Author Archives: Эргешов Бактыбек

Кыргызстандын түштүгүндө  өстүрүлгөн күрүчтөрдүн ичинен эң эле таанымалуусу Оштун Өзгөн районунда  өстүрүлгөн «Өзгөн күрүчү». Ал өлкөбүздө эле эмес, Борбордук Азиядан алыскы өлкөлөрдө да белгилүү.  “Чыгыштын кызгылт бермети” делген күрүчтүн эң мыкты жана кымбат бул сорту өзүнүн укмуштуудай даамы менен өзгөчөлөнсө да азыркы убакта анын баалуулугу унутта калып жаткандыгы, ага болгон талаптын жоктугу өкүнүчтүү. Мунун себептери эмнеде экендигине саресеп салып көрүүнү чечтик.

Өзгөн күрүчүнүн өндүрүү сырларын, пайдаларын, киреше булак катары караларын күрүч менен ишкерлик кылууда 15 жылдык тажырыйбасы бар Төлөгөн Мамыровдун өз оозунан уктук. Анын айтымында күрүч өстүрүү да өзүнчө эмгекти талап кылат жана ал бардык эле адамдын колунунан келе бербейт. Жергиликтүү  тургундардын көпчүлүгү күрүч өстүргөнү менен, жерге, кароосуна жараша даамдары айырмаланып турат. Уруктун да бир канча түрлөрү бар жана алардын ичинен азыркы мезгилде көп колдонулганы “Өзгөн 3” сорту. Чыгашасынан сырткары жакшы эле киреше түшөрүн айткан каарман анын килограммы 180 сомду түзөт дейт. Ал эми эгүү убагында 1 сотых жерге 1500 сом каражат жумшаларын да кошумчалады. Ошого карабастан ички керектөө менен гана чектелген Өзгөн күрүчү тышкы рынокко чыгарылбай турганын, анын коңшу өлкөлөрдө бренд катары таанылганына карабастан аз өлчөмдө экспорттолорун да баса белгиледи.

Буга чейин Өзгөн күрүчүнун баалуулугун арттыруу үчүн түрдүү иш-чаралар уюштурулуп келгенин, алгачкы жолу 2014-жылы уюштурулган күрүч фестивалынын жүрүшүндө күрүчтү дүйнөнүн башка өлкөлөрүнө да жайылтуу, илимий жактан анын сапатын, ден соолукка пайда-зыянын иликтөө максаты көздөлгөнүн Өзгөн шаарында жашаган айыл чарба илимдеринин доктору, профессор Элтар Исмаилов Би-Би-Сиге билдирген. Ал көп жылдардан бери бул күрүчтү изилдеп, дүйнөлүк рынокко чыгарууга аракет кылып келаткан кишилердин бири. 

Эксперттердин анализдөөсүндө Өзгөн күрүчүндө Менделеевдин таблицасындагы организмге пайдалуу делген элементтердин бар экендиги белгилүү болгон. Бул күрүч сууну жана  нормасына ылайык күндүн нурун талап кылгандыктан сапатына да чоң таасирин тийгизет. Дүйнөлүк стандартта күрүчтүн курамында 6 пайызы белок боло турган болсо, Өзгөн күрүчүндө 10-12 пайыз белок бар. Адамдын организмине зыяны көп делген крахмалдар Кытайдын күрүчүндө 30-32 пайызды түзсө, ал эми өзгөндүкүндө 8-10 пайызга чейин экенин айтышат жергиликтүү окумуштуулар.

Статистикага ылайык, дүйнөдө күрүчтү эң көп өндүргөн өлкөлөрдүн алдыңыкы сабында Кытай, Индия, Индонезия, Бангладеш, Ветьнам, Тайланд сыяктуу Азия өлкөлөрү турат. Алдыңкы ондукка кирген өлкөлөрдүн бири бул Япония. Алар байыртадан келаткан күрүч өстүрүү маданиятын бийик деңгээлде сактап келишет.

Ал эми Өзгөн күрүчү дүйнөлүк деңгээлге жетпесе да, жок эле дегенде мамлекетибизде баалуулугун сактап калууга тийиш. Маселен иликтөөчү Кубан Дооронов, сырттан келип жаткан, өзгөчө Кытайдан экспорттолгон күрүчтүн курамында организмге пайдалуу заттардын жок экендиги изилденгенин  айтат: «Бизде азык-түлүк товарларынын ичинен дүйнөлүк рынокто эң аз экспорттолгон бул – күрүч. Күрүч өстүргөн өлкөлөр өздөрүнө да жеткире албайт. Мисалы, Кытай менен Индия дүйнөдөгү күрүч өстүрүүнүн 55 пайызын түзсө, алар 1 пайызын гана экспортко алып чыгат. Азыр Африка өлкөлөрүндө күрүч эгүү жайылып жатат. Анткени, булар ачкачылыктан сактап калуучу азык экен деп көңүл буруп жатышат.

Кыргызстанда өндүрүлүп жаткан бул күрүч тууралуу маалыматы болбогондор көп. Ушундан улам жарнамасы жакшы болгон, сырттан келген күрүчтөргө көбүрөөк талап болуп жаткандыр деген ой да келбей койбос. Ушул ойду улай Бишкек шаарынын тургуну Зуура Нурмагаметовадан сураганыбызда ал төмөндөгүлөрдү кошумчалады: “Мен баарынан көп краснодар, Казакстан күрүчүн колдоном. Анткени баасы чөнтөгүңө ыңгайлуу жана даамына көнүп калгам. Ачыгын айтканда сиз айтып жаткан Өзгөн күрүчү тууралуу бул убакытка чейин укпаптырмын”.

Мындан кандай жыйынтык чыгарсак, Өзгөн күрүчү Кыргызстандын түштүк аймактарында популярдуу аталганы менен өлкөбүздүн түндүк бөлүгүндө аны колдонмок тургай даамын да татып көрбөгөндүгү айкын болууда. Жергиликтүү калктын учурда өзүбүздөн чыккан күрүчтөргө караганада импорттолуп келген күрүчтөрдү колдонуп келет. Анын башкы себеби арзан экендигинде. Мисалы, Өзгөн күрүчүнө караганда Өзбекстандын Ташкент лазер күрүчүн көбүрөөк алышат. Анткени баасы 130 сомду түзөт. Ал эми Өзбекстанга биздин күрүч экспорттолбойт. 

Айзат Кочкорова,

Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин журналистика бөлүмүнүн студенти.

Жылдан жылга улгайган адамдардын көбөйүшүнөн улам алардын жашоо шартын жакшыртуу, жаңы мүмкүнчүлүктөрдү түзүп берүү маселеси күн тартибине коюлуп, актуалдуулугу артууда. 

Улуттук статистикалык комитети Кыргызстанда 348 миң улгайган адам жашарын маалымдаган. Бул өлкөнүн калкынын 5,2 пайызын түзөт (2022-жыл). БУУнун болжолу боюнча, бул тенденция республикада болжол менен 2030-жылы байкалат, анда 65 жаштан жогорку курактагы адамдардын үлүшү 7 пайызга жакындашы белгиленет.

БУУнун жаш классификациясына ылайык эгерде калктын жалпы санында 65 жана андан жогорку жаштагы адамдардын үлүшү 4 пайыздан төмөн болсо, анда мындай өлкөнүн калкы жаш деп эсептелет. Эгерде 4 пайыздан 7 пайызга чейинки чектерде болсо – калк карылыктын босогосунда. 7 проценттен жогору болсо, калк карыган болуп эсептелинет.

Бул статисканы көрүп учурдагы “Кыргызстандын аймагында улуу муундун өнүгүшү, жашоо шартын жакшыртуу, аларды камсыздоо үчүн кандай мекемелер, иш-чаралар бар?” деген суроо туулушу мүмкүн. Эгерде сиз да бул суроолорго кызыгып Google, ютуб ж.б социалдык тармактарга кайрылсаңыз, анда тиркемеңиздеки биринчи он жооптун жыйынтыгы “карылар үйү” деген сөз айкалышы чыгат. Ал эми коомдун бул мекемеге болгон жалпы мамилесин ачыктасак, Жогорку Кеңештин жыйынында депутат Жеңишбек Токторбаевдин айтканынан байкасак болот: 

“Бишкек шаарында карылар үйүндө 226 кары жашаса, анын 45 пайызы кыргыз улутундагы карылар жана чоң энелер. Кыргыздар качан ушинтип жашаган? Кыргыздар карыган ата-энесин эч качан ташташкан эмес!”, – дейт депутат.

Бул сөздөрдүн түпкүрүндө “кыргыз коому ата-энесин өзү багып, камсыздап, карайт” деген маани жатат. А бирок элдин негизги бөлүгү каражат табуу, билим алуу өңдүү себептеринен көп убакытты жумушта, окуу жайда өткөрүүгө тийиш. Бул жагдайды эске алганда ата-эненин жашоосун сапаттуу, кызыктуу өтүүсүнө шарт түзүп берүү зарылчыгы чыгат. Анткени бул жашта улуу муун өзүн жалгыз сезүү ыктымаалы чоң. Алардын себептерин 40 жылдан бери психолог болуп иштеген Гулайша Ташыбаева ачыктап берди:

“Бардык жаш курактардагыдай эле улгайган, пенсияга чыккан адамдардын психологиялык абалынын оорлошу, депрессияга, стресске түшүү ыктымалдыгы бар. Анткени, алар өздөрүн жалгыз, керексиз сезиши мумкун. Финансылык каражаттарынан көйгөй пайда болсо, бул маселени чечүүгө алсыз болуп калгандары үчүн өздөрүн жемелешип, пенсияга чыккандан кийин өзүнүн бир статусун жоготкондугу үчүн капаланышат”,- дейт Гулайша айым.

Психолог жалгыздыктын бир нече себептерине токтолду:

1. Бойго жеткен балдар өз көйгөйлөрүн чечүү үчүн ата-энесинин үйүнөн чыгып кеткенде, алар менен аз сырдашат,

    2. Жакындарын, досторун жана эски тааныштарын, жоготкондо,

3. Убакыттын өтүшү менен улгайган адам ден соолугунун начарлап баратканын жана өлүм тууралуу ойлонгондо  жалгыздыктан коркуу сезими күчөйт. Ошондуктан, кары адамдын жанында жардам бере турган, колдоо көрсөтө турган адам болушу абдан маанилүү.

Башка пикирлерде улуу муунду биз индивид, өзүнүн кызыкчыгы, каалоосу, кыялдары бар инсандар катары кабыл алып, аларга ыңгайлуу болушу үчүн көйгөйлөрүн чечүү жолдорун издөөгө аракет жасашыбыз керек. Бир жолун сиздерге 1962-жылы төрөлгөн Анар Мадалиева айтып берсин: 

“Мен өзүм “Алтымыштан кийин жашоо жаңы башталат!”, – деген ураан менен жашайм. Францияда болгон тажрыйбамды айтсам, 2015-жылдары мен Парижге кичинекей Анардын кыялын орундатуу үчүн сапар тарттым. Төрт жыл ичинде француздардын ой-жүгүртүүсүн, баалуулуктарын, салттарын үйрөнүп, биздин мамлекет менен айырмачылыктарын көрө алдым. Франция менен Кыргызстанды салыштырганда ал өлкөдө пенсияга чыккан адамдарга бардык шарттар курулган экен. Алардын дайыма өздөрүнө кызык бир иш-аракеттер менен алек болуп жатканын көрөсүң. Франциядагы ыктыярчылар карыларды көргөзмөлөргө, сейилдөөлөргө чыгарышып, окуу жайлар ар түрдүү темалар боюнча чейрек сайын лекцияларга катышууну сунуштап, санариптик технологияларды жакшы билбеген, бирок үйрөнүүнү каалагандар үчүн атайын улуу муунга арналган бекер курстарды ачып коюшуптур.”

Жогоруда айтылган мүмкүнчүлүктөрдү биз дагы Кыргызстанда карыларды коомго социалдаштыруу менен эки муундун ортосундагы түшүнбөстүктөрдү азайтыш үчүн, алардын жаңы тендецияларга кызыгуусун арттыруу максатында колдонсок болот. Ал эми карыларды жалгыздыктан арылтуу, коом менен аралашуу үчүн экинчи чечим дагы бар. Башка мамлекеттерге ачылып баштаган карылар үчүн бала бакчалар тууралуу уктуңуз беле? Бул тууралуу Санкт-Петербургда карылар үчүн «Опека» пансионаттарынын негизделген мекеменин сайтында төмөнкүдөй мүнөздөмө берилет: 

“Карылар үчүн бала бакчалардын негизги идеясы – улгайган жана жалгыз бой адамдарды керектүү социалдык жана медициналык жардам ала турган, бош убактысын үйдөн туруктуу чыкпай, карылар үйүнө көчпөстөн өткөрө турган жай менен камсыз кылуу. Чоңдор үчүн бала бакчаларда санитардык жардам гана албастан, көңүл ачууга, психолог менен баарлашууга же экскурсияга чыгууга да болот.

Карылар үчүн бакча менен карылар үйүнүн айырмасы:

Бала бакчага кары адам күнүгө келет, бирок ал жерде түнөбөйт. Чынында, мындай мекемелер туруктуу жашоо мүмкүнчүлүгүн бербейт, алар туугандарынын кароосу жок калган карыга күндүзү бардык зарыл жардамдарды ала турган жайды гана түзүшөт. Бул мекеме кичинекей балдар үчүн салттуу бала бакчадай эле артыкчылыктарга ээ. Мындай мекеме эс алуу жана реабилитациялык программалар менен айкалышкан жумуш күнүндө карыларга кесиптик кам көрүүнү уюштурууга эң сонун мүмкүнчүлүк. Өзгөчө маанилүү нерсе, улгайган адамдын борбордогу теңтуштары менен гана эмес, жакындары менен да тынымсыз баарлашуу мүмкүнчүлүгү бар, анткени үйдөн жана үй-бүлөсүнөн бөлүнүү жок. Бул карыянын туруктуу психологиялык абалын сактоодо зор роль ойнойт.”, – деп жазылат мекеменин сайтында. 

Жыныйтыктап айтканда, карылар үчүн бакчалар негизинен карылар үйүнө ата-энесин бергиси келбей, бирок жетиштүү убакыт бөлө албай жаткандарга, деги эле улуу муунга өзүнүн сырдаштарын табууга, көңүлдүү убакыт өткөзүүгө жаңы шарт түзүп берет. Окуу жайлардын аларга жаңы нерселерди үйрөтүү каалоосу муундар арасындагы талаш-тартыштын жоюлусун камсыздайт.  Психологдор айткандай жалгыздык сезимден арылтып, стресске, депрессия түшүү ыктымалдыгын азайтууга жардам берет.                        

Аида Замирбекова, 

Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин журналистика бөлүмунүн студенти.

Эл арасында эмдөө тууралуу ар кандай кайчы пикирлер айтылып келет. Эмдөөнүн пайдалары, зыяндуулугу тууралуу толтура маалыматтар тараган.  Албетте, эмдөөдөн өтүү же баш тартуу ар бир адамдын укугу, ал эми балдар үчүн ата-энелеринин чечими  болгону менен туура эмес тандоо жеке адамга эле эмес, үй-бүлөсү, бүтүндөй коом үчүн оор кесепеттерди алып келүүдө.

2022-жылы августта Бишкектеги жугуштуу оорулар ооруканасында 5 жашар бала селейме оорусунан көз жумган. Селейме нерв системасын жабыркаткан, денени карыштырган курч жугуштуу оору болуп саналат. Бала төрөтканадан 1 эле вакцина алып, калгандарынан ата-энеси баш тартышкан. Бул маалыматты Саламаттыкты сактоо министрлиги ырастаган. Бул бир эле мисал. Ал эми Республикалык эмдөө борборунун каттоосуна таянсак, ар жыл сайын Кыргызстанда 8 миңге чукул жаран расмий түрдө эмдөөдөн баш тартышат. Каттоого алынбаганы канча? 

Эмне үчүн эмдөө алууга каршы болушат деп анализдеп, басымдуу бөлүк диний ишенимдеринен улам экендигин көрө алдым. Анткени «чочконун эти кошулат экен, арам экен» деген сыяктуу түшүнүктөр бар. Кыргызстанда калктын 88 пайызы ислам динин кармандыктан молдого кайрылып көрдүм.

«Маселе эмдөөдө эмес,  маселе эмдөөнүн ичинде эмнелер камтылгандыгында. Кээ бир адамдарыбыз эмдөөдө пайда бар, анткени, адамдардын клеткаларын жандандырып, көптөгөн ооруларга туруштук бергенге жардам берет десе, кээ бири  тескеринче ошол клеткаларды өлтүрүп, адамдарды алсыз кылып койгонго себеп болот деп айтышат. Азыркыга чейин ушул талаш болуп келет. Талаш эмдөөдөн кийин пайда боло турган жыйынтыкта. Эгер вакцинанын толук далилин билсек, жүз пайыз жардам берет экендигин, анда ,ооба, шариятыбыз дагы жол берет»-деди, Ислам университетинин бүтүрүүчүсү, имам Тилек Зарылбеков.

Ошондой эле, ден соолукка өзгөчө маани берилиши керектигин «күчтүү мусулман алсыз мусулманга караганда жакшыраак», «адам өзүнүн ден соолугуна жооп берет» деген хадистер менен бекемдеп, өзү дагы, балдары дагы эмдөөдөн өтүп турарын кошумчалады. 

 Республикалык Эмдөө Борборунун директору Гүлбара Ишенапысова диний ишенимдерден улам баш тарткандар мурда 70 пайызды түзсө, бул көрсөткүч диний уюмдар менен иштешүүнүн натыйжасында 2021-жылы 50 пайызды көрсөткөндүгүн «Спутник» порталына берген маегинде билдирген.

Дагы бир себеби – эмдөөнүн  натыйжалуулугу жана коопсуздугуна болгон күмөнсүнүү. Мындай күмөн вакцинанын курамын изилдеп, ага канааттанбагандыктан деле жаралбайт. Бул жерде чөйрөсүнөн көргөн тажрыйбалар, «туугандар» группасынан уккан ушак-айыңдар, социалдык тармактарда кеңири тараган фейк маалыматтар, дезинформациялар чоң роль ойнойт. Мисалы, кошунасынын баласы сасык тумоого каршы эмдөө алгандан кийин деле ооруп калса, «эмдөө болбогон эле нерсе тура» деп, өзү көргөн саналуу эле окуялардан, орто статистикалык жыйынтыктарга карабай тыянак чыгарып алгандар бар. Айрымдар жакын адамдарынан уккандыгы үчүн эле ишенип алышат. Factchek.kg журналисти, медиа адис Асель Сооронбаева бул боюнча: “Мисинформация- жакындарын сактап калуу оюнда туура эмес маалыматтарды таратуу. Ал атайын фейк маалымат таратпайт. Бул – инстинкт” дейт.

 Эмдөө эмне үчүн керек, албай койсо кандай кесепеттери болорун  Балыкчы шаардык ооруларды алдын алуу жана мамлекеттик санитардык-эпидемиологиялык көзөмөлдөө борборунун кызматкери Кенже Исенбаевадан сурадым.

Жалпысынан эмдөө аркылуу көп ооруларды алдын алса боло тургандыгын, адамдын организми кайсы ооруга каршы вакцина алса, ошол оорулардан сактарын айтты . «Эмдөөдөн өтпөй койсо организмде илдетке иммунитет пайда болбойт дагы, биринчи орунда эмдөө албаган адам ооруйт. Мисалы, кызамык менен ооруган балдардын көбү мурда вакцина албагандар”-дейт, Кенже айым.

Азыр интернет желесинде маалыматтар абдан көп болгондуктан, чын менен жалган кабарларды бири-биринен айырмалаш оор. Ушундан пайдаланып, коомго дүрбөлөң салуу үчүн дезинформацияларды атайын жаратып келишет. 

Бирок коомдун күзгүсү болгон, коомду агарта турчу адамдардын публикага сөздөрүн ылгабай, тактабай чыгара бергендери кандай? Эмдөөнүн коопсуздугуна кошумча күмөн жаратпайбы? деген суроо туулат.

   2021-жылы 17-июлда депутат Шайлообек Атазов жогоркудай пикирин өз фейсбук баракчасына жүктөгөн. Бул боюнча kaktus.media фактчегин жүргүзүп, Атазовдун айткандарын Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму четке каккан.

Ошондой эле, социалдык тармактарда колдонуучулардын, же атайын жалданган бот, троллдордун калтырган билдирүүлөрү эмдөөгө каршы коомдук пикирди жаратып койгон учурлар кездешет. 

Мындан сырткары, жөн эле кайдыгерликтен, башкача айтканда, 

 «жумушум көп, убактым жок» деген шылтоолордон улам, же маалымат жетпей калгандыктан эмдөөдөн өтпөй калгандар да бар. Мисалы, сиз, азыр Кыргызстандын бардык аймактарында Гепатит В’ га каршы 23 жаштан 65 жашка чейинки жарандарга бекер эмдөө жүрүп жаткандыгын билесизби? 

 Жыйынтыктап айтканда, эмдөөгө болгон көз карашыбызды өзгөртүү эч кандай мыйзам аркылуу чечилчү маселе эмес. Анткени, 2021-жылы «Анык эмес маалыматтардан коргоо жөнүндө мыйзам» сөз эркиндигин ооздуктаганга ыкма экендиги айтылып, медиа адистери тарабынан катуу сындалды. Ал эми эмдөөнүн баарын милдеттүү кылып коюу адам укуктарын жана эркиндиктерин бузуу катары бааланат. Ошентсе да, бир канча өлкөлөрдө: Германия, Сингапур, Франция, Италия, Индонезияда эмдөө албагандарга айып пул салынып, түрмөгө камоого чейин жетет. 

Өз укуктарыбызды мыйзамдар аркылуу чектеттирбей эле, жөн гана ар бирибиз медиа сабаттуу болуп, туугандарыбызга «Эмдөө ДНКны бузат. Баланын аң-сезими өспөй калат» деген такталбаган маалыматтарды жибере бербей, жеке ишенимдерибизге байланбай, медициналык изилдөөлөргө гана таянып эмдөөдөн өтүп же баш тартып,  ден соолугубузга олуттуу мамиле кылсак.

Уулжан Бейшенбекова,

Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин журналистика бөлүмүнүн студенти.