2017-жылдын 15-мартында президент А.Атамбаев чет өлкөлүк дипломапардын (Латвия, Индия, Эфиопия ж.б.) ишеним грамотасын алуу учурундагы салтанаттуу жолугушуусунда сөз сүйлөп, “маңкурттар!.. Эл бузарлар! Сасык”,- деген салыштырууларды келтирди. Президент А.Атамбаев КР Конституциясынын негизинде жана демократиянын прициптерине ылайык элдик шайлоо аркылуу президенттик кызматка келген. Ошол манкурт, эл бузар, сасык саясатчы – шайлоочулардын добушу аркылуу А.Атамбаев президенттик кызматты аркалап жатат. Эгерде ошол аталган маңкурттар, эл бузарлар, сасык саясатчылар болбогондо, А.Ш.Атамбаевди президенттик кызматка ким шайлайт эле (?) деген суроо туулат. Ал ортодо “Ата Мекендин” юристтери Атамбаевдин “сасык” деген сөзүн негиз тутуп, сотко кайрылган. Соттогулар КР Улуттук илимдер академиясына “сасык” деген сөздү чечмелөө үчүн кайрылышса, алар “муну чечмелеген адис жок”,- деп адамды кашайтып турат. Биз бул сөздөр эмнени туюндурат, ошого кайрылып көрдүк…
“Манкурт” деген ким?
“Маңкурт деген эс-акылдан ажыраган бир сөлөкөт: өзу ким, эл-жери кайда, ысымы ким, ата-энеси ким, кайда, качан чоңойгон, – эчтеме эсинде калбайт, эчтемени билбейт, кыскасы өзүн адам деп эсептебей калат. “Маңкурт” итке окшоп ээсин гана эрчип калат, ээсин гана тааныйт.
“…Адамдын адам болгон касиети жаралганда кошо жаралып, өлгөндө өзү менен кошо кетчү, айбандан айырмалап турган жалгыз касиети эс-акыл болсо, аны түп-тамыры менен жулуп салса, – бу не деген шумдук, андан көрө туткунду жүрөгүн өлтүрөр кыйноого салса же түз эле башын алып салса тигиге салыштырганда адилетчилик болбойбу. Бу шорго көбүнесе согушта колго түшкөн жаш жигиттер малынчу. Оболу жуңжаңдар туткундун чачын бир жолу оң, анан тескери кырып жылтыратат. Оболу төөнүн терисин калың, оор келген моюн терисин сыйрып ала коюп, аны устаралап кырып ийип, анан кеп кылып туткундун жалаң башына кийгизет. Шири ысык күнгө кургаган сайын кысып, туткундун үнү кудайга жетип, көзү чанагынан чыгып, тартпаган азапты тартат да, өлгөнү өлүп тынат, өлбөй калганы өткөн өмүрүн, ата-тегин такыр эстей алгыс маңкурт кул болуп кала берет….
– Отурчу, сүйлөшөлү,- деди Найман-Эне оор үшкүрүнүп.
Экөө бет маңдай отурушту.
– Мени тааныйсыңбы?- деди эне.
Маңкурт башын чайкады.
– Сенин атың ким ?
– Маңкурт,- деди ал.
– Сени азыр ошентип аташат. Мурдагы атың эсиңдеби? Чын атыңды эстечи?
Маңкурт тунжурайт….
– Жоламан! Уулум! – Уулум эмне болгон деп чочулаган Найман-Эне үн салып баратты. Анан ээрде толгоно берди да… – Атпа! – деп кыйкырганга араң жарады. Акмаяны бура тартып бет маңдайлашууга үлгүрбөдү, ышкырып келген жебе сол колтугуна сайылды.
Өлтүрөр жебе ушул эле. Найман-Эне чоктук өркөчтү кучактап, ооп жыгылып баратты. Бирок башы жерге тийгенче башындагы ак жоолук шыпырылып түштү да, жерге жетпей куш болуп, аба кайкып учуп чыкты. Жөн учпай, адамча үн салып учуп чыкты: “Эсиңе кел, сен кимсиң? Атың ким? Сенин атаң Дөнөнбай! Дөнөнбай!”. (“Кылым карытаар бир күн”, Ч.Айтматов).
Табиятта жана турмушта кыргыз эли оозеки жана жазма чыгармаларды угуп, окуп, тарбияланып жана балдарын тарбиялап келгени чындык. Айтылган сөз жана чыгармалар аркылуу эл өз турмушунда кыргыз каада-салтын, үрп-адатын мыйзамдарга шайкештирүү менен жашап келет.
Кыргыз улуту табиятта сөзгө баа бергендиги, сөзгө жыгып, сөзгө жыгылып, сөз баркын билгендиги менен коңшу өлкө элдеринен айырмаланып турат. Ошондуктан кыргыз улутунда оозеки чыгармалар ооздон-оозго өтүп, каада-салттын, үрп-адаттын түптөлүшүнө чоң өбөлгө түзгөн жана түзүп келет. Ошондо кимдин оозунан кимдин дарегине “маңкурттар”,- деп айтылбасын, ал төмөнкү түшүнүктү берет:
– биринчиден, “маңкурт” деген сөз айтылган чакта аны – өз тууган энесин өлтүргөндөргө теңеген десе болот;
-экинчиден, “маңкурт” деген сөз – бар болгон ою кара курсак, башка эч камы жок, бирөөлөрдү ээрчип калат дегендик;
– үчүнчүдөн, – “маңкурт” деген сөз – өзү ким, эл-жери кайда экенин, ысмы ким, ата-энеси ким, кайда экенин билбегендик;
-төртүнчүдөн, “маңкурт” – адамдык касиети жок, эс-акылынан ажыраган, айбандан айырмасы жок – макулук.
Кыргыз эли: “кылыч жарасы бүтөт, тил жарасы бүтпөйт”,- деп бекеринен айтпаган чыгаар. Африка өлкөлөрүндөгү жылаңач жашаган аборигендер дагы эле адам этин жешкени боюнча тележурналистер айтышат, эми мындан ары дүйнөлүк көчмөндөр оюнун өткөргөн кыргыз журтунда “маңкурттар” бар экенин тележурналисттер сөз козгосо ким күнөөлүү болот?
“Эл бузарлар” ким?
“Эл бузар” деген сөздүн мааниси – азгыруу, эликтирүү, жолдон чыгаруу жана ыплас аракеттерге барууну түшүндүрөт. “Букардын каны Темиркан бузулган кызын тыйсачы”,- деп айтылган сөздө да бир мандем бар. Педофилдерди, баччаваздарды, денесин саткан аял затын эми кантап атайбыз?
Журт бузар!- деди (Бекназарга карата) Абил бий калчылдап…
– Ушул журт бузганбы, паңсат аке? Жок! Мен алаканда турган акыбалды айттым. Бөөдө өлүмдөн жигиттердин башын арачаладым” (“Сынган кылыч” романы, Т.Касымбеков).
Демек, “эл бузар” деген сөздү ошондой жагдайда эч ким айткан эмес экен.
1990-жылдардагы Өзгөн, Ош тополоңу жана 2010-жылдагы Ош окуясындагы улуттар арасындагы жаңжал, канчалаган адам өлүмү менен коштолсо да “эл бузарлар” деген сөз термини колдонулган эмес эле.
Эл бузарлар (журналистер, саясатчылар, коомдук ишмерер) кыргыз элинин жашоосуна ушунчалык коркунуч жаратып, жамандыкты жаратып жатышабы (?) деген суроо туулат.
Саясатчылар, журналисттер А.Атамбаевдин 2,7 га Максим Бакиевге тийиштүү жер тилкесин сатып алганы, “16-январдагы самолеттогу жүк хан айымдыкыбы?”- деген суроолор, Дача СУ жеринде адамдар күтүүсүз каза болсо да президенттин апат болгон жерге барбагандыгы же телеберүүдөн элге кайрылуу жасабагандыгы боюнча жана шоопурларынын жогорку кызматка дайындалышы ж.б. боюнча маалыматты таркатканы чындык. Ошондой эле айыл өкмөттөрдүн башчылары да СДПК партиясынан экени айтылууда.
Бул жагдайда “эл бузарлар” деген сөздүн айтылышы – “күн тийсе мага гана тийсин, баарын жеке гана мен көрөйүн, байлык топтолсо мага топтолсун, бүт эл мага гана карасын”- деген ойлору бар адамдын сөзү деп эсептесе болобу? Ошондой эле экинчи жакты кемсинтүү жана каралоо максатында айтылчу кеп да. Кыргыз тилинде “бузуку” жана “ыплас” сөзү синоним сөздөр.
“Сасык” деген сездүн мааниси кандай?
Тээ атам замандан бери эле кыргыз элинде “сасык” деген сөз адам чычканда -түшкөн бокко айтылып келген. Колунан эчтеке келбей же бирдеке жасай албай калган адамды да бокко теңешкен.
Ал эми табиятта башка нерселерден бөлүнгөндү искесек – “жыт” деп айтылат. Ошондуктан ал сөз – эне жыты, бала жыты, гүл жыты, тамак жыты, чириген нерсенин жыты, түтүндун жыты ж.б. айтылат. Кыргыз тилинде “сасык”, “бок” деген сөз айтылышы ар башка, бирок мааниси бирдей синоним сөздөр.
XXX
Илгертен элибиз “ойноп сүйлөсөң да, ойлоп сүйлө”- деп айтат. Ошондуктан, ким болсок да, бир нерсе дээрдин алдында кебибизди таразалап, салмактап сүйлөгөндү үйрөнсөк…
Булак: “Майдан.kg”
