ДҮЙНӨ ЖҮЗҮНДӨ

“Украинага каршы орус согушунун бенефициарлары. Назарбаев-Токаевдин режими Путинге кантип жардам берүүдө?” деген аталыштагы баяндама 25-апрелде жарыяланды. Анда Орусия Украинага басып киргенден кийин Казакстан Москвага аскердик максатта колдонула турган каражаттарды жеткирүүгө көмөктөшкөнү айтылат.

Баяндаманын авторлору буга Казакстандын тышкы соода боюнча расмий статистикасынан мисал келтирген. Мындан тышкары батыш медиасындагы макалаларга, эксперттердин баасына жана инсайдерлердин билдирүүлөрүнө шилтеме жасашкан.

“Казакстан 2022-жылы Орусияга 11,5 тонна ок-дары экспорттогон. Ошол эле жылы Казакстан Франциядан 17,8 тонна ок-дары алган. Казак бийлиги француз порохун Орусияга реэкспорт кылган деп айтууга негиз бар. Мындан тышкары Казакстан 2022-жылы Орусияга телескопиялык объектилерди, атайын лазерлерди, радарларды, радионавигациялык жана аралыктан башкаруучу радио жабдууларды, жарым өткөргүчтөрдү өндүрүүдө колдонулган подшипниктерди экспорттоду”, – дейт “Ачык диалог” фондунун президенти Людмила Козловска.

Баяндамада 2022-жылы казак бийлиги Беларуска да санкциядагы товарларды жеткиргени белгиленген.

Санкцияга сунушталган адамдардын тизмесинде Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаевден тышкары Казакстандын тышкы иштер министринин орун басары Роман Василенко, Казакстандын мурдагы президенти Нурсултан Назарбаевдин күйөө баласы, миллиардер Тимур Кулибаев жана ЖККУнун башкы катчы Имангали Тасмагамбетов бар.

26-апрелде улуттук экономика министри Алибек Куантиров Казакстан согушта Орусияга жардам бербегенин билдирди.

Казакстанга иш сапары менен келген соода министринин жардамчысы Мэттью Акселрод бир күн мурда журналисттерге жолугушканда санкцияланган товарларды Орусияга Казакстандын аймагы аркылуу жеткирүү – санкцияларды жана экспорттук көзөмөлдү түздөн-түз бузууга жатарын айткан.

Бирок бул жолкусунда Брюссель Орусиянын өзүнө эмес, ага чектөөлөрдү кыйгап өтүүгө жардам берип жаткан өлкөлөргө көбүрөөк көңүл бурат.

Еврокомиссиянын башчысы Урсула фон дер Ляйендин айтымында, Батыш өлкөлөрү мындай жол менен Орусияны бардык ресурстарга жетүү мүмкүндүгүнөн ажыратууну каалап жатат. “Биз 10чу пакетке Орусияга жардам берип жаткан жеке тараптарды, компанияларды, юридикалык жактарды, анын ичинде үчүнчү өлкөлөрдү да санкциялык тизмеге киргизүү мүмкүндүгүн кошконбуз. Бул албетте жетишсиз, ошондуктан санкциялардын 11чи пакети негизинен чектөөлөрдү кыйгап өтүү маселелерине байланыштуу болот”, – деди Еврокомиссиянын башчысы.

Буга чейин киргизилген санкциялардын 10 топтомунда Орусияга авиациялык кыймылдаткычтарды, жүк ташуучу автоунааларга тетиктерди, курулуш тармагында колдонулуучу жабдууларды, анын ичинде оор техникаларды экспорттоого тыюу салынган. Мындан тышкары кош максаттарга пайдаланыла турган товарлар менен технологияларга да чектөөлөр киргизилген. Бул алардын аскердик максаттарда да колдонулушу мүмкүн экендигине байланыштуу.

Бүгүнкү күндө Орусияга паралеллдүү импорттун негизги булактары катары Бириккен Араб Эмираттары (БАЭ), Кытай, Беларус, Казакстан, Кыргызстан жана Өзбекстан эсептелинет. 9-мартта Түркия санкциялык тизмедеги товарларды ЕБ өлкөлөрүнөн Орусияга өткөрүүнү токтоткон.

Борбордун иликтөөсүндө польшалык PLRBL менен кыргызстандык «Адмит» компаниясы жөнүндө сөз болгон. Алар Европага жыгач жеткирүү үчүн келишим түзүшкөн.

«Пеллет чыгаруу үчүн жыгач Беларустан сатылып алынат. Кийин ал ЕБга жөнөтүлөт. PLRBL компаниясынын жетекчилеринин бири Виталий Лешик муну жашырбайт деле», — деп белгиленген иликтөөдө.

Журналисттер буга чейинки иликтөөсүндө «Адмит» Литвага жыгачты Кыргызстандан жеткирип жатканын маалымдаган. Бирок кабарчылар компания катталган дарекке барганда ал жерде пеллет өндүрүлгөн жерди табышкан эмес.

Кагаз жүзүндө курулуш жана Чыгыш Европадан кызматкерлерди жалдоо менен алектенген PLRBLдин Польша менен Латвияда гана эмес, Кыргызстан менен Казакстанда да компаниялары бар. Жыгачты Белорустан сатып алышат, ал жактан Кыргызстанга же Казакстанга жеткирип, пеллет чыгарылат. Документте товар жергиликтүү сырьёдон жасалган деп көрсөтүлөт.

Иликтөөчүлөр жыгач иштетүүчү «Пинскдрев» компаниясы да санкцияны Казакстан аркылуу айланып өтүүгө аракет жасап жатышы мүмкүн экенин белгилешкен.

Журналисттер Беларуска санкция салынгандан бери Казакстандан ЕБ өлкөлөрүнө жыгач сатуу – 2022-жылдын июнь айынан 2023-жылдын январь айына чейин 137 эсеге, Кыргызстанда 12 эсеге көбөйгөнүн аныкташкан.

Салливан Евробиримдикке мүчө өлкөлөрдөн Борбор Азия өлкөлөрүнө товар сатуу 300% чейин өскөнүн белгилеп, бул товарлардын акыркы жеткен жери кызыктырып жатканын айтты:

“Сөз болуп жаткан 300% бул Евробиримдиктен Кыргызстанга экспорттолгон товар. Мындан тышкары, Европа Биримдигинен Бириккен Араб Эмираттарына, Казакстанга, Өзбекстанга, Арменияга, Грузияга, Сербияга экспорт көбөйдү. Евробиримдик мурда Орусияга экспорт кылып, бирок санкциялардан кийин токтотуп койгон товарларды ташуу өстү”.

ЕБдин санкциялар боюнча атайын өкүлү булардын бардыгы тең санкциялык тизмеге киргизилген товарлар экенин ырастап, анын ичинен согуштук аракеттерге колдонулчу товарлардын ташылып жатканына кабатырлануусун билдирди. Анын айтымында, тетиктери орусиялык курал-жарактардан табылган 770 товар аныкталган. Салливан бул товарлар Орусиянын Украинадагы согушун улантуусуна мүмкүнчүлүк бере турганын белгиледи.

Буга чейин Украинадагы согушка байланыштуу Европа Биримдиги Орусияга каршы санкциялардын 10 пакетин бекиткен.

“Биздин милдет – санкциялардын натыйжалуу ишке ашырылышын камсыз кылуу. Соода агымын талдап чыккандан кийин биз олуттуу өсүштү белгилейбиз, мурда мындай болгон эмес. Кыргызстан да ошондой мамлекеттердин бири. Бирок Кыргызстан мындай жалгыз өлкө эмес экенин белгилейм. Мен Бириккен Араб имараттарында, Түркияда болдум. Казакстан, Өзбекстан, Грузия жана Арменияга да баруу ниетим бар”, – деди ал.

Салливан экспорттолгон товарды иликтөө жана алардын Орусияга сатылуусуна жол бербөө үчүн Кыргызстандын жетекчилиги менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүгө кызыкдар экенин айтты.

Ошол эле маалда ал азырынча Борбор Азия өлкөлөрүнө кыйыр санкцияларды киргизүү жөнүндө сөз жок экенин белгилеп, учурда дипломатиялык сүйлөшүүлөргө гана басым жасалып жатканын кошумчалады.

Буга чейин айрым батыш басылмалары Орусияга Евробиримдиктин санкцияларын кыйгап өтүүгө көмөктөшкөнү үчүн Борбор Азиянын кээ бир өлкөлөрүнө чектөө киргизиши ыктымалдыгын жазган.

Мекеменин дүйнөдөгү адам укуктары боюнча 2022-жыл үчүн даярдаган баяндамасында Тажикстандын Конституциясы көп партиялуулукту кепилдей турганы, бирок бийлик саясий плюрализмге тоскоолдук кылып жатканы жазылган.

Ар жылкы баяндаманын авторлору президент Эмомали Рахмондун уулу, Душанбе шаарынын мэри Рустами Эмомали 2020-жылы тажик парламентинин жогорку палатасынын төрагалыгына шайланып, атасынан кийинки өлкөдөгү экинчи кишиге айланып, мураскер болуп калганын белгилешкен.

“2020-жылдагы парламенттик жана президенттик шайлоолор эркин эмес жана адилетсиз өткөн… Бардык күч түзүмдөрү менен Бажы кызматы түздөн-түз президентке баш ийет. Биздеги маалыматтарга ылайык, Улуттук коопсуздук кызматынын өкүлдөрү көптөгөн мыйзамга каршы келген иштерди жасашат”, – деп жазылган Мамдепартаменттин баяндамасында.

Анда ошондой эле Эмомали Рахмондун тушундагы буга чейинки бир дагы шайлоо эл аралык стандарттарга ылайык жана ачык өтпөгөнү белгиленген.

“Мындан тышкары Тажикстанда жарандарды саясий себептер менен камакка алуу, кыйноо, өлтүрүү, журналисттерди коркутуу, сөз жана дин эркиндигин чектөө сыяктуу адам укуктары бузулган учурлар да катталууда”, – деп жазылган баяндамада.

Азырынча Тажикстандын бийлиги Мамлекеттик департаменттин бул баяндамасы боюнча комментарий бере элек.

Акыркы жылдары эл аралык укук коргоо уюмдары Тажикстанда адам укуктары бузулган учурлар боюнча өлкө бийлигин бир канча жолу сынга алышкан.

Өткөн жумада дүйнөнүн 197 өлкөсүндөгү жарандык коомдун жана жарандык укуктардын абалын баалаган CIVICUS эл аралык уюму Тажикстанды “жабык” өлкө деп тапкан. Уюмдун 16-мартта жарыяланган баяндамасында Тажикстан менен бир катарга Түркмөнстан, Кытай, Сирия, ошондой эле Африка жана Азия континентиндеги бир катар өлкөлөр жайгашкан.