНИМЫМ ИСКОМ АТАМБАЕВА К «АЗАТТЫКУ»

По совпадению, вчерашний кыргызский президент Атамбаев, которому удалось установить контроль над контентом Радио «Азаттык», угодил в эти жаркие августовские дни в следственный изолятор после попытки кровавого вооруженного сопротивления в своём поместье в родовом селе Койташ.

Атамбаев стал жертвой такой же авторитарной политики, какую строил он сам, бросая в тюрьму своих оппонентов. И отмена парламентом его статуса неприкосновенности как экс-президента, и поспешность самого ареста и уголовного преследования говорят о том, что нашей стране предстоит ещё много лишений на пути к демократии и неминуемости наказания для мафиози всех типов, хоть таможенных, хоть растаможенных.

Как тут не вспомнить и странный иск Атамбаева против Радио «Азаттык» в марте 2017 года по обвинению в клевете. Создалось ложное впечатление, что власти якобы душат «Азаттык», хотя отношения между руководством «Азаттыка» и Атамбаевым были подозрительно теплыми. Бросает Атамбаев в тюрьму своих оппонентов, так «Азаттык» освещает их дела по минимуму, зато предоставляет огромные площади для восхваления президента страны.

Дело дошло до того, что 15 сентября 2016 года была опубликована статья за подписью тогдашнего президента Национальной Академии наук Абдыганы Эркебаева под красноречивым заголовком «К 60-летию Атамбаева. Наперекор судьбе». Глорификация не то что президента, а любого политика запрещена правилами Радио «Азаттык», и даже под видом «блога постороннего автора» нельзя, неправильно и безнравственно отмывать чей-либо грязный имидж. И таких рекламных статей на «Азаттыке» – великое множество.

По мнению некоторых нейтральных наблюдателей из Бишкека, иск Атамбаева против «Азаттыка» был на самом деле маскировочным трюком. По нашим сведениям, сценарий этого спектакля был написан и реализован Венерой Джуматаевой и Фаридом Ниязовым, бывшим тогда советником Алмазбека Атамбаева, ныне арестованным вместе с Атамбаевым.

Целью этой пьесы было нейтрализовать подозрения среди общественности, что «Азаттык» превратился в инструмент пропаганды администрации президента Кыргызстана. Режиссеры пьесы довели ее до кульминации, когда тогдашний президент РСЕ/РС Томас Кент 30 марта того же 2017 года прилетел в Бишкек и, как говорится, упал на колени перед президентом Кыргызстана. Лучше всех сыграл свою роль Атамбаев: он кричал на американца Кента, метал громы и молнии, потребовал уволить ненавистных ему отдельных журналистов «Азаттыка». Якобы выпустил пар, и великодушно отозвал иск против американского радио.

И после этой авантюры из «Азаттыка» был тихо уволен его ведущий журналист Айданбек Акматов. Журналист-расследователь Эльнура Алканова тоже была отстранена от работы в Бишкекском бюро. Президент радио попросту предал своих смелых журналистов. Так Джуматаева и Ниязов использовали Томаса Кента, что называется, втёмную. Так они ввели в заблуждение широкую общественность, а это уже деяние весьма аморальное.

На странице Венеры Джуматаевой в сети «Фейсбук» 21 августа был опубликован экзотический пост и на английском языке. Звучит так: «Я люблю «Азаттык-Медиа» в Кыргызстане! Один из лучших медиа-агентств в Центральной Азии, где есть профессиональный коллектив и лучшие расследования коррупции и несправедливости!»

Англоязычный какой-то пользователь тут же пишет в форуме: «Если есть версия на английском языке, я определенно стану его постоянным читателем». Подчиненные и подхалимы Венеры Джуматаевой также спешат отметиться лайками под этим абсурдным постером.  

ПО ПРИНЦИПУ ЛИЧНОЙ ПРЕДАННОСТИ

И вот мы видим, что в середине сентября этого года, после двух недель смятенного молчания на фоне скандала вокруг «Азаттыка», у Джуматаевой опять прорезался голос. Немного, но всё же фальшивый. В своем посте в сети «Фейсбук» от 15 сентября Джуматаева утверждает, что и ее, и Айнуру Асанкожоеву на работу в Прагу брал Нарын Айып, когда он был главным редактором «Азаттыка».

Так Венера пытается завуалировать критику о том, что Айнура Асанкожоева, ветеран Пражского офиса, давно оторвалась от Кыргызстана, не написала «ни одну серьёзную статью про свою страну за 24 года своего стажа». Зато Асанкожоева с энтузиазмом показывает в соцсетях Иссык-Куль как регион своего происхождения, дескать, географически близка к Джуматаевой.

В «Азаттыке» не биография, а география играет роль в кадровом вопросе, хотя непотизм запрещен уставом этого американского медиа. Под «сокращение кадров» попадает в Пражской редакции, скажем, Улан Эшматов, профессиональный журналист, а не «девушка с Иссык-Куля» Асанкожоева. Да и «сокращение кадров» было придумано специально для избавления от Эшматова, как ранее под предлогом отсутствия мест избавились в Бишкекском бюро от других сильнейших, а потому независимых от Джуматаевой журналистов.

Так были уволены Айданбек Акматов, Эльнура Алканова, Шайырбек Мукарамов и Аида Касымалиева, им не повезло родиться не в Иссык-Кульской области. Причем трое из них были уволены после успешной кратковременной работы в Пражском офисе. То есть потенциальных жертв Джуматаева приглашала на год на работу в Прагу, временно будто бы приостанавливая их контракты в Бишкекском бюро.

Корпорация инвестирует в их профессиональный рост, на аренду жилья, на перелёты в Прагу огромные деньги. И всё для того, чтобы эти журналисты использовали свой новый опыт в Бишкекском бюро, но им там почему-то не оказывается уже места. Почему же на эти факты махинаций Джуматаевой закрывают глаза ее сторонники, особенно те, кто призван по долгу общественного статуса своего пресекать и осуждать непотизм и кумовство?

По отношению к своим землякам и подхалимам Джуматаева проявляет барскую, так сказать, щедрость. Она окружила себя удобным и молчаливым окружением, которое из понятия ложной солидарности не скажет ни слова против извращения редакционной политики. Падение нравов и качества контента программ при Джуматаевой приходится закрывать очковтирательством и потемкинскими деревнями.

Асанкожоева представляет собой типичного бенефициара политики непотизма. В ее «кадровую защиту» Джуматаева опять не придумала ничего, кроме патологической лжи, соврамши, что Асанкожоеву на работу принимал якобы Нарын Айып. Айнура Асанкожоева пришла на «Азаттык» в 1995 году, потом уходила оттуда, затем восстанавливалась, окольными путями, и Нарын Айып не имеет к этому никакого отношения.

Обратно была принята в Пражский офис в 2001 году по решению тогдашнего директора «Азаттыка» американца Чарльза Карлсона на утешительный локальный контракт. Постоянный же контракт Асанкожоевой дал уже последующий директор «Азаттыка» Тынчтыкбек Чороев в 2003 году. За какие заслуги – неизвестно. Чороев привел на Радио «Азаттык», как теперь публично выясняется, и Джуматаеву – ещё в Бишкекское бюро, в 1996 году, после их знакомства на историческом факультете Кыргызского национального университета.

Чороев там был амбициозным молодым преподавателем, а Джуматаева – скромной юной заочницей, лаборанткой на кафедре. Их пути с тех пор не расходятся. Чороев после своей отставки с поста директора «Азаттыка» по протекции Джуматаевой держится на фрилансерском контракте в Праге и штампует для редакции так называемые «датские материалы» – сплошь комплиментарного характера, о живых или почивших в бозе юбилярах.

 

АНОНИМНЫЕ FACT-ЧЕКИСТЫ И КАРМАННЫЕ БЛОГЕРЫ

В информационной войне Джуматаевой были задействованы все виды оружия, от «тяжёлой артиллерии» в виде альтернативного Открытого письма до скабрезных постеров с плохо скрываемой матерщиной. После того, как развернувшуюся дискуссию подхватил Нарын Айып со своими популярными телепередачами «О главном» и «Главные итоги» на «Пятом канале», поборники Джуматаевой кинулись тушить «пожар» и на этом участке.

Еще бы, Нарын Айып – это нравственная величина в нашей отечественной журналистике, своеобразный хранитель моральной чистоты в профессии ещё со времен его работы в молодой независимой прессе в начале 1990-х годов. Был приглашен на Радио «Азаттык» в 1993 году, где стал руководителем редакции и продолжил лучшие традиции этого легендарного радио, заложенные духовным лидером кыргызского зарубежья Азаматом Алтаем.

С болью за общее дело Нарын Айып пригласил в студию «Пятого канала» некоторых авторов Открытого письма от 19 августа, авторитетных собеседников маститого уровня и задавал им вопросы о том, насколько обоснованными и важными являются обвинения о непотизме и предательстве интересов профессии в «Азаттыке». И сам попал под огонь, нет, не ответной достойной критики, а нотаций и анонимного псевдожурналистского анализа со стороны друзей и подчинённых Джуматаевой.

Два кыргызоязычных блогера Олжобай Шакир и Жолдош Турдубаев, которые получают гонорары на Радио «Азаттык», посвятили Нарыну Айыпу по одному панегерику. Дескать, «вы, Нарын Айып, работали сами на «Азаттыке» когда-то, в вас сидит обида, и вообще, зря мы вам пробивали когда-то одну журналистскую премию». Такой вот низкий уровень псевдоаргументов. Что еще можно ожидать от авторов, которые публикуют свои платные гонорары на сайте «Азаттыка» и связаны по рукам и ногам конфликтом интересов?

Неизвестный общественности автор на сайте Factcheck представил свой якобы теоретический анализ одной телепередачи Нарына Айыпа, но сделал это так немощно, из-под палки, что даже постеснялся поставить под статьёй свою подпись. Аргументы смехотворные. Например, Нарын Айып задается в своей телепередаче вопросом, почему бывшему государственному секретарю Кыргызстана Османакуну Ибраимову позволено публиковаться на Радио «Азаттык» в качестве колумниста, да ещё размещать там статьи, прославлявшие Алмазбека Атамбаева?

Анонимный Factcheck-ист наигранно парирует тем, что редакция «Азаттыка» помещала под статьей Ибраимова дисклеймер, что «мнение автора блога не выражает позицию редакции», да и в комплиментарном по сути блоге содержался якобы баланс с критикой Атамбаева. Да будет известно начинающему сайту Factcheck, что традиции западной журналистики прямо запрещают методы ложного баланса.

В любой пиар-статье может содержаться псевдобаланс, спрятанный где-то в глубине текста. Этот инструментарий в пропаганде применяется сплошь и рядом, а теперь проник и в американское радио. На Радио «Азаттык», как и во всех более чем 20 редакциях Радио «Свободная Европа»/Радио «Свобода», запрещен ложный баланс, так же, как и не допускается давать микрофон одиозным фигурам, равно как и террористам.

Блоги, пусть и штатных журналистов, пусть и внештатных авторов, не могут противоречить Миссии Радио «Азаттык» по продвижению демократии. Что там блоги, даже комментарии в социальных сетях, публикуемые штатными сотрудниками и блогерами Радио «Азаттык», не должны противоречить редакционным стандартам «Азаттыка». Таковы общепринятые правила и в британском Би-би-си, и в американском Си-эн-эн.

Пожалуйста, окиньте оком их сайты и странички в социальных сетях, и у вас не останется сомнений. Никакой дисклеймер не может служить оправданием того, что Османакуну Ибраимову, деятелю, замешанному в манипуляции общественным мнением во время расстрела Аксыйской демонстрации в 2002 году, предоставлена возможность продолжать ту же его миссию, но теперь уже на американском Радио «Азаттык».

Но, как водится в лагере сторонников, друзей и подчиненных Джуматаевой, они тщательно умалчивают тезис о практике непотизма на «Азаттыке». Раз уж принимаете участие в дискуссии, то просто ответьте на ключевой вопрос, является ли признаком непотизма то, что все руководящие должности на Радио «Азаттык» оказались занятыми уроженцами Иссык-Кульской области?

Случайность ли то, что все уволенные пять ведущих журналистов «Азаттыка» не являются уроженцами Иссык-Кульской области, откуда родом и сама Венера Джуматаева? Конечно, никто не требует равного регионального представительства в редакции, не география, а биография, профессиональный рост должны определять карьеру в любой уважающей себя организации.

НАМ НУЖЕН ДЕД МАЗАЙ, А НЕ ГЕРАСИМ

Радио «Азаттык» – это тот самый медийный институт, который ещё вчера играл роль лидера на местном рынке прессы, а сегодня оказался поочередно то дубинкой, то стиральной машиной в руках то одной, то другой политической группировки в Бишкеке. Опубликованное 19 августа этого года Открытое письмо не содержит ни одного слова против самого Радио «Азаттык», там высказывается беспокойство фактами непотизма и предательства принципов западной журналистики со стороны персонально Венеры Джуматаевой, исполняющей с апреля этого года обязанности регионального директора РСЕ/РС. Как она сама еще недавно бахвалилась в «Фейсбуке», под ее началом пять редакций, вещающих на Центральную Азию, 300 человек персонала!

Практика непотизма состоит, как теперь уже неоспоримо доказано в ходе дискуссий с 19 августа, в изгнании профессионалов из подчинённой Джуматаевой редакции, рекрутировании на их места угодливых новичков в журналистике, сколачивании верхушки Радио «Азаттык» сплошь из её землячек-подруг из Иссык-Кульской области, и при таком кадровом раскладе приспособлении редакционной политики к грязным информационным заказам соперничающих политических групп.

Спасать Радио «Азаттык» должно само американское руководство, для того и произвели замену верхушки Радио «Свободная Европа»/Радио «Свобода», весной и летом этого года там уволили сразу вице-президента, регионального директора и директора Таджикской редакции. Давно уже полыхает скандал вокруг Казахской редакции, тамошний «Азаттык» также погряз в предательстве интересов профессии, непотизме, да ещё и в пещерном трайбализме. Следовательно, это уже системный кризис.

Спасать Радио «Азаттык» надо в диалоге руководителей корпорации РСЕ/РС с гражданским обществом, в открытом и честном конкурсе на руководящие и рядовые должности. Гражданские активисты, авторы Открытого письма от 19 августа, только-то и просят, чтобы в отношении Венеры Джуматаевой было проведено полномасштабное расследование.

Не стоит отмахиваться от кризиса набившей оскомину теорией заговора или отговоркой о «мести за честные репортажи». Просто возьмите и проверьте опубликованные в ходе дискуссии факты непотизма, чудовищного менеджмента и злоупотребления редакционной политикой. И опубликуйте результаты расследования, как это принято в организациях, получающих деньги из государственного бюджета США.

Если есть проблема, то ее надо решать, а не закрывать глаза. Негоже входит в раж, как тургеневская барыня из рассказа «Муму», и заражать своим «несчастьем» других. Помните, как печально заканчивается инициатива той барыни поженить двух своих рабов, предпринятая из лучших побуждений? Барыню начал раздражать лай напуганной ею собачки немого дворника Герасима, и она заставила утопить это невинное существо.

Вот и Айзада Касмалиева, директор Бишкекского бюро «Азаттыка», в своем посте в сети «Фейсбук» 16 июня этого года назвала своих оппонентов буквально щенками. Ещё немного, и прикажет утопить их в реке, как у Тургенева. Такие вот барские замашки, любую критику барышни во главе «Азаттыка» воспринимают с окриком, с истерикой, по ходу врут и врут. Если так они ведут себя на публике, как же они проводят планёрки с подчиненными?

Нет, «Азаттыку» нужен не тургеневский Герасим, пусть и отомстивший барыне после гибели Муму побегом из её поместья, а добрый некрасовский дед Мазай, спасавший зайцев от весеннего половодья. Десятки журналистов «Азаттыка» – честные, но запуганные люди, и сами мечтают о том времени, когда можно будет работать в свое профессиональное удовольствие, но без страха быть уволенными за это.

Табылды Акеров, кандидат исторических наук, доцент Международного университета Кыргызстана 

Видео-Орто Азия мамлекеттери Кытай өлкөсүнө канча акча карыз?

Сап башында Казакстан турат. Нур-Султандын Пекинге болгон жалпы карызы 12млрд долларды түзөт. Мамлекетте 50дөн ашык кытай заводу иштейт. Нефтисинин 20пайызын кытайлыктар иштетет.

Ал эми Кыргызстан 1млрд 700миң доллар карыз. Бул өлкөбүздүн тышкы карызынын 40 пайызын түзөт. А. Атамбаев президент болуп турган учурда 1млрд доллар  алынган.

Тажикстандын 1млрд 200000 доллар карызы бар. Ал сырткы карыздын 48 пайызын түзөт. Алтын чыгарган жерлердин 80пайызы Кытай капиталы менен иштейт. 8 жыл мурда делимитация, демокрация шылтоосунун астында Тажикстандын аймагынын 1пайызы Кытайга өткөн. Душанбе-2 ЖЭБ кытайлар иштетишет.

Өзбекстандын карызы 7млрд 800000 долларды чапчыйт.

Жабык өлкө Түркменистан газ өндүрүүчү ишканаларын берген. 90пайыз куйүүчү отунун  Кытайга экспорттойт. Базар баасынан 3 эсеге арзан берет. Болжолдуу түрдө 8млр карызы бар.

Эмнеге Кытайдан алышат? Анткени алар оңой берет. Бирок акча айлантуу  ишин өздөрү алышат же жумушчу күч жиберишет.

Кытайлыктардын кызыкчылыктары күч. Себеби нефти, газ ж.б импорттошот.

Кош бол, кош стандарттуулук!

Экс-президент статусун аныктаган мыйзам ушул жазда кабыл алынган. Анын талаптарына ылайык, өтө кежир Алмазбек Атамбаев деле эч “кыңк” этпей, СДПК лидерлигин өз ыктыяры менен өткөрүп берген. Ал эми “өткөөл учурдагы президент”– жалгыз гана экс-президент макамы сакталып калган! — деп аталып келе жаткан Роза Отунбаева соңку учурларда саясатка активдүү аралаша баштады. Мына, кечээ жакында эле Убактылуу өкмөттүн мүчөлөрүнүн бейформал жыйынына катышты. Сыягы, кан-жини, бок-сагы бүт аралашкан бул адамдар “эми биз мындан ары эмне болгон күндө да, бир чукурда, бир дөңдө чогуу бололук!” — дешип, жең ичинен өз ара бир ымалага келишсе керек. Бул эми алардын өз эрки. Ошентсе да, башка экс-президенттерге иштеген мыйзам Отунбаевага келгенде иштебей калабы? Дегеле, мыйзамды сыйлаганды, мыйзам баарына бирдей болушу керек дегенди, Кудайдан берилген теңдиктен кийинки эле, жалпы адамзат үчүн бирдей болгон теңдикти, цивилизациялуу принципти качан толук карманабыз?

Ал эми үч жылдан бери түрмөдө (болгондо да, башка зэктерге кошулбай, административдик корпустагы өз алдынча камерада!) жалгыз олтуруп, абдан бук болуп калган Өмүрбек Текебаев үй камагына бошотулар замат, карыган апам менен жолугушууга сот аркылуу уруксат алганмын деген шылтоо менен, түштүк аймакка барып, кийинки парламенттик шайлоо кампаниясынын “ызгаарын” өзү менен кошо ала баргандай болду. Сот карыган, оорулуу апасын сыйлап уруксат берген беле, же бул азыр деле чоң коррупциялык кылмыш ишине шектелип жүргөн саясатчыга “барып эл менен каалагандай жолугушуп, өзүң каалагандай пикирлериңди коомчулукка кеңири, эркин жайылта берсең болот!” — деп уруксат берген беле?

Текебаевди мурда соттолуп, бирок, сегиз жылдык мөөнөтүн Москвада эркиндикте бизнес кылуу менен “өтөп” жүргөн саясатчы Мелис Мырзакматов куттуктады. Анын эртеси Текебаев азыркы генпрокурор Өткүрбек Жамшитовдун атасы Ош шаарындагы Мырзакматов мэр учурунда салынган көпүрө боюнча айыпталган 19 кишинин катарында болуп, бирок кийин акталгандыгын жарыя кылып, Мырзакматов да акталышы керек деп билдирди. Асылбек Жамшитов болсо көпүрө боюнча өзүнүн айыпталганын биринчи жолу Текебаевден уккандай таасир калтырды.

Текебаевдин азыр мурдагы “зэктердин” көбүн Атамбаевдик бийлик тушунда саясий жактан куугунтукталган адамдар катары көрсөтүүгө умтулуп жатканы байкалууда. Арийне, өзү айтылуу карт бөрү-саясатчы Үсөн Сыдыковдой болуп, төңкөрүш жасоо аракети үчүн соттолбой, коррупция үчүн соттолгонуна өкүнөрүн айтууга да үлгүрдү. Толук акталууга ниети бар экендигин да ачык жарыялады. Дегинкисин, “Пенде ар нерсени каалай берет, бирок, ага жетеби, же жетпейби — Кудай өзү чечет” демекчи, азырынча толук акталууга шансы абдан аздай сезилет. Себеби, өзү айтмакчы, саясий айыптоолор боюнча олтуруп чыгып, акталганда эл алдындагы жүзү жарык болуп, рейтинги дагы бир кыйла көтөрүлмөк. Анын үстүнө, өзүнүн башкы оппоненти Алмазбек Атамбаев аңга түшүп, көптөгөн коррупциялык айыптоолордун торунан чыга албай жатканда!.. “Ата-Мекен” лидери эң эле оор, татаал жолду тандап алганы түшүнүктүү. Анткени, башка жол менен кетүү — ал үчүн өмүр бою аткарган саясий ишмердигин чийип салуу менен бирдей болмок. Эми Текебаев акыры аягында, абдан узакка созулган териштирүүлөрдөн соң, акталып чыккан күндө деле, жалпы эл арасында бери эле болгондо ага мурда коррупция боюнча айыптоолор тагылган адам катары мамиле жасалат. Шектүү саяатчылар тобуна кирет. Ага дагы бир кошумча — өтө зыяндуу кесепет, ансыз да ишеним азайып бара жаткан сотторго болгон ишенич дагы биротоло жоголот. Булар бир эле кылмыш үчүн өздөрү кааласа толук актап, каалабаса он жылга кесип деле жибере беришет турбайбы! — деген иренжиткен ойлор коомдо үстөмдүк кыла баштайт. Ошондой маанайдагы коомчулукта мыйзамга, укук коргоо органдарына, жалпы эле сот органдарына болгон ишеним, урматтоо сезими пайда болушу мүмкүнбү?

Соттук иштерге байланышкан дагы бир трагикомедиялуу жагдай жаралууда. “Убактылуулардын” аппарат жетекчиси болуп турган Эмил Каптагаев өзүн барымтага алуу кылмышы боюнча соттолгон Садыр Жапаровдун акталышын талап кылып, кыйла убактан бери ар кандай аракеттерди көрүп жүргөндүгү маалым. Кечээ жакында ал бул боюнча Генералдык прокурорго Кайрылуу жасады…

Улуу Антон Чеховдун мектепте башталгыч класстарда окутулуучу “Смерть чиновника” атуу хрестоматиялык чыгармасы эриксизден эске түшөт. Кыска сюжети: кичирээк бир бүжүрөгөн чиновник театрда алдыңкы катарда олтурган өзүнө карагнда чоң кызматтагы адамдын желкесине байкабастан катуу чүчкүрүп алып, андан кийин өзүнүн жасаган иши үчүн көпкө чейин өкүнүп, эсин жоготуп, катуу кайгыга батып, чоң чиновниктен улам кайра-кайра жалдырап кечирим сурай берип жадатат. Акырында кечирим сураганы үйүндө эс алып жатканда барса, чоңу “Мени абдан жадаттың! Бар, жоголчу!” — деп ашата сөгүп, полду кыжырдана, катуу тээп жибергенде, корккондон жүрөгү тарс жарылып кетет. Үйүнө араң сүйрөлүп жетип, жаткан бойдон эле жан берет… Каптагаевдин улам-улам “кечирим сурагандай” абалда калган аракеттери эмне менен аяктайт экен деп, азыр жалпы коомчулук абдан кызыгуу менен көз салууда…

Каптагаев көлдүк жердештеринин жек көрүүсүнө кабылуудан коркуп, кеч болсо да Жапаровдун таасирдүү электоратына жагынууга умтулганы түшүнүктүү. Ал эми Садыр Жапаров эрки күчтүү саясатчы экендигин далилдөөдө. Ал кез-кезде жасаган билдирүүлөр, ата-энесинин, уулунун өлүмү сыяктуу жамандыктар биринин артынан бири келсе да, оңой менен майышпай турган инсан экендигин көрсөтүп турат. Айрым булактардын берген маалыматтарына караганда, Жапаровдун түрмөдө өз өмүрүнө өзү кол салды деген, колдорун, тамагын өзү кескилеген деген окуя да абдан сырдуу болгон: аны өлтүрүүгө кызыкдар адамдар болсо керек. Бирок, дал ошол кескилеп жатышкан маалда — таң эртең менен түрмөдө намаз окууга турган эркинен ажыраган адамдардын тобу муну көрүп калышып, арачалап калышкан деген кеп бар!..

Узактан бери коомчулукта иши сындала берип, буга өзү жедеп бышы кулак болуп бүткөн, акырында, ал тургай, ката үчүн сындагандарды: эми эки ката кетсе эмне болуптур?! — деп, өтө “жүйөөлүү аргументи” менен кайра жөөлөй баштаган Гүлмира Кудайбердиева да акыры отставкага кетти. Эл аралык маанидеги, чет өлкөлүк абройлуу коноктор алдында жалпы Кыргызстанды жер каратып, жалпы элди абдан катуу уят кылган билим чөйрөсүн башкарган министрликтин чыныгы деңгээлин көрсөтүп, билим министрлигинин баннериндеги (!) каталар окуу китептеринде эбак эле көнүмүш көрүнүшкө айланган. Дагы жакшы, муну чет өлкөлүктөр биле беришпейт. Болбосо, Кыргызстандыктар өз балдарын сабатсыз гана эмес, мааниси жагынан да туура эмес маалыматтарга толгон окуу китептери аркылуу билим беришет экен деп, эл аралык деңгээлде шылдың болмокпуз!

Экс-министрдин деңгээли эки тамга эмес — бир эле тамгадан, ал тургай үтүрдөн улам сөз мааниси такыр тескери жагына бурулуп кетерине жетпейт экен. Тээ сенектик деп аталган доордо, гезиттердин баары ийне-жибине чейин лупа менен окулган заманда, кайсыл бир гезиттин “Урматтуу коноктор!” — дегени (же, азыркыча айтканда, гезиттеги “баннери”) бир тамгалык катанын айынан жалпы коомчулукту уят кылган дүрбөлөң салганын азыр улуу муундун анча-мынча өкүлдөрү гана билишет. Ал эми кайра куруу башталарга жакын, “Вечерний Бишкек” гезити ал кезде дүйнөлүк аба-ырайын аныктаган эки супердержаванын биринин жетекчиси — Генералдык секретарь Леонид Брежневди “Председатель” дегендин ордуна, “предатель” деп ката кетирип алып, мунусу бүт саясий системага каршы душмандык, идеологиялык диверсия катары айыпталып, акыры көп мыкты журналисттер жумушунан куулушуп, партиялык сөгүш алышып, жазаланышкан!.. Бул ал кездеги жеңил жаза болчу. Андан бар болгону жыйырма жылча мурда болгондо, алар түрмөдө олтурушмак!..

Арийне, эрке министр айым жөн кетпей, артынан булайып чыгып калган булганыч издерди калтырып кетти. Депутат Рыскелди Момбековдун айтымында, өтө “билимдүү” билим министри ишиндеги кемчилдиктер үчүн эмес эле, окуу китептерин чыгаруудагы тендер боюнча кетүүгө мажбур болуптур. Демек, Гүлмира Кудайбердиева кызматтан кетиши менен эле коңулга кирип, дайынсыз жок болуп кетпейт. Анын ысымы жана ишмердиги дагы далайга чейин коомчулукта чуулгандуу боло берет!

Эл аралык маанидеги, чет өлкөлүк абройлуу коноктор алдында жалпы Кыргызстанды жер каратып, жалпы элди абдан катуу уят кылган билим чөйрөсүн башкарган министрликтин чыныгы деңгээлин көрсөтүп, билим министрлигинин баннериндеги (!) каталарга уялып калып, дароо кечирим суроонун ордуна, бул ката боюнча суроо берген журналисттерди айылдык урушчаак, ажаан аялдардан бетер, беттен алгандай эле мамиле жасады. Бул жоругу менен бир кезде ушундай эле чуулгандуу “атак-даңкка” ээ болгон, азыр биротоло унутула баштаган мурдагы бир министрди эске салды. Ал үчүн жер карадык дешип, Чыңгыз Айтматовдун 85 жылдыгында Казакстанда жүргөн кыргыздар Интернет айдыңында жазып чыгышканы маалым.

Азыркы жетекчилик, өкмөт бир жагынан: биз маданиятты, тарыхты, элдин жашоо деңгээлин көтөрөбүз дешет да, экинчи жагынан бул идеяга маани-маңызы такыр карама-каршы келген чечимдерди кабыл ала берет. “Манас” академиясы боюнча да ушундай жагымсыз ассоциация жаралат. Илгери бийлик куугунтугуна кабылган улуу жазуучу Төлөгөн Касымбековго жакын жолдош болумуш этип, жанынан чыкпай, анын айткандарын эч калтырбай жазып алып, ошол замат бийликтегилерге жеткирип жүргөн бир жазмакер тууралуу мындай бир анекдот чыккан: Аалы Токтомбаев бир маймылды жазуучу кылып жүрдү эле, бирок анысы кийин жазуучу болбой эле шпион болуп кетти деп!…

Азыр саясатчы жана оппозиционер болбой эле, бийчилик адистигине такыр коошпосо да, жаңы ачылган “Манастаануу” академиясын жетектеп, “манастаануучу” болуп кеткен Топчубек Тургуналиев “Манастаануу” академиясын биротоло талкалаары шексиз. Сыягы, азыркы кээ бир көпкөн чоңдор, бизнесмендер жеке өздөрү үчүн сулуулардын, ырчылардын жабык конкурсун уюштурган сымал, бийликтеги жогорку эшелондогулар үчүн, атайын жабык залда чимирилип, абдан сонун бийлеп берсе керек!

Алдыда улам жакындап келе жаткан парламенттик шайлоолордо кызылкулактык менен колдонулуучу “аялдар квотасы”, “жаштар квотасы”, “майда улуттар квотасы” деген сыяктуу жылчыктарды амалкөйлүк менен пайдаланууга ашыккандар арбын болушары күтүлүүдө. Айрымдары билим-интеллектуалдык көрөңгө дегенди мындай кой, элементардык сабаттуулук талаптарына жооп бербесе да, “өзүбүздүн кызыбыз” деген “графа” алдында, же “соодагер даңкы менен бөз өтөт, ата даңкы менен кыз өтөт” демекчи, — эптеп депутаттык мандатка жетет.

Ширин Айтматова депутат кезинде артында дурусураак из калтырмак турсун, жок дегенде эки ооз куру сөзү менен да элдин эсинде калган жок. Соңку учурларда “коррупция менен күрөшмөкчүмүн” дегендердин алдыңы сабына чыгууга абдан жан үрөгөнү байкалууда. Жанар Акаев парламентке жаңыча ойлонгон “жаштар тобун” алып келишибиз керек деп, жандалбастай кыйкырып жүрөт… Шайлоого чоң финансылык каражат жумшаларын эске алсак, сыягы “жаңыча ойлонгон” жаштарды да эптеп өткөрүп алып, өз кызыкчылыктарында марионеткалардай пайдаланууга кызыкдар күчтөр бардыгы күмөн туудурбайт.

Мамлекеттүүлүгүбүз орногонуна 2200 жылдан ашып кетти деген аныктаманы Кытайга барып келип, андан ары дагы беш жүз жылга жылдырган Кыяс Молдокасымов (дүжүр-тарыхчы катары таанылып, экс-президент Алмазбек Атамбаевдин генеалогиясын “иликтеген”), азыр “костюмун түрткөн курсагын калыбына келтирүү” далалатында жүрүптүр. Соңку кезде багбанга айланып, бул тармактын кирешеси жана сырлары тууралуу бир топ дурус — дээрлик адис катары божураганга жарап калды.

Кайран гана байыркы кыргыз мамлекеттүүлүгү, байыркы кыргыз эли! Өткөөл доордо чаласабат, деңгээли төмөн, чоң саясатка жана мамлекеттик жогорку кызматка кокусунан гана аралашкандарга күнү түшүп калды!..

Ишенбек Муртазаев

Булак: «Жаңы Ордо»

Меню