ЭКОНОМИКА

Журналисттер белгилегендей, Кыргызстанда майнинг фермалар өтө көп. Бирок Мамлекеттик Каржы көзөмөл органынын маалыматы боюнча, өлкөдө эки гана майнинг компания – “Соларкоин” жана “ВиНЭТ” жоопкерчилиги чектелген коому каттоодон өткөн.

“ВиНЭТ” бизнесмен, Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты, бир нече жеке менчик кичи ГЭСтердин ээси Рахатбек Ирсалиевге таандык. Кыргызстанда жеке ГЭСтер өндүргөн электр энергиясын майнинг үчүн колдонууга уруксат берилген.

Kloopтун маалыматы боюнча “Соларкоин” компаниясы электр энергиясын түздөн-түз “Улуттук электр тармагы” ачык акционердик коомунан сатып алат. 2019-жылы бийлик мамлекеттик энергетикалык компаниялар өндүргөн электр энергиясын майнинг үчүн колдонууга тыюу салган.

2023-жылдын февраль айында “Соларкоин” расмий түрдө электр энергиясын ири өлчөмдө керектеген компаниялардын тизмесине киргизилген. Ал эми май айында айнек өндүрүүчүгө караганда дээрлик жети эсе көп электр энергиясын керектөө менен өлкөдө экинчи орунду ээлеген. Журналисттер белгилегендей, мунун баары өлкөдө электр энергиясы өтө тартыш кезде болуп жатат.

Кыргызстандын энергетика министринин орун басары Талайбек Байгазиев “Соларкоин” мамлекеттен электр энергиясын сатып албаганын, себеби “Улуттук электр тармагы” акционердик коом экенин билдирген. Бирок журналисттер акционердик коомдун 93,65% акциясы мамлекетке таандык экенин, бул жеке бизнес түзүмү дегенди билдирбей турганын эске салышат.

Басылма “Соларкоин” компаниясынын негиздөөчүлөрүнүн бири Татьяна Мартынова “Электр станциялары” ААКсынын директорлор кеңешинин мүчөсү Фархат Иминовдун жана “Кыргызстандын Улуттук электр тармагы” ААКнын директорлор кеңешинин мүчөсү Жыргалбек Турускуловдун бизнес өнөктөшү экенин аныктаган. Үчөө тең 2015-жылы Жогорку Кеңештин депутаттыгына “Республика-Ата Журт” партиясынан ат салышкан. Бул партиянын лидерлери мурдагы премьер-министр Өмүрбек Бабанов менен УКМКны жетекчиси Камчыбек Ташиев болчу.

Журналисттер “Соларкоин” электр энергиясын кандай баада сатып алып жатканына да кызыгышкан. Учурда Кыргызстан Казакстан, Түркмөнстан жана Орусиядан бир киловатт саат электр энергиясын орточо эсеп менен 2,6 сомдон (0,03 доллар) сатып алууда. “Соларкоин” 2023-жылдын апрель айынан бери гана бир киловатт-саат электр энергиясын майнерлерге белгиленген тариф менен 5,04 сомдон (0,06 доллар) сатып алууда. Апрель айына чейин компания мамлекеттик электр энергиясын кандай тариф менен алганы белгисиз. Буга чейин ЖМКлар ири керектөөчүлөр мамлекеттен электр энергиясын бир киловатт-саатын 2,03 сомдон (0,023 доллар) сатып алышканын жазып чыгышкан.

Kloop бул аткаминерлер калктын кызыкчылыгын курмандыкка чалып, майнерлерге электр энергиясын саткан же сатууга аракет кылган биринчи учур эмес экенин белгилейт. 2022-жылы жазында “Электр станциялары” ишканасы майнинг фермасын түз эле Бишкектеги Жылуулук электр борборуна жайгаштырууга аракет кылган.

Энергокризис: Кеминдеги майнинг ферма кимдики?

Анда мындай жарлыккка кол койгон себебин Энергетика министрлигинин ыйгарым укуктарын кеңейтүү зарылчылыгы менен негиздеди жана “сарсанаа болууга” негиз жоктугун айтты.

“Эч кандай өзгөчө кырдаал түзүлгөн жок. Бул жарлык менен энергетика тармагында кандай гана маселе жаралбасын, министрге ыкчам чечим кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн түзүп бердик. Маселен, энергетика министри өзүнүн компетенциясына кирген суу, энергетика, гидроэнергетика жана башка маселелер боюнча бардык координациялоо ролун аткарат. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу орган жетекчилерине, тармактык министрликтердин жетекчилеринин орун басарларына эми энергетика министри тапшырма бере алат. Маселелердин ыкчам чечилишин камсыздоо үчүн ыйгарым укук берилип жатат. Болбосо өзүнүн министрлигинен башка органдарга түз чыга албай, энергетика жаатындагы маселелердин чечилиши бир топ аксап, кечеңдеп калууда. Айрым маселелер мекемелер арасында жарым жылдап чечилбей калып турган учурлар бар экен. Тилекке каршы, биздин ачык-айрым коомубузда “бийлик эптеп эле бир жеринен жаңылса, жыдыса экен” деп, жалаң эле жамандык издеген, өлкөдө ушундай бир каатчылык түзүлсө экен деп күткөн бир ууч топ бар. Бирок биздин сабаттуу элибиз өкмөттүн ачык-айрым ишин туура, так түшүнүү менен кабыл алып жатат”, – деген Жапаров.
Президент быйыл өлкөдө суу аздыгына токтолуп, бул Кыргызстанга эле эмес, жалпы аймактагы көрүнүш экенин белгиледи. Кышында электр энергиясына байланыштуу көйгөй жаралбайт деп ишендиргенге аракет кылды.
Садыр Жапаров 24-июлда энергетика тармагына үч жылга өзгөчө кырдаал режимин киргизүү боюнча жарлыкка кол койгон. Анын алдында, 20-июлда энергетика министри Таалайбек Ибраев өкмөттүн жыйынында мынжай режим киргизүүнү сунуштаган.
Кыргызстанда 2022-жылы 13,85 млрд кВт/саат электр энергиясы өндүрүлүп, 15,9 млрд кВт/саат керектелген. Дефицит импорт аркылуу жабылган. 2023-жылы керектөө 17 млрд кВт/саат болот деп эсептелип жатат.
Эң ири “Токтогул” суу сактагычында суу аз болуп жаткандыктан, электр кубатын өндүрүү быйыл 15 млрд кВт/саатка жетпей калышы мүмкүн деп айтылууда.

Кыргызстанда “Компаньон”, Finсa банк, “РСК Банк”, “Халык Банк” жана “Капитал Банк” “Юнистрим” менен кызматташууну чектегенин Economist.kg басылмасы жазды.

24-июлда Өзбекстандын “Халк-банкы”, “Ипотека-банкы” жана “Капиталбанкы” аталган система менен иштешүүнү токтотконун жарыялашты. Бул тууралуу “Фергана ньюс” агенттиги жазды.

Казакстанда “Казпочтасы” жана “Нурбанк” банктары “Юнистрим” менен мындан ары иштешпей турганын жарыялашты.

ТАСС агенттиги жазгандай, Тажикстанда бул система менен “Ориенбанк” жана “Хумо” банкы кызматташууну токтотту.

Мындан тышкары Армения менен Грузиянын бир катар банктары да ушундай эле чечим кабыл алганы кабарланды.

Орусиянын “Юнистрим” акча которуу системасына санкция киргизилгени 20-июлда жарыяланган. Бул система отуздан ашык мамлекетке, анын ичинде Кыргызстанга акча которуу менен алектенчү.

Дипломатиялык өкүлчүлүктөн билдиришкендей, ал азыр депортациялоо борборунда жана жакынкы аралыкта Кыргызстанга өткөрүлүп берилет. Башкы консулдуктан билдиришкендей, анын дайынсыз жоголгону тууралуу маалымат түшкөндөн кийин Кыргызстандын Түркиядагы бардык дипломатиялык өкүлчүлүктөрү, анын ичинде консулдук, ИИМ түрк полициясы менен тыгыз кызматташтыкта издөө иштерин жүргүзүшкөн.

Президент Садыр Жапаров 24-июлда “Кабар” улуттук маалымат агенттигине курган маегинде Кутманованын айланасындагы соңку жагдайлар тууралуу суроого жооп берип, экс-министрдин уулу Стамбулда уурдалган деген билдирүүнү четке каккан жана Кумтөрдөн желген акчаларга байланыштуу тергөө жүрүп жатканын, күнөөлүүлөр аныкталса жазаланарын эскерткен.

“Кутманованын баласын эч ким уурдабаптыр. Мага да Динара айым ыйлап кайрылганынан чындап эле ишенип алыпмын. Дароо министрге чалдым. Чалсам, “спектакль уюштуруп атышыптыр” дейт. Көрсө, жоопкерчиликтен качыш үчүн өздөрү уюштуруп коюшуптур. Түркияда кармалып турат. Жакында депортация болуп келет. “Кумтөр” маселесинде колдоду эле деп кантип жоопкерчиликтен четтетип коебуз? “Кумтөрдөн” жаратылышты жашылдандырууга деп бөлүнгөн акчаны жеп коюптур деп жатышат. Бир тууган сиңдиси дароо баарын ачык айтып чыкты. Кайсы акчалар каякка кеткен, кимиси канча акча алган жана башка баарын айтып көрсөтмө берди. Эми баласы келсе, ал да сурак берет. Тергөө көрсөтөт. Таза болсо акталышат. Жеп койгон болсо, төлөшөт. Коомчулукка баары ачык болот”, – деген эле Жапаров.

Кутманова уулун Түркиядан белгисиз бирөөлөр кармап кетип, “Кыргызстандагы айрым адамдардын буюртмасы менен” деп алгач 2 миллион доллар талап кылып, кийин 600 миң долларга түшүрүп коё беришкенин, аны ким уурдап, ким буюртма бергенин аныктоо өтүнүчү менен ИИМге да, УКМКга да кайрылып, бирок жооп албаганын айтып чыккан болчу.

УКМК 22-июлда Жаратылышты өнүктүрүү фондунун кызматкерлери аралашкан фактылар иликтенип жатканын, козголгон кылмыш ишинин алкагында сегиз адамга айып коюлуп, алтоо камалганын кабарлаган эле. Анда Кутманованын өзү менен тергөө иш-чараларын өткөрүү пландалып жатканы белгиленген.
Министрликке 2021-жылы келген Кутманова кызматынан быйыл мартта күтүүсүз алынганда, бул үчүн өкмөт башчы Акылбек Жапаровду күнөөлөгөн эле.

“Учкучсуз аппараттар Кыргызстандын импорт, экспорт, реэкспорт жана транзит товарлары боюнча улуттук көзөмөлгө алынган товарлардын тизмесине кирет жана аларды ташууга уруксат кагазы талап кылынат. Бирок “Инвест Импульс” ишканасы 2022-жылы мындай типтеги товар ташууга уруксат сурап кайрылган эмес. Мекеме учкучсуз аппараттар айыл чарбасында кеңири пайдаланылып жатканын эске алып, товардын экспорттук көзөмөлгө жатарын билбеши мүмкүн. Бул экспорттук көзөмөл эрежелери бузулган жалгыз учур экенин баса белгилейбиз, ишкана толугу менен жоопкерчиликке тартылган”, – деп жазылган маалыматта.

Министрлик ошондой эле быйыл АКШ, Евробиримдик жана Британиянын өкүлдөрү Кыргызстанга келип кеткен соң, мындай товарларга экспорттук көзөмөл күчөтүлгөнүн кошумчалап, бир катар чаралар көрүлгөнүн кошумчалады.

Анын ичинде мындай товарлар Кыргызстанга атайын уруксат берүүчү документтерсиз киргизилбөөчү атайын системага камтылганы айтылат. Мамлекеттик бажы жана Салык кызматтары мындай товарлардын жүгүртүлүшүн электрондук эсеп-фактура аркылуу көзөмөлгө алганы, ишкерлерге экспорттук көзөмөлгө алынган товарларды мыйзамсыз сатууга жол берилбестиги эскертилип турары жазылган.

“Мындан тышкары министрлик Европа биримдигинин жана АКШнын Кыргызстандагы өкүлчүлүктөрүнө экспорттук көзөмөлдү жакшыртуу боюнча кеңеш берүү сунушу менен кайрылган. Биз Евробиримдиктин ыйгарым укуктуу органдары товарларды сыртка чыгарууда аны акыркы сатып алуучунун сертификатын талап кылуусун сунуш кылганбыз. Бул кыргыз тарапка мындай товарларды сатып алуучу субьектилерге мониторинг жүргүзүүгө шарт түзмөк”, – деп жазылган маалыматта.

Экономика жана коммерция министрлиги Кыргызстандын “Экспорттук көзөмөл тууралуу” мыйзамына быйыл, 15-февралда өзгөртүү киргизилгенин, учурда аны ишке ашыруу үчүн нормативдик актылар иштелип жатканын билдирди.

The Washington Post басылмасы 18-июлда АКШ президентинин администрациясы Кыргызстанга жаңы экономикалык чара көрүүгө камынып жатканын жазды. Анда мындай кадам санкцияга туш болгон товарлардын Кыргызстан аркылуу Орусияга ташылуусуна бөгөт коюу үчүн жасалып жатканы, америкалык жана европалык дипломаттардын Кыргызстанга жасаган сапарлары жыйынтык бербегендиктен, Вашингтон ушул аптада экономикалык чараларды кабыл алары белгиленген.

Басылма Кыргызстандан Орусияга ташылып бараткан кытайлык 14 DJI Agras T30 учкучсуз учактар тобунун Казакстанда кармалганына токтолгон. Казакстандын бажысы жеткирүүчүнүн жүккө тиешелүү документтери жок экенин билдирген.

Тараптар каражат тартуунун механизмдерин, курулуш, техникалык маселелерди жана долбоорду ишке ашыруунун мөөнөтүн талкуулашууда.

Транс-Ооган темир жолунун курулуш долбоору 2018-жылы жарыяланып, иш 2021-жылдын сентябрында башталышы керек болчу. Бирок Ооганстанда бийликти талибдер басып алгандан кийин долбоорду жүзөгө ашыруу кечеңдеген.

2022-жылы июлда Өзбекстан, Пакистан жана Ооганстан “Термез-Пешовар” транс-ооган темир жолун куруу боюнча практикалык иштерди баштаганы маалымдалган.

“Мазари-Шариф-Кабул-Пешавар” темир жолун куруу долбоорунун сметалык баасы 5 миллиард долларды түзгөн. 2022-жылы декабрда “Пакистан темир жолунун” катчысы Зафар Ранжа долбоордун жаңы сметалык баасы 8,2 миллиард долларды түзгөнү тууралуу билдирүү тараткан.

Дээрлик 600 чакырымдык темир жол салынса, Өзбекстан менен чөлкөмдөгү өлкөлөр Пакистандын деңиз портторуна чыга алышат.

Долбоор толук кандуу ишке кирсе, Өзбекстандан Пакистанга азыркыдай 35 күндө эмес, 3-5 күндө товар жеткирүүгө мүмкүнчүлүк түзүлөт. Стандарт деңиз контейнерин көздөгөн жерине жеткирүүнүн баасы үч эсе арзандайт. Бул жол менен жылына 10 миллион тоннага чейин жүк ташууга болот.