САЯСАТ

— Курманкул Токторалыевич, кечээ Конституциялык мыйзамдар боюнча комитетте Кыргыз Республикасынын жазык-процесстик кодексине өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча мыйзам долбоорун талкулоодо Жогорку cоттун өкүлдөрү менен талашып кеттиңиздер, негизи сунушталып жаткан мыйзамдын эмнеси туура эмес?

— Өзүңөр күбө болдуңуздар, биздин комитетте кызматтык макулдашуу түшүнүгүндө жазык-процессуалдык кодекске жаңы бөлүм киргизип жатышат. Ал жерде кылмышка шектелүүчү тергөө менен кызматташканда анын жоопкерчилиги кандай болот? Муну демилгечилер кылмыштын бетин ачуу жеңилдейт, кылмышты тереңдеп изилдөөгө жана толук ачууга шарт түзөт деп айтып жатышат. Бул айтылышы түшүндүрмө боюнча негизи туура. Бирок бүгүнкү күндө колдонулуп жаткан жазык-процесстик кодекстин көптөгөн нормаларына дал келбейт. Мисалы, демилгечилер “жалгыз шектелүүчү болсо бул мыйзам долбоору жайылтылбайт”- деп айтып жатышат. Эгерде кылмышкерлердин саны бир нече болсо, ошолордун ичинен бирөөсү кызматташам деп прокурорго арыз менен кайрылып, ал токтом чыгарып, сотко алып барып каратып, кылмыштын материалдарына кошуп, ошол кызматташууга барган соттолуучуга карата кылмыш ишти өзүнчө бөлүп алып барса, сот ошол токтомду өкүм менен бекитип коёт экен. Кызматташуу жөнүндө макулдашууда көрсөтүлгөн жагдайлар аткарылганда шектүүгө же айыпкерге карата сот тарабынан колдонулуучу жазанын түрү жана өлчөмү көрсөтүлөт экен. Бул негизинен адилеттүү сот принцибинен тайгандык болуп калат. Өзгөчө оор кылмыштарда соттук териштирүү өтпөй, тергөөдө иликтенген материалдарды далилдебей туруп кантип сот өкүм чыгарат? Соттук териштирүүдө кылмыш иштин ичиндеги материалдар менен салыштырып, соттук териштирүүдөгү изилденген фактылардын негизинде ички туюмуна таянып чечим чыгарат. Соттук териштирүү жүргүзбөй соттогу тең укуктуулук, ачык айкындуулук принциптерин бузуп өкүм чыгарып жатпайбы. Кылмыш жаза кодексинде жаза чектөөнүн жалпы негиздери деген принцип бар. Жазаны чектеп жатканда судья оордотуучу жана жеңилдетүүчү жагдайларын карайт. Оордотуучу жагдайларга анын мурда өнөкөт кылмыштарды жасагандыгын, эгер уюшкан кылмыштуу топтор менен кармалса, оор кесепеттерге алып келсе, анда жеңилдетүүчү жагдай колдонулбайт. Демек бир эле кодекстеги эки башка норманын кайсы бирин сот колдоно алат. Менин суроомо Жогорку Соттун төрайымынын орун басары “карама-каршылык болсо мурунку нормага караганда кийинки норма күчтүүлүк кылып, жаңы норма колдонулат”- деп жооп берди. Андай талаптар мыйзамда көрсөтүлгөн эмес. Бир эле мыйзамда эки башка норма болсо, бул мыйзамдын ичиндеги карама-каршылыктарды, коллизияны, башаламандыкты пайда кылат. Сот эки норма турса кайсынысын колдонот? Мен берген суроолорума туура, так, мыйзамга дал келген жооп ала албай койдум.

— Бүгүнкү күндө сотторго нааразычылык айтылып жатат. Өзүңүз деле сот тармагында көп жыл иштегенсиз. Азыр бир дагы адам сотторго ишенбейт. Соттор мынчалык төмөн даражага кандай негизде, кайсыл катасы үчүн түшүп калды деп ойлойсуз?

— Мен баардык убакта ак, караны туура айтууга аракет кылам. Соттордун деңгээли өтө эле төмөн түшүп кетти дегенге дагы кошулбаймын. Беш кол тең эмес. Жалпы сот системасынын азыркы учурда кадыр-баркы түшүп жатат. Аны түшүрүп жаткан да өзүбүз. Мисалы, райондун бир судьясы жылына 800дөн ашык иш карайт. Анын ичинен беш же он өкүм, токтомдор бузулуп калса эле сот жаман. Калган 750 иши мыйзамдуу болуп эсептелинет да. Сот реформасын жасайбыз деп алты жылдан бери аракет жасап келе жатабыз. Соттордун курамы толук алмаштырылды, жаңы мыйзамдар, кодекстер кабыл алынды, аракеттер болуп жатат. Бирок өз деңгээлинде жыйынтык чыкпай жатпайбы. Себеби биз аракеттерди туура жасабай жатабыз. Сотторду реформалайбыз деп айтканыбыз менен сотторду алмаштыруудан уттукпу? Биз алардын материалдык техникалык базасын түзүп, социалдык абалдарын кепилдикке алып, эмгек маяналарын көтөрүп, коопсуздугун сактап, мыйзамдарды кодификациялоо менен гана реформа болду деп айта алабыз жана жыйынтык чыгат десек болот. Эгерде бүгүнкү судьянын айлыгы үй-бүлөсүн багууга эмес өзүнө да жетпей жатса кантип ал мыйзамдуу, адилеттүү чечим чыгарат. Биз адамдык факторду унутпашыбыз керек. Ошондуктан азыркы учурда сот системасында көйгөйлөр толтура. Бирок баардык эле сот мыйзам бузуу менен иштеп жатат дегенге мен кошула албаймын.

— Бүгүнкү күндө сөз эркиндиги боюнча талаш-тартыштар көбөйүп жатат. Сөз эркиндигине келгенде депутаттар журналисттерди, журналисттер депутаттарды күнөөлөйт. Деги эле Кыргызстандагы сөз эркиндигине кандай баа бересиз?

— Кыргызстанда сөз эркиндиги бар деп эсептейм. Бирок ошол эркиндикти ким кандай колдонуп жатат кеп ошондо. Ошол сөз эркиндиги деп алып жөнөкөй жарандар, саясатчылар жана журналисттер да аша чаап кетип жатышат. Адамдын аброю жана анын ишмердиги жөнүндө сөз болот. Адамдын аброюна эч ким шек келтиргенге акысы жок. Ал эми адамдын ишмердиги боюнча журналист албетте өзүнүн пикирин жазганга укуктуу. Кайсы бир адамдын кебете-кешпирин, кылык-жоругун, баскан-турганын жазган бул адамдык абройго шек келтирүү болуп саналат. Журналисттерге карата мыйзам бар, ошол талаптарды так сактасаңыздар эле сиздерге чоң аброй болмок.

— Жогорку Кеңеш мыйзамдарды пачкалап чыгарып жатасыздар. Бирок аны көзөмөлдөгөн адам жок болуп жатпайбы? Бул маселе деле бүгүн актуалдуу болсо керек. Чыгарып койгон мыйзам иштебесе анын кимге кереги бар?

— Негизи мыйзам кабыл алууга бир-эки жылга мароторий киргизип, мамлекеттеги болгон мыйзамдардын үстүнөн өкмөт менен бирдикте ревизиялап, карама-каршылыктарды жоё турган убакыт келди. Мисалы, Айыл чарба багытын эле алганда үч жүзгө жакын мыйзам бар. Аны ким толук билет? Ошондуктан мыйзам кабыл алууну токтотуп мыйзамдарды ирээтке келтирмейинче башаламандык, укуктук колизиялар, карама-каршылыктар боло берет. Экинчиден мыйзамды депутат эмес, өкмөт жазышы зарыл. Жогорку Кеңеш келген мыйзамды окуп, аны изилдеп, мамлекетке пайдалуу, таасири тийе тургандай кылып кабыл алышы керек. Ошондо гана биздин кабыл алып жаткан мыйзамдар жеткиликтүү иштейт. Мыйзам окуганда кыска, түшүнүктүү, туура жана так жазылышы шарт.

— Учурда биздин кээ бир саясатчыларыбызга мурдагы өзү иштеп чыккан мыйзамдар каршы иштеп койгон учурлар абдан көп кездешип жатат. Байкап жаткан чыгаарсыз?

— Бир адамдын же партиянын кызыкчылыгы үчүн эмес, мамлекеттин кызыкчылыгы үчүн иштей турган мыйзамдарды карашыбыз керек.

— Бирок ошол эле учурда кайсы бир адамдын же топтун кызыкчылыгы үчүн иштелип чыккан мыйзамдар жок деп айта албайсыз да?

— Жок, айта албайм. Жогорку Кеңеш бир адамдын, же партиянын кызыкчылыгы үчүн эмес, мамлекеттин кызыкылчыгы үчүн жана Конституциянын принциптерине дал келген мыйзамдарды кабыл алышы керек.

Булак: “Жаңы ордо”

— Адиль мырза, Өмүрбек Текебаев камалганда митингге чыккандардын эң эле активдүүсү болуп жүрдүңүз эле. Мөөнөтсүз деп жарыялап жаттыңыз эле дайыныңыз жок болуп кетти. Бир эле күндүк митинг беле?

— Деги эле шаарда митингдерди өткөрүү өтө кыйын. Борбордо жашагандар мындай процесстерге абдан кайдыгер мамиле кылышат. 2010-жылдан бери өткөрүлгөн митингдердин эң көп адам чогулганы ушул болду окшойт. Ал жерде жеке адамга байланыштуу митинг болгон жок. Ошол жерден митингди биз бир гана адамга эмес, кеңири сөз эркиндигине басым күчөп жатканын айтып жаттык. Биз ал жерге Текебаевди коргогон үчүн барган жокпуз, саясый куугунтук күчөп жатканын, президенттик шайлоо боло турган жылда эч кандай мыйзамга дал келбеген Орусиялык шылуундун көрсөтмөсү боюнча биздин көрүнүктүү саясатчыны камаганы туура эмес иш болгонун айттык. Анткени эмкиде башка жарандарды камабайт деп эч ким кепилдик бербейт.

— Ошол митинг учурунда Болот Шер кабинетинде силерди “Эмне митингде жүрөсүңөр, китеп окубайсыңарбы?”деп тилдегенин уктук. Ушул чынбы?

— Ал жерде бизди тилдеген эмес. Бирок, менимче “Ата-Мекен” партиясында бир эле лидер бар экени белгилүү болуп калды. Өмүрбек Текебаев жок партиянын координациялык жагы алсырап калганы түшүнүктүү болду окшойт. Ошондуктан биз нукура демократиялуу партия түзөлү десек анда бир лидерге байланбаш керек. Демократияны сыртка лозунг катары айтпай, ички түзүмдү дагы демократиялык принципте сакташым керек деген ойдомун.

— Сөз эркиндиги, демократия муунтулуп жатат деп Текебаев камалаары менен айтып чыктык. Кыргызстандагы сөз эркиндигин жалгыз Текебаевдин эркиндиги менен ченелбайт да туурабы?

— Туура, ченелбейт. Бул тема боюнча жер-жерлерде жолугушууларды өткөрүп келдик. Андан тышкары саясый куугунтук болуп жатат. Бир жыл мурун 9 саясатчы камалган. Ошондуктан сөз эркиндиги комитети дагы алардын укугун коргоп келе жатабыз. Мунун айынан ар кандай митингдерди уюштуруп келе жатабыз. Бийликке таасир этүүгө бизде митингден башка таптакыр айла жок.

— Кыргызстандагы сөз эркиндиги менен демократияны басмырлап 1937-жылга кайтып бара жатабызбы деген сөздөр чыгууда. Мунун канчалык деңгээлде чындыгы бар?

— 1937-жылы көптөгөн биздин кыйындарыбыз мыйзамсыз соттолуп өлтүрүлгөн болчу. Азыр өлтүрүүгө жеткен жок, бирок далилсиз соттолуп жатат. Соттолгондо да мойнуна өтө чоң күнөө коюп жатышат. Мисалы, азыр абакта жаткан саясатчыларды 20 жылга чейин кесүү аракеттери болуп жатат. Бул өлтүрүүгө барабар. Ал адамдарга азыр төңкөрүш жасаганга аракет кылды деп айыптап жатышат. Бул абдан оор күнөө. Анткени Талгарбеков, Кадыров, Асанов менен кызматташып жүргөнбүз. Алар чагымчыл радикалдуу нерсеге багыт албастан абдан курч пикирлерди айтып келишкен. Ошол курч пикирлерге Атамбаев кол алдындагы укук коргоо органдарынын колу менен аларды камап жатат, бул саясый куугунтук болуп эсептелинет.

— Азыр сиз атап өткөн саясатчылардын дарегине кечээ президент элчилердин алдында бир топ сындарды айтты. Сындарды кандай кабыл алдыңыздар?

— Кыргыз элинде илгертеден ажолор кечиримдүү, айкөл болуп келген. Майда нерсеге көңүл бурбай, стратегиялык багытка элди үндөп, тескерисинче духун көтөрүүгө аракет кылуусу зарыл. Бирок биздин президентибиз майда-чүйдө нерселерге аралашып, жалаа жапканы абдан туура эмес нерсе. Анткени баардык бийлик азыр президенттик институттун тегерегинде топтолгон. Анын айткан сөздөрүн түздөн-түз көрсөтмө катары бааласак болот. Укук коргоо органдары «хоп майли» деп кабыл алып куугунтуктоо жүргүзүшүнө өбөлгө түзөт деп ойлойбуз.

— Эгер ушул бийликти алмаштырып жиберсек эле сиз атап кеткен каталардын баары жоюлуп бейиште жашап калабызбы?

— Бейишти дароо кура албайбыз. Бир эле адамга баарын оодаруу дагы каталык болуп эсептелинет. Өзгөчө жаңы кабыл алынган баш мыйзам кийинки президент ким гана болбосун дал ушул система менен бараарын аныктап койду. Ошондуктан биз Конституциялык кеңешти түзгөнбүз. Ал жерде саясый система бир адамга багытталбай, элдин кызыкчылыгына иштей тургандай кылууга аракет кылып жатабыз. Биз чыныгы парламенттик мамлекет түзүүгө аракет жасайбыз. Анткени 2010-жылдан бери парламенттик өлкөдө жашайбыз дегенибиз менен эч качан андай эмес. Парламенттик мамлекетте эл эч качан президентти шайлабайт. Укук коргоо органдары бир адамга эмес, коомго жана парламентке баш ийет. Андай система бизде түзүлгөн жок. Ушундай система түзүүгө биз аракет жасашыбыз керек.

— Кийинки президент келсе деле өзүнө ыңгайлаштырып Конституцияны өзгөртүп алсачы?

— Буга атуулдук коом каршы турушу керек. Оппозиция алсыз болгондуктан ошондой жолду түзүп берип жатабыз. Өзүбүздүн потенциалыбызды түзгөнгө күчүбүздү топтошубуз зарыл. Ошондуктан өзүбүздүн амбициядан арылып, улуттук деңгээлде көтөрүлгөн маселе менен алектенсек болмок.

— Сиздин оюңузча азыркы оппозиция алсызбы?

— Алсыз десек деле болот. Экинчиден эл деле эки революция болду, эмне чыкты деп тажап калат экен. Анын үстүнө стабилдүүлүк керек дешет. Бирок азыркы учурда стабилдүүлүктөн өйдөрөөк улуттук кызыкчылык менен жашайбызбы, жокпу ушул суроону кабыргасынан коюш керек. Анткени тышкы саясатта болобу, ички саясатта болобу азыркы бийликтин бир дагы аброю калган жок. Россия менен биргелешкен ГЭСтер боюнча проектилердин бири дагы курулган жок. Мындан абдан чоң үмүт бар эле. Электр энергияны өзүбүздүн муктаждыкка эмес, экспортко дагы жумшайбыз деген максаттарыбыз бар болчу, анын бири аткарылбады. Мигранттардын саны азайган жок, көбөйүүдө. Бул жумушсуздуктун белгиси. Биздин Кыргызстандагы ЖОЖдорду бүткөн студенттердин 9%и гана өз кесиби менен жумуш таба алат экен. Бул билим сапатынын төмөндүгү. Тышкы мамлекеттердин бири менен дагы туруктуу мамилебиз жок. Азыркы жаңы Конституция боюнча баардык багыттарды президент аныктайт экен. Муну дагы катасы катары кабыл алсак болот. Уланта берсек көп эле.

— Сиз Алмазбек Атамбаев менен тыгыз иштешип калгансыз. Учурда президентибиз дайыма ачуулуу жүргөн адамдын элесин калтырып жатат. Сиз менен иштешип жүргөндө мүнөзү кандай эле?

— Азыр кээ бирөөлөр эмоцияга бат алдырат, президенттик тактыга туура эмес келип калды деп айтып калышат. Мен антип ойлобойм. Ал чыныгы оор күрөштүн натыйжасында, көчө оппозициясынын арасында жүрүп, тер төккөн. Ошондой сыноолордун баарын көтөрдү. Мен көрүп жүргөндөн биринчи күнү Текебаев менен чырылдашса, үчүнчү күнү Сариев менен ызылдашып эле жүрчү. Азыркы кыйынмын деген саясатчыларга караганда Атамбаев системалуу күрөш жүргүзүп келген эң мыкты оппозиционер болчу деген ойдомун. Эмнегедир ал президенттик такка келээри менен баардык күчүн оппозицияда жүргөн убагына таштап койгондой сезилет. Чыныгы реформа жасап, убадаларды аткара турган убакытка келгенде эмнегедир бирин да жасабай алсыз президент экенин көрсөтүп койду. Күчтүү оппозиционер болгон, бирок мыкты президент боло алган жок.

Булак: “Жаңы ордо”

Ырынан чыры көп болуп, саясий теманын негизин түзүп калган “Мегаком” тууралуу ар түрдүү сөздөр көп. Уюлдук компаниядан бир нерсе өнөп калсак деген адамдардын да уюгу ушул жерде экени барган сайын ачыкка чыгып жатат. Өкмөт “Мегакомду” ачык аукционго алып чыгып, сатып алчу кардар таппай убара. Багы ачылбаган “Мегаком” үчүнчү ирет сатыкка коюла турган болуп, баштапкы баасы 1 млрд сомго төмөндөдү. Азыр чет элде жүргөн Садыр Жапаров 2010-жылдан кийин депутат болуп турганда ушул уюлдук компаниянын тегерегинде иликтөө жүргүзүп, ошондо эле көп фактыларды айтып чыккан экен. Анда анын сөзүнө эч ким кулак салган эмес. Бүгүн анын айтканы чындыкка дал келип туру.

— Садыр мырза, сиз “Мегаком” боюнча кенен иликтөө жүргүздүңүз эле. Эл билбеген кандай махинацияларга күбө болгонсуз?

— Ооба, 2010-жылкы ыңкылаптан кийин убактылуу өкмөттөгүлөр “Мегакомду” экиге бөлүшүп, 49 пайызын дароо улутташтырышып, 51 пайызын чөнтөк кызыкчылыктары үчүн жең ичинен сатып жибергенге аракет башташкан. Алар үч топ болушкан. Биринчи топ ошол мезгилдеги президенттин тобу, экинчи топ премьер-министрдин тобу, үчүнчү топ парламенттин тобу. Үчөө үч башка тарапка сатабыз деп аракет кылышкан. Ар бир топтун сатып алуучу кардарлары ар башка тараптар эле. Бир күнү эле кандайдыр бир жолдор менен “Мегакомдун” бир топ кагаздары менин колума тийип калды. Терең изилдеп чыгып, сессияда көтөрүп, баардык кагаздарды 120га көбөйтүп, депутаттарга таратып салдым. Президентке да, премьер-министрге да, спикерге да “Мегакомду” толук мамлекетке алгыла, сатпагыла” деп айттым. Ошону менен бир топ убакытка чейин сатылбай токтоп турду. Кийин байкасам сот аркылуу сатканга аракет кылып башташыптыр. Дароо эле сотторду чакырып алып дагы айттым. Кимде ким “Мегакомдун” 51 пайызын башка бир мамлекеттин олигархына берилсин деген чечим чыгарып берген болсоңор, 20 жылдан кийин да жооп бересинер, өзүңөр камаласыңар деп аларга да бирден копия бердим. Ошону менен 2014-жылга чейин бир дагы сот карабай келди. 2014-жылы айлалары жок 51 пайызы дагы мамлекетке өтсүн деген чечим чыгарышты. Бүгүн “Мегаком” 100 пайыз мамлекеттики болуп турат.

— Эмил Каптагаев 100 пайыз улутташтырууга каршы болгон деген элеңиз. Ошол киши жалгыз эле ошондой чечимге келет беле?

— Жок. Ал киши жалгыз андай чечимге келе албайт эле. Ал киши президенттик топко көз каранды гана чиновник болгон.

— 15 млн доллар алып алышкан деп айткансыз. Кимдер кимден акча алышкан?

— Ар бир топ ар кандай суммада соодалашуу жүргүзүп жүрүшкөн. Бул сумма үчүнчү топтун кызыкчылыгы болчу. Калган эки топтун кызыкчылыгы канча сумма экенин айта албайм. Эгер комиссия түзүп, баарын иликтеп чыксам, анда эки топтун да канча суммада сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатканын билип коюш оңой эле болмок. Тилекке каршы комиссияга башка депутатты төрага кылып шайлап коюшкан.

— Орустардын кандай кызыкчылыгы болгон?

— Алардын кызыкчылыгы “Мегакомду” толук сатып алыш болгон. 51 пайызын мына ушундай жолдор менен алса, калган 49 пайызын биздин өкмөт жүз миллион долларга сатмак. Ортолорунда ушундай жашыруун келишим болгон.

— Бүгүн “Мегакомду” 13 млрд сомго баалап аукционго коюп жатат. Бул компания дагы сатылышы керекпи?

— «Мегакомду» сатуу бул чыккынчылык! Эл душманы гана сатат. “Мегаком” “Кумтөрдөн” кийинки эле салыкты ири суммада төгүп, өнүгүп жаткан мекеме. Жылдык салыгы 4,5 миллиард сомго чейин жеткен. Азыр эми аны атайылап банкрот кылып атышат. Аукционго койсок клиент чыкпай жатат деген шылтоо менен баасын дагы 1 миллиард сомго ылдыйлатышты. Кыскасы илгерки алып койгон акчаларын актап, карыздарынан кутулуш үчүн эптеп инвестор аттууга сатып жибериш болуп атат.

— Текебаев дагы ушул компаниянын тегерегиндеги чуудан кийин камакка алынды. Сиз иликтегенде ал кишинин орус ишкеринен акча алып, компанияны алып берүүгө жардам берери аныкталганбы?

— Мен толук иликтей алган эмесмин. Себеби, комиссиянын төрагасы башка болгон. Бирок Текебаев орус ишкери менен соодалашып акча алган дегенге ишенбейм. Текебаевди камаш үчүн эле тапкан шылтоосу ушул болду окшойт. Эгер чындап эле күнөөлүүлөрдү камай турган болсо анда баарын камаш керек. Бул иш боюнча жыйырмага жакын чиновниктер камалыш керек.

— «Ата-Мекендин” 3 депутатын “Southfild Management” компаниясына 51 пайызын алып берүүгө аракет кылган деп айыптап жатышат. Ошол компания тууралуу сизде толук маалымат барбы?

— Бул компания жанагы үч топтун бирөөсү менен соодалашып жүргөн компания болчу.

— Үч топтогу адамдардын аттарын так эле атап койбойсузбу?

— Ал үчүн комиссия түзүлүшү зарыл. Мен комиссиянын башчысы болуп барып, “Кумтөрдөй” кылып толук текшеришим, далилдерди жыйнашым керек. Андан кийин анан атасам туура болот. Азыр атап койсом четинен сотко берип жатып калышат да. Кана далилдериң дешип. Мен далилдерди жыйнаганча төөнүн куйругу жерге тийет. Себеби, мен азыр эч ким эмесмин. Мага эч ким өз убагында жооп берип, кагаздарды беришпейт.

Булак: “Жаңы ордо”