Россия-Украина согушу

Маалыматта чабуулду украин тарап уюштурганы белгиленген. Орус басылмалары дрондор Кремлди көздөй багытталганын, аскердик жана чалгын кызматтары алардын мизин кайтарганын жазышты.

Телеграм-каналдар менен бир катар орус ЖМКлары Кремлге чабуул жасоого аракет кылды делген дрондордун видеосун жарыялашты.

Буга чейин бул өлкөлөр мындай документтер боюнча добуш берүүгө катышпай келишкен.

“БУУ менен Европа Кеңешинин ортосундагы кызматташтык” деп аталган резолюция боюнча добуш берүү 26-апрелде өтүп, аны 122 өлкө колдогон. Алардын арасында Орусия “дос өлкө” деп атаган Армения, Индия жана Бразилия да бар.

Орусиянын Украинага каршы агрессиясы, анын буга чейинки Грузияга жасаган агрессиясы жана “жабыр тарткандарга зыяндын ордун толтуруп берүү” жөнүндө жазылган резолюцияга Орусиянын өзүнөн башка дагы төрт өлкө – Беларус, Түндүк Корея, Никарагуа жана Сирия каршы болгон. Борбор Азиядагы Кыргызстан, Өзбекстан жана Тажикстан добуш берген эмес.

Документ талкууланып жатканда Орусиянын БУУдагы туруктуу өкүлүнүн дипломаты резолюцияны андагы Орусия жөнүндө айтылган бөлүмү үчүн колдобой турганын билдирди. “Тексттин бул бөлүгүндө жазылган айыптоолордун резолюциянын проблематикасына тиешеси жок жана ал саясий мүнөзгө ээ”, – деди Орусиянын өкүлү.

Бул резолюциянын негизги темасы Украинадагы согуш эмес. Андыктан Кытай менен Казакстандын берген добуштары алардын Украинадагы согуш боюнча позицияларынын өзгөргөнүн билдирер-билдирбеши белгисиз.

Европа Кеңеши – Европа Биримдигинин түзүмүнө кирбеген эл аралык уюм болуп эсептелет. Анын максаты – курамындагы 46 өлкөнүн ортосундагы адам укуктарын коргоо, демократия, мыйзам үстөмдүгү жана маданият тармактары боюнча кызматташуусун өнүктүрүүгө көмөктөшүү болуп эсептелет.

“Украинага каршы орус согушунун бенефициарлары. Назарбаев-Токаевдин режими Путинге кантип жардам берүүдө?” деген аталыштагы баяндама 25-апрелде жарыяланды. Анда Орусия Украинага басып киргенден кийин Казакстан Москвага аскердик максатта колдонула турган каражаттарды жеткирүүгө көмөктөшкөнү айтылат.

Баяндаманын авторлору буга Казакстандын тышкы соода боюнча расмий статистикасынан мисал келтирген. Мындан тышкары батыш медиасындагы макалаларга, эксперттердин баасына жана инсайдерлердин билдирүүлөрүнө шилтеме жасашкан.

“Казакстан 2022-жылы Орусияга 11,5 тонна ок-дары экспорттогон. Ошол эле жылы Казакстан Франциядан 17,8 тонна ок-дары алган. Казак бийлиги француз порохун Орусияга реэкспорт кылган деп айтууга негиз бар. Мындан тышкары Казакстан 2022-жылы Орусияга телескопиялык объектилерди, атайын лазерлерди, радарларды, радионавигациялык жана аралыктан башкаруучу радио жабдууларды, жарым өткөргүчтөрдү өндүрүүдө колдонулган подшипниктерди экспорттоду”, – дейт “Ачык диалог” фондунун президенти Людмила Козловска.

Баяндамада 2022-жылы казак бийлиги Беларуска да санкциядагы товарларды жеткиргени белгиленген.

Санкцияга сунушталган адамдардын тизмесинде Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаевден тышкары Казакстандын тышкы иштер министринин орун басары Роман Василенко, Казакстандын мурдагы президенти Нурсултан Назарбаевдин күйөө баласы, миллиардер Тимур Кулибаев жана ЖККУнун башкы катчы Имангали Тасмагамбетов бар.

26-апрелде улуттук экономика министри Алибек Куантиров Казакстан согушта Орусияга жардам бербегенин билдирди.

Казакстанга иш сапары менен келген соода министринин жардамчысы Мэттью Акселрод бир күн мурда журналисттерге жолугушканда санкцияланган товарларды Орусияга Казакстандын аймагы аркылуу жеткирүү – санкцияларды жана экспорттук көзөмөлдү түздөн-түз бузууга жатарын айткан.

Бирок бул жолкусунда Брюссель Орусиянын өзүнө эмес, ага чектөөлөрдү кыйгап өтүүгө жардам берип жаткан өлкөлөргө көбүрөөк көңүл бурат.

Еврокомиссиянын башчысы Урсула фон дер Ляйендин айтымында, Батыш өлкөлөрү мындай жол менен Орусияны бардык ресурстарга жетүү мүмкүндүгүнөн ажыратууну каалап жатат. “Биз 10чу пакетке Орусияга жардам берип жаткан жеке тараптарды, компанияларды, юридикалык жактарды, анын ичинде үчүнчү өлкөлөрдү да санкциялык тизмеге киргизүү мүмкүндүгүн кошконбуз. Бул албетте жетишсиз, ошондуктан санкциялардын 11чи пакети негизинен чектөөлөрдү кыйгап өтүү маселелерине байланыштуу болот”, – деди Еврокомиссиянын башчысы.

Буга чейин киргизилген санкциялардын 10 топтомунда Орусияга авиациялык кыймылдаткычтарды, жүк ташуучу автоунааларга тетиктерди, курулуш тармагында колдонулуучу жабдууларды, анын ичинде оор техникаларды экспорттоого тыюу салынган. Мындан тышкары кош максаттарга пайдаланыла турган товарлар менен технологияларга да чектөөлөр киргизилген. Бул алардын аскердик максаттарда да колдонулушу мүмкүн экендигине байланыштуу.

Бүгүнкү күндө Орусияга паралеллдүү импорттун негизги булактары катары Бириккен Араб Эмираттары (БАЭ), Кытай, Беларус, Казакстан, Кыргызстан жана Өзбекстан эсептелинет. 9-мартта Түркия санкциялык тизмедеги товарларды ЕБ өлкөлөрүнөн Орусияга өткөрүүнү токтоткон.

Борбордун иликтөөсүндө польшалык PLRBL менен кыргызстандык «Адмит» компаниясы жөнүндө сөз болгон. Алар Европага жыгач жеткирүү үчүн келишим түзүшкөн.

«Пеллет чыгаруу үчүн жыгач Беларустан сатылып алынат. Кийин ал ЕБга жөнөтүлөт. PLRBL компаниясынын жетекчилеринин бири Виталий Лешик муну жашырбайт деле», — деп белгиленген иликтөөдө.

Журналисттер буга чейинки иликтөөсүндө «Адмит» Литвага жыгачты Кыргызстандан жеткирип жатканын маалымдаган. Бирок кабарчылар компания катталган дарекке барганда ал жерде пеллет өндүрүлгөн жерди табышкан эмес.

Кагаз жүзүндө курулуш жана Чыгыш Европадан кызматкерлерди жалдоо менен алектенген PLRBLдин Польша менен Латвияда гана эмес, Кыргызстан менен Казакстанда да компаниялары бар. Жыгачты Белорустан сатып алышат, ал жактан Кыргызстанга же Казакстанга жеткирип, пеллет чыгарылат. Документте товар жергиликтүү сырьёдон жасалган деп көрсөтүлөт.

Иликтөөчүлөр жыгач иштетүүчү «Пинскдрев» компаниясы да санкцияны Казакстан аркылуу айланып өтүүгө аракет жасап жатышы мүмкүн экенин белгилешкен.

Журналисттер Беларуска санкция салынгандан бери Казакстандан ЕБ өлкөлөрүнө жыгач сатуу – 2022-жылдын июнь айынан 2023-жылдын январь айына чейин 137 эсеге, Кыргызстанда 12 эсеге көбөйгөнүн аныкташкан.

Салливан Евробиримдикке мүчө өлкөлөрдөн Борбор Азия өлкөлөрүнө товар сатуу 300% чейин өскөнүн белгилеп, бул товарлардын акыркы жеткен жери кызыктырып жатканын айтты:

“Сөз болуп жаткан 300% бул Евробиримдиктен Кыргызстанга экспорттолгон товар. Мындан тышкары, Европа Биримдигинен Бириккен Араб Эмираттарына, Казакстанга, Өзбекстанга, Арменияга, Грузияга, Сербияга экспорт көбөйдү. Евробиримдик мурда Орусияга экспорт кылып, бирок санкциялардан кийин токтотуп койгон товарларды ташуу өстү”.

ЕБдин санкциялар боюнча атайын өкүлү булардын бардыгы тең санкциялык тизмеге киргизилген товарлар экенин ырастап, анын ичинен согуштук аракеттерге колдонулчу товарлардын ташылып жатканына кабатырлануусун билдирди. Анын айтымында, тетиктери орусиялык курал-жарактардан табылган 770 товар аныкталган. Салливан бул товарлар Орусиянын Украинадагы согушун улантуусуна мүмкүнчүлүк бере турганын белгиледи.

Буга чейин Украинадагы согушка байланыштуу Европа Биримдиги Орусияга каршы санкциялардын 10 пакетин бекиткен.

“Биздин милдет – санкциялардын натыйжалуу ишке ашырылышын камсыз кылуу. Соода агымын талдап чыккандан кийин биз олуттуу өсүштү белгилейбиз, мурда мындай болгон эмес. Кыргызстан да ошондой мамлекеттердин бири. Бирок Кыргызстан мындай жалгыз өлкө эмес экенин белгилейм. Мен Бириккен Араб имараттарында, Түркияда болдум. Казакстан, Өзбекстан, Грузия жана Арменияга да баруу ниетим бар”, – деди ал.

Салливан экспорттолгон товарды иликтөө жана алардын Орусияга сатылуусуна жол бербөө үчүн Кыргызстандын жетекчилиги менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүгө кызыкдар экенин айтты.

Ошол эле маалда ал азырынча Борбор Азия өлкөлөрүнө кыйыр санкцияларды киргизүү жөнүндө сөз жок экенин белгилеп, учурда дипломатиялык сүйлөшүүлөргө гана басым жасалып жатканын кошумчалады.

Буга чейин айрым батыш басылмалары Орусияга Евробиримдиктин санкцияларын кыйгап өтүүгө көмөктөшкөнү үчүн Борбор Азиянын кээ бир өлкөлөрүнө чектөө киргизиши ыктымалдыгын жазган.

Анын айтымында, Беларус бажысы автоунаалар жүктөлгөн вагондорду, автотрейлерлерди да өткөрбөй жатат.

“Эмне үчүн кармап жатышкан себебин айтышкан жок, текшерүүнүн убактысы тууралуу да бизге маалымат берилген эмес. Бажычылар оозеки түрдө гана документтер текшерилет деп айтууда. Бизге машинелер кармалып турган токтоочу жайлар тууралуу гана квитанция беришти. Алгач 15-мартта өткөрөт дешкен, эми апрелдин аягына чейин деп жатышат. Автоунаа токтоочу жайдын акысы же айып пул деп, колубузга чоң суммадагы акчаны төлө деп койсо кандай болот деп чочулап жатабыз”, – деди ал.
Салякаевдин айтымында, бул көйгөйгө АКШдан, Европадан Кыргызстанга унаа ташып келе жаткан бардык ишкерлер дуушар болууда.
Ишкерлердин суранычы менен бул маселе боюнча Кыргызстандын Минскидеги элчиси Эрмек Ибраимов Беларустун Бажы комитетинин төрагасы Владимир Орловский менен жолугуп, сүйлөшкөн. Анда беларус тарап 2022-жылдын сентябрынан тартып, кыргызстандык автоунаа ташуучулар ЕАЭБге алып кирип жаткан машинелерге анализ жүргүзө баштаганын билдирген. Мунун себеби катары автоунаалардын баасы документтерде төмөндөтүлүп көрсөтүлүп келгенин белгилешкен.
Кыргызстандык ишкерлер бул маселеге көңүл буруп, маселени ЕАЭБ алкагында, уюмдун экономикалык комиссиясынын кароосуна алып чыгууну кыргыз өкмөтүнөн суранууда.
АКШ, Европа өлкөлөрүнөн автоунаалар Кыргызстанга алгач Литва, андан Беларус аркылуу алып келинет. Мындан тышкары, Абхазиядан Орусияга, андан кийин Кыргызстанга алып келинген автоунаалар бар.

Кыргызстан менен Беларус Евразиялык экономикалык биримдиктин мүчөсү. Бул уюмга мүчө мамлекеттердин ортосунда товарлар эркин жүгүртүлүшүнө шарт түзүлүшү керек. Бирок ЕАЭБ шарттарына ылайык, Кыргызстанга биримдиктен башка өлкөлөрдөн автоунаа алып кирүүнүн салыгы кымбаттап, ал эми оң рулдуу машинелерге таптакыр тыюу салынган. Сырттан ташылып кирген автоунааларга чыккан жылына жана кыймылдаткыч күчүнө карата бажы төлөмү алынат.

Анда өлкө жарандыгын берүү Конституция, эл аралык келишимдер жана “Кыргыз Республикасынын жарандыгы жөнүндөгү” мыйзамына ылайык жүргүзүлөрү айтылат. Арыз жазуу, кабыл алуунун тартиби, макулдашуу, баш тартуунун себептери жогорудагы нормативдик укуктук актылар менен аныкталары белгиленген.

Президенттик администрация тараткан маалыматка ылайык, жарандык берүү тийиштүү органдар тарабынан тыкыр көзөмөлдөнөт. Кыргызстандын жарандыгын алууну каалагандар жогорудагы талаптардан өтүп, комиссиянын жыйынтыгы менен чечим кабыл алынат. Президенттик администрация жарандык алууда эч кимге артыкчылык берилбей турганын белгиледи.

25-мартта The Moscow Times басылмасы Орусиянын саясий жана ишкер чөйрөдөгү таанымал адамдары кыргыз жарандыгын алып жатышканын жазган. Макалада Кыргызстандын президентинин 2022-жылдын 26-октябрында өлкө жарандыгына кабыл алуу жөнүндө чыгарган жарлыгындагы бир катар адамдардын аты-жөнү жазылган. Transparency International уюмунун Орусия боюнча кеңсеси кыргыз жарандыгын алууда коррупциялык көрүнүштөр бар экенин белгилеп жатат.

The Moscow Times басылмасы шилтеме кылган №359 жарлыктагы бир нече ысымдар Орусиянын Тверь облусунун мурунку губернатору Дмитрий Зелениндин, орус өкмөтүнүн Жогорку сот менен Конституциялык соттогу ыйгарым укуктуу өкүлү Михаил Барщевскийдин кызы Наталья Барщевскаянын, “Жыпар жыт дүйнөсү” компаниясынын кожоюну Валерий Задориндин Александр жана Михаил аттуу уулдарынын жана Bitzlato криптобиржасынын негиздөөчүлөрүнүн бири Антон Шкуренконун аты-жөнү, жашаган жери жана туулган жылдары менен дал келери белгиленген.

Аты аталган кишилер бул маалыматка реакциясын билдире элек.

Расмий маалыматтарга ылайык, кыргыз президенти Садыр Жапаров 2022-жылы “Кыргыз Республикасынын жарандыгына кабыл алуу жөнүндө” 18 жарлык чыгарган. Жарлыктарда 4545 адам өлкө жарандыгына кабыл алынса, 591 адам чыгарылган.

Бул тууралуу 13-мартта Reuters менен New York Times аты аталбаган булактарына шилтеме жасоо менен билдиришти. Азырынча расмий чечим жарыялана элек.

Эгер иш чындап эле ачылса, Украинада согуш башталгандан бери Орусияга карата көрүлгөн алгачкы соттук кадам болуп калат.

New York Times кабарлагандай, эки пункт боюнча айып тагылат: биринчиси – Украинанын жарандык инфратүзүмүн атайлап талкалоо, экинчиси – Украинадан балдары Орусияга алып чыгып кетүү. Киев өспүрүмдөргө карата жасалган мындай мамиледе геноциддин белгилери бар деп эсептейт.

Жакында Эл аралык кылмыш сотунун башкы прокурору Карим Хан Украинага барып, кыйраган энергетикалык жана инфратүзүмдөрдү өз көзү менен көрүп кайткан. Reuters кабарлагандай, аткылоолордон жүздөгөн жарандар өлүп, суу жана электр түйүндөрүнүн талкаланганынан миллиондогон украин жашоочулары жабыркады.

Женева конвенциясы жана кошумча протоколдор согушкан тараптарды жарандык объектилер менен аскердик буталарды айырмалай билүүгө милдеттендирет. Эл аралык укук жарандык жайларды бутага алууга тыюу салат.

Human Rights Watch эл аралык укук коргоо уюму 13-мартта жарыялаган баяндамада айтылгандай, ата-энесинен ажыраган балдар оор психологиялык сокку алышкан. Ата-энеси барлар да алар менен жолугуу мүмкүндүгүнө ээ эмес. Украиналык айрым балдар күчтөп Орусияга чыгарылган.

Киев жана бир катар өлкөлөр орусиялык жетекчилерди жана аскерлерди жоопко тартуунун башка жолдорун да талкуулашууда.