Кара-Балта метеостанциясынын билдирүүсү боюнча, Чүй облусунун Жайыл районунда 21-апрель күнү саат 03:22дан 03:40ка чейин катуу шамал катталган. Бул тууралуу ӨКМнын маалымат кызматы билдирди.
Батыштан соккон шамалдын ылдамдыгы секундасына 25 метрге чейин жеткен. Учурда жарандык коргоо комиссиясы тарабынан иликтөө жүргүзүлүп жатат. Алдын ала алынган маалымат боюнча кыйроолор жана жабыркагандар жок.
Премьер-министр Сооронбай Жээнбеков 20-апрелде Тайырбек Сарпашевди өкмөткө караштуу Мамлекеттик каттоо кызматынын төрагалыгына дайындоо тууралуу буйрукка кол койду.
Эске сала кетсек, Сарпашев буга чейин дагы аталган кызматты жетектеп келген.
Айтылуу «Комиссар Катани» ушул күндөрү түрдүү саясый күчтөргө кошулбастан, чыныгы абалды анализдеп, кырдаалды таразадан өткөрүүдө. Ар кандай тукурма күчтөрдү, айрым көөдөнү сокур топтордун терисин жамынышкан оппозиция өкүлдөрүнүн чыныгы жүзүн, түпкүрүндөгү бузуку максаттарын туйган каарманыбыз баарынан өзүн оолак кармап, кырдаалга абай салууда. Көрсө, чыныгы илбирс гана олжосун сабырдуулук менен күтөөрү чын тура. Саясаттагы мындай кыраакы жүрүшү менен Өмүрбек Суваналиев алыска барат го…
Булак: “Азия ньюс”
20-апрелде “Парламент” радиосунун “Күн тартиби” программасында “Коррупциялык укук бузуулар тууралуу билдирген жактарды коргоо” жөнүндө мыйзам долбоору талкууга алынып, ага мыйзам долбоорунун демилгечиси Аида Салянова, юридика илимдеринин доктору Бекбосун Бөрүбашев катышты.
Мыйзам долбоордун маани-максатын жана аны кабыл алуу зарылдыгына токтолгон эл өкүлү Аида Салянова коррупциялык иштер тууралуу маалымат берген жарандарга шарт түзүү зарылдыгын айтты. “Коррупция менен күрөштү жалаң гана жоопко тартууну эсептебешибиз керек. Жарандардын өздөрүнө шарт түзүп берүү зарыл, эртеңки күнү алар куугунтукталып калбагандай мыйзам керек. Биз сунуштап жаткан долбоор коррупция менен күрөшүүдү жарандардын активдүүлүгүн күчөтүүгө багытталган. Жарандар качан мыйзамсыз иш-аракеттерге каршы күрөшөт? Аларга кепилдик берилсе, басмырлоого туш келип кабалагандай шарт түзүлсө натыйжалуу күрөш болот. Мисалы, таза иштеген адамдар мамлекеттик кызматтардагы коррупциялык фактыларды билген болсо ал фактылар тууралуу айтууга милдеттүү. Бирок алар азыркы учурда айтпайт, анткени ага кепилдик жок, коркот”, -деди Аида Салянова.
Депутат ырастагандай, коррупциялык иштердин бетин ачууга көмөктөшкөн жаранга сый акы кароо, аны жумуштан кетирүү жана кызматтан төмөндөтпөө маселеси да мыйзам долбоорунда камтылган. “Эгер бир жаран кайсы бир мыйзамсыз ишти ачыкка чыгарса, анын билдирүүсү менен пара алуу фактысы табылса ошол каражаттын 30 пайызын берсин деп жатабыз. Эгер мамлекеттик мүлк уурдалып жатканда жарандын билдирүүсү менен токтотулса, ошол мүлктүн баасынын 30% бериш керек деп сунуштап жатабыз”,-дейт мыйзамдын автору.
Талкууга катышкан юридика илимдеринин доктору Бекбосун Бөрүбашев сунушталып жаткан мыйзамды колдой турганын белгиледи. “Мындай мыйзам сөзсүз керек, мамлекеттик, саясий коррупцияга белчебизден баттык, бул мыйзам коомчулукту көтөрүүгө механизм болот”, – дейт Бөрүбашев.
Белгилей кетсек, мыйзам жарандардын укуктарын жана эркиндиктерин сактоо, коррупциялык көрүнүштөр тууралуу билдирген жактарды куугунтуктоодон коргоо максатын көздөйт. Бул жактарды коргоонун укуктук жана уюштуруучулук негиздерин белгилейт, ошондой эле калктын мамлекетке жана анын түзүмдөрүнө ишенимин бекемдөөгө багытталат.
Мыйзам долбоорунун демилгечилери – Жогорку Кеңештин депутаттары Аида Салянова, Өмүрбек Текебаев, Наталья Никитенко, Жаныбек Бакчиев, Дастан Бекешев, Алтынай Өмүрбекова, Исхак Масалиев.
Туркменистан занял 178 место из 180 во всемирном индексе свободы прессы (Worldwide Press Freedom Index) международной неправительственной организации «Репортеры без границ».
Индекс свободы прессы — это ежегодное классифицирование стран, составляемое и публикуемое «Репортёрами без границ», основанное на оценке организаций по данным относительно свободы печати в данных учреждениях. Меньший балл свидетельствует о большей свободе печати.
Из стран Центральной Азии: Узбекистан занял 166 место, Казахстан на 160, Таджикистан занял 150 позицию (опустился на 34 места вниз), Кыргызстан на 85 (улучшил позицию на 3 пункта).
Список стран со свободной прессой, как обычно возглавили скандинавские страны: Финляндия, Нидерланды и Норвегия. На самом дне рейтинга оказались Туркменистан, Северная Корея и Эритрея.
«Многие государственные руководители реагируют почти параноидально на легитимную критику со стороны независимых журналистов. Когда автократические президенты и правительства с помощью законов огораживают себя от любой критики, это способствует самоцензуре и удушает любую политическую дискуссию, хотя энергичные, полемичные СМИ нужны именно там, где проблемы наиболее серьезны, и общество должно согласовывать оптимальный путь в будущее», – заявил представитель «Репортеров без границ» Михаэль Редиске (Michael Rediske).
Индекс оценивает степень свободы, которой журналисты и информационные организации, включая печатные, вещательные и онлайновые средства массовой информации, пользуются в той или иной стране, а также усилия властей уважать и обеспечивать уважение к этой свободе.
Данный доклад основан на опросе, разосланном в партнерские организации «Репортеров без границ» и их 130 корреспондентам по всему миру, а также журналистам, исследователям, юристам и активистам движения в области защиты прав человека.
Анкета включает вопросы о прямых атаках на журналистов и средства массовой информации, а также непрямых источниках давления на свободную прессу. «Репортеры без границ» отмечают, что данный показатель выводится относительно свободы прессы, и не имеет отношения к оценке качества журналистики.
Источник: ca-news
Саудовская Аравия пригрозила распродать свои американские активы на сумму в сотни миллиардов долларов.
За день до начала официального визита президента США Барака Обамы в Саудовскую Аравию американские законодатели – как сенаторы-демократы, так и сенаторы-республиканцы – дали понять о своей готовности оказать поддержку законопроекту, который ранее уже вызвал гнев Эр-Рияда и критику Белого дома.
Так называемый акт «Правосудие против спонсоров терроризма» (The Justice Against Sponsors of Terrorism Act) облегчит для семей жертв терактов 11 сентября 2001-го года процедуру инициации иска против иностранных правительств, признанных пособниками «Аль-Кайды».
Несмотря на тот факт, что в законопроекте не называется какая-либо конкретная страна, могущая стать потенциальным ответчиком в подобном деле, и язык документа можно применить в отношении любой террористической организации, и большинство экспертов отмечают, что он касается Саудовской Аравии – страны, гражданство которой имели многие исполнители и организаторы терактов 11 сентября.
«Мы должны воспользоваться всеми доступными средствами, чтобы предотвратить финансирование терроризма, и жертвы терроризма в нашей стране должны иметь возможность добиваться справедливости», – заявил сенатор-республиканец от штата Техас Джон Корнин, подготовивший законопроект совместно с сенатором-демократом от штата Нью-Йорк Чаком Шумером.
«Я надеюсь, что этот законопроект послужит эффективным сдерживающим фактором, и заставит иностранные правительства подумать дважды, прежде чем направлять деньги террористическим группировкам, намеревающимся совершить нападения на нашу родину», – добавил Корнин, выступая в Сенате во вторник.
Белый дом предупредил о возможных незапланированных последствиях, отметив при этом, что законопроект подрывает международные юридические нормы, которые положительно зарекомендовали себя для США на мировой арене.
«Само понятие суверенного иммунитета находится под угрозой – и именно оно имеет более серьезные последствия для Соединенных Штатов, чем для любой другой страны», – подчеркнул пресс-секретарь Белого дома Джош Эрнест в понедельник 18 апреля.
Саудовская Аравия отрицает какую-либо роль в нападениях на США 11 сентября. На прошлой неделе газета New York Times процитировала официальных представителей Эр-Рияда, заявивших, что они готовы распродать сотни миллиардов долларов активов США, которыми владеет Саудовское королевство, если законопроект Корнина-Шумера обретет силу закона.
Акт «Правосудие против спонсоров терроризма» был одобрен сенатским комитетом ранее в этом году и может быть принят к рассмотрению Сенатом в любой момент. В настоящее время даже одни из самых стойких сторонников президента в Конгрессе официально заявили о своей поддержке законопроекта или готовности одобрить его в будущем.
Источник:golos-ameriki.ru
“Во время холодной войны значимыми показателями могущества были военная мощь и экономическое влияние, – сообщает в The Financial Times почетный профессор Принстонского университета и президент аналитического центра New America Энн-Мари Слотер. – Сегодня – в мире, в котором страны все больше зависят друг от друга, а применение силы одним государством против другого практически немыслимо, – не менее важны связи. Государствам с наибольшим количеством связей, влиятельным и контролирующим информационные потоки, проще добиться тех или иных изменений в мире, чем тем, у которых есть только огромные армии”.
Согласно консалтинговой компании McKinsey, в рейтинге интегрированности стран мира первое место занимает Сингапур – “небольшая открытая экономика, находящаяся на пересечении мировых судоходных и финансовых потоков”.
“Большое значение для степени интегрированности все еще имеет энергетика, – отмечает Слотер. – Однако в следующем десятилетии гораздо важнее будет влияние на мировые цифровые потоки. Мы станем свидетелями разработки сложных инструментов, которые позволят накладывать цифровые санкции, блокируя одни виды коммерции, информации и коммуникации и разрешая другие”.
“Между прочим, сквозь призму интегрированности полезно посмотреть на спор по поводу членства Великобритании в ЕС”, – продолжает Слотер. Индекс McKinsey показывает, что текущее положение дел выгодно обеим сторонам.
“В сумме, если интегрированность действительно является критически важным слагаемым могущества в XXI веке, и Великобритания, и ЕС многое потеряют, если “Брекзит” состоится, – говорится в статье. – Джон Донн знал это 400 лет назад. Все знают строку “Нет человека, что был бы сам по себе, как остров”. Мало кто помнит, что сказано дальше в его “Обращениях к Господу в час нужды и бедствий”: “Каждый живущий – часть континента; и если море смоет утес, не станет ли меньше вся Европа”. Если море смоет членство Великобритании в ЕС, уменьшатся и утес, и континент. Объединенные, они связаны с остальным миром и могущественны”.
Источник: Financial Times
Дилма Руссефф заявляет об угрозе политической нестабильности в результате процедуры импичмента.
Президент Бразилии Дилма Руссефф заявила во вторник, что запуск процесса импичмента против неё будет вредить политической стабильности.
«Это не принесёт политической стабильности. Почему это не принесёт политической стабильности? Потому что это разрушает основы демократии», – сказала Руссефф.
Руссефф также отметила, что возможность её импичмента – сексистская, сославшись то, что мужчины доминируют на политической сцене Бразилии.
«В этом всём было намешано большое количество предрассудков в отношении женщин, – сказала она на пресс-конференции в столице страны – городе Бразилиа. – Отношение ко мне не такое, как к президентам мужского пола».
Хотя женщины-избиратели превосходят численностью своих коллег-мужчин в Бразилии, около 10 процентов из 513 законодателей в Палате депутатов – нижней палате Конгресса – женщины.
В воскресенье нижняя палата поддержала предложение начать процедуру импичмента Руссефф. Сенат, как ожидается, будет голосовать по этому вопросу в начале мая, и простая победа оппозиционного большинства заставит её приостановить президентство и начать судебный процесс, который может длиться до шести месяцев. Если её признают виновной, Руссефф станет первым бразильским лидером, отстранённым от должности за более чем 20 лет.
Оппозиция Руссефф усилилась в последние месяцы после обвинений в том, что она незаконно прикрывала нехватку бюджетных средств у правительства в 2014 году, чтобы увеличить свои шансы на переизбрание. Руссефф отрицает обвинения.
Освещение возможного импичмента Руссефф доминировало в бразильских СМИ, в то время как страна стремится восстановить свою экономику после самой тяжёлой рецессии за последние десятилетия, ведёт борьбу с вирусной эпидемией Зика и готовится к летним Олимпийским играм, которые пройдут в Рио-де-Жанейро в августе этого года.
Источник: golos-ameriki.ru
Премьер-министр Сооронбай Жээнбеков бүгүн, 20-апрелде Адамкул Жунусовду өкмөткө караштуу Мамлекеттик бажы кызматынын төрагасынын милдетин аткаруудан бошотуу жана анын ордуна Азамат Сулаймановду дайындоо боюнча буйрукка кол койду. Бул тууралуу өкмөттүн басма сөз кызматы билдирди.
Европа Парламентинин Жалпы жыйыны бүгүнкү күнгө чейинки эӊ катуу айтылган билдирүү катары баалаган Түркияга байланыштуу билдирүүнү кабыл алды. Басма сөз эркиндиги, аялдардын укугу, сот бийлигинин көз карандысыздыгы, качкындардын маселелелери сыяктуу темаларда сынга алынган Түркия Билдирүүсү Европа парламентинде 133 каршы, 375 макул добушу менен кабыл алынды.
Адистер Түркия баяндамачысы Кати Пири тарабынан жазылган бул билдирүүнү “бүгүнкү күнгө чейинки эӊ катуу сындалган билдирүү” катары белгилешти. Адистердин айтуусунда, айрым маанилүү жааттарда Копенгаг критерийлеринен алыстагандыгы айтылган бул билдирүүнүн дагы өткөн жылдардагыдай Түркия тарабынан Европа парламентине тапшырылуу божомолу өтө жогору. Француз басма сөз агенттигинин (AFP)** маалыматына караганда Европа Парламенти Түркияны демократия жолунан адашып баратканын эскертет.
КОПЕНГАГ КРИТЕРИЙЛЕРИНЕН АЛЫСТОО: Европа Парламенти Түркияда демократия жана укуктук мамлекет жаатында артка кетип баратканын, реформалардын жүрүшү акыркы жылдарда акырындаганын жана сот бийлигинин көз карандысыздыгы, басма сөз эркиндиги, адам укуктарына жана укуктук мамлекетке урмат сыяктуу айрым негизги жааттарда барган сайын Копенгаг критерийлеринен алыстап баратканына кооптонот.
МЕДИАГА КОЛ САЛУУНУН АЛДЫН АЛУУ: Түркия журналисттерге багытталган басмырлоонун бардык түрүнө каршы чара көрүүгө өтүшү керек, журналисттерге багытталган ар кандай кол салуу жана коркутуу, тергөө иштерине бөгөт коюп, медиа органдарына кол салуулардын активдүү түрдө алдын алынуусу керек. Маалымат каражаттарында жана интернетте эркин түрдө пикир айтууга тоскоол болгон ызы-чуулуу саясий атмосфераны жоюу керек. Европа Парламенти өтө көп сандагы гезитке катуу жана мыйзамсыз түрдө кол салууну сындайт.
ПКК КУРАЛЫН ТАШТООСУ КЕРЕК: Күрт проблемасын чечүүдө күч колдонууга негизделген чараларды колдонууга болбойт. Европа Парламенти террордук уюмдардын тизмесинде орун алган ПККга карата күч колдонууну сындайт жана мыйзамсыз деп эсептейт. ПКК курал-жарагын таштоосу керек, террордук тактикалардан баш тартуусу, тилек-максаттарын тынчтык жана мыйзамдуу жол менен көтөруп чыгуусу керек. Түркиянын терроризмге каршы күрөшүүгө мыйзамдык укугу бар экендиги кабыл алынат. Терроризм менен күрөшүү аракеттери чеги менен жүргүзүлүп, жалпы кыргындоо абалына өтпөшү керек. Европа Парламенти ПККнын коопсуздук күчтөрүнө жана жарандарга багытталган чабуулдарын өтө катуу сындайт.
ЕВРОБИРИМДИККЕ МҮЧӨ БОЛУУ БИЛДИРҮҮСҮНҮН КЕЧИКТИРИЛИШИ: Евробиримдик Комиссиясынын 2015 Мүчөлүк билдирүүсүнүн Түрк шайлоолорунан кийинкиге калтырылуусунун, Түрк өкмөтүнүн качкындар тууралуу биргеликте иш алып барууда Евробиримдиктин негизги укуктар маселесинде үн катпаган мамиледе болгондугу үчүн туура эмес чечим болгонуна ишенебиз.
РЕФОРМА ШАРТ: Сот, негизги укуктар, адилеттүүлүк, эркиндик жана коопсуздук жааттарында өтө шашылыш реформаларга муктаждык бар.
ПРЕЗИДЕНТТИ АЙЫПТОО: Европа Парламенти, ой-пикир жана басма сөз эркиндиги менен көз карандысыз медиянын Европанын негизги баалуулуктары болгонун белгилөө менен, Жан Дүндар менен Эрдем Гүлдүн бошотулушун ыраазычылык менен кабыл алат жана Президенттин Конституциялык сотко багытталган билдирүүлөрүн айыптайт. Камакка алынган журналисттердин дароо бошотулушуна чакырган Европа Парламенти, Түрк башчылыгындагы улам күчөп бараткан авторитардык аракеттерди өтө кайгыруу менен кабыл алат.
КОРРУПЦИЯ МЕНЕН КҮРӨШҮҮ: Коррупция менен күрөшүү Түркиянын башкы максаты болууга тийиш. Түрк өкмөтү коррупция менен бардык деӊгээлде күрөшүү ниетинде болгонуна байланыштуу ачык-айкын жана туруктуу белгилерди берүүгө тийиш.
СЕКУЛЯРДЫК ЖАШОО ТАРИЗИНЕ УРМАТ: Европа Парламенти, Европа баалуулуктарына ылайык ишеним негиздериндей секуляр болгондор үчүн дагы башкача жашоо таризине толук урмат көрсөтүлүүсү, мамлекет менен диндин бөлөк каралуу талабын баса белгилейт.
АЯЛДАРГА КАРАТА КҮЧ КОЛДОНУУ: Аялдарга карата күч колдонуунун өтө жогорку деӊгээлде болуусу өтө кооптуу. Тийиштүү мыйзамды колдонууда катачылык бар.
ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДИ КУУГУНТУКТОО: “Тынчтык үчүн билдирүүгө кол коюшкан” деген шылтоо менен миӊден ашуун интеллигенттин куугунтуктоого алынышы көйгөйдүн негизги булагы болуп саналат. Билдирүүнүн көлөмдүү бөлүгүндө терс көрүнүштөр алдыӊкы орунга чыкса, Түркиянын сириялык качкындарга байланыштуу позициясы Евробиримдик жагынан маанилүү стратегиялык орток болушу, сырткы саясат жана коопсуздук мселелеринде Евробиримдик менен Түркия ортосундагы диалогдун күчөтүлүшү позитивдүү түрдө жазылган.
Кыстырма: ** Француз басма сөз агенттиги (AFP): Agence France-Press (AFP, Француз басма сөз агенттиги), дүйнөнүн эӊ байыркы Associated Press жана Reuters агенттиктеринен кийинки үчүнчү чоӊ кабар агенттиги. 1835-жылы Charles-Louis Havas тарабынан парижде негизделген бул кабар агенттигинин бүгүнкү күндө 110 өлкөдө кеңселери бар.
Интернет булактарынан алдынды
Орусиянын белгилүү эстрада жылдызы Нюша рак оорусу менен жабыркаган 1,5 жаштагы Айдар Умаралиевге 300 миң рубль жардам көрсөттү. Бул тууралуу жакшы кабарды Москвада жашап жаткан Жылдыз Осмонова өзүнүн Фейсбуктагы баракчасына жазды. Ошондой эле Нюша социалдык түйүндөр аркылуу өзүнүн күйөрмандарына кайрылып, кичинекей наристеге жардам берүүгө чакырган. Айдар чучуктун рак оорусуна кабылып, анын өмүрүн сактап калуу үчүн 7 миллион сомдук операция жасалышы керек.
Бүгүн Жогорку Кеңештин депутаттары жалпы жыйында түшкө чейин спикерди шайлоо түйшүгү менен түйшөлүп жүрүп, бирок иштеринен майнап чыккан жок. Төрага шайланбады. Эки талапкер тең жетиштүү добуш топтой алган жок. Анан “башчы” жок болгондуктан жыйынды токтонуп, фракцияларда иштөөнү чечишти. Мындай сунушту КСДПнын өкүлү Рыскелди Момбеков киргизди.
“Парламенттин төрагасы жок болгондуктан бүгүн танапис жарыялайлы. Эмки жумада төраганы шайлоо үчүн азыр фракциялар талапкерлерин жылдыра баштасын”, – деди эле депутаттар жапырт колдоп беришти. Ошентип фракциялар бүгүндөн баштап өз талапкерлерин тандоого киришти.
Эске салсак, бүгүн депутаттардын элегине салынган «Кыргызстан» фракциясынын лидери Канатбек Исаев менен «Өнүгүү-Прогресс» фракциясынын башчысы Бакыт Төрөбаев 51/51 добуш алып жарыштан четтетилди.
Жакында эле Минск шаарына барып, экс-президент Курманбек Бакиевге жолугуп келген Бакиевдин жактоочусу Аскат Тейит фейсбуктагы баракчасына Бакиевдин Атамбаев тууралу эскерүүсүн жарыялады:
– Менин командамдагы кишилер эбегейсиз чоң шыктануу менен, өтө берилүү менен иштеше турган, алардын арасында өзүнүн жеке кызыкчылыктары үчүн жалпы кызыкчылыктарды сатып кете тургандар жокко эсе болчу. Бирок, бир жолу мен өз өмүрүмдөгү эң чоң жаңылыштыкты жасап, өлкө жана элдин жыргалчылыгы үчүн иштөөнү максат кылбай эле, тек гана жогорку кызматка эптеп жетүүнү көксөгөн адамды кызматка алганмын, ал – Алмаз Атамбаев болчу. Ал КР премьер-министри болуп 7 ай иштеди. Анын бул кызматта иштеген учуру эсте калган адамдардын баарында тең бул адамдан абдан жаман таасир гана калды. Бери эле болгондо тартиптен баштаганда деле, ал жумушка өз учурунда келбей, каалаганда кетип калып жүрдү. Ошол эле учурда өзү иштеген кабинетинде эле арак ичип алууну көндүм адатка айландырып алды. Ыраматылык Медет Садыркулов ал кезде президент администрациясынын жетекчиси болчу, мындай эч алдын ала болжоп айтууга мүмкүн болбогон адам жана жетекчи премьер-министр менен кантип иштешти билбей, айласы куруду. Анан мага мамлекеттик иштерди талкуулаш үчүн, Атамбаевди соо кезинде кармай албай жаткандыгын ачык эле айтты.”
2016-жылдын 20-апрелден 22-апрелге чейин күтүлүп жаткан жаан чачынга байланыштуу республиканын тоолуу райондорунда, Бишкек-Ош унаа жолунун 121-137 жана 198-250-чакырымдарында, Каракол-Эңилчек унаа жолунун 75-83-чакырымдарында кар көчкүнүн түшүүсү жана кар күрткүсү коркунучу сакталат, жолдордун айрым жерлери тайгак болуп, муз тоңот. Унаалардын ортосундагы 500 метр аралык кыймылы чектелиши зарыл.
18-апрелден 22-апрелге чейин туруксуз аба ырайы күтүлөт: мезгил-мезгили менен жаан жаап, тоолуу райондордо кар жаайт. 18-апрелде күндүзү жана 19-апрелде түнкүсүн Чүй, Талас, Ош, Жалал-Абад, Баткен облустарынын айрым жерлеринде жаан-чачын катуу жаайт. Тоолуу аймактарда унаа жолдор тоңголок, тайгак болуп, кар күрткүсү күтүлөт. Кээ бир райондордо батыштан соккон шамалдын ылдамдыгы секундасына 15-20 метрге чейин жетет.
Абанын температурасы 10-12° төмөндөп: Чүй, Талас, Ош, Жалал-Абад, Баткен облустарынын дыйканчылык аймактарында түнкүсүн 3…8°, күндүз 10…15° жылуу, Ысык-Көл, Нарын облустарынын дыйканчылык аймактарында түнкүсүн 1…6°, күндүз 8…13° жылуу, тоолуу райондордо түнкүсүн 3…8° суук, күндүз 2…7° жылуу, бийик тоолуу райондордо түнкүсүн 10…15°, күндүз 0…5° суукка чейин болушу күтүлөт.
Мындай туруксуз аба ырайы айыл чарба иштерин, унаа, энергетика жана коммуналдык кызматтардын ишин жана жайыттарда малды кармоону кыйындатат.
18-апрелден 22-апрелге чейин күтүлүп жаткан нөшөрлүү жаан чачынга байланыштуу Чүй, Талас, Ош, Жалал-Абад жана Баткен облустарында сел жүрүшү мүмкүн.
Бүгүн Жогорку Кеңештин төрагасын шайлоонун жыйынтыгында эки талапкер тең жетиштүү 61 добуш топтой албаганына байланыштуу кайрадан шайлоо өтмөй болду. Бул тууралуу добуштарды эсептөө боюнча түзүлгөн депутаттык комиссиянын төрагасы Мирлан Жеенчороев парламент жыйынында билдирди.
Эки депутат тең 51ден добушка ээ болуп, эңсеген тилектерине жетпей калышты. Эми кайрадан шайлоо белгиленип, жаңы талапкерлер көрсөтүлөт.
Төраганы шайлоо боюнча добуштар саналып бүткөнүнө жарым саатан ашык убакыт болсо дагы анын жыйынтыгы жарыяланбай жатат. Фракция лидерлери көшөгө артына жашынып, бир нерсени чечише албай жаткан сыяктуу.
Ал арада шайлоого 102 депутат катышып, эки талапкер тең 51 добуштан алгыны айтыла баштады. Депутат Дастан Бекешов дагы өзүнүн Твиттердеги баракчасына Исаев менен Төрөбаев тең чыкканын жарыялады. Кыязы фракция лидерлери эки эргулду “бириң жеңилип бер” деп эпке келтире албай убара тартып жатат окшойт.
Жогорку Кеңеш бир жумадан бери спикерди шайлоо маселесин чынында чоң оюнга айлантып жиберди. Акыры көпчүлүк коалиция да бир талапкерге токтоло албай, Исаев менен Төрөбаевди алып чыгышмай болду. Ал ортодо “Ата Мекен” Айсулуу Мамашеваны алып чыгабыз деп жар салса, “Республика-Ата Журт” Руслан Казакбаевди алып чыгарын билдирген болчу. Кыскасы, спикер маселеси жумшак рейтинг менен чечилгени калды. Көпчүлүк депутаттар, айрыкча “Республика-Ата Журт”, “Бир Бол” фракциялары Төрөбаевди колдоору тар чөйрөдө кызуу кеп болууда. Себеби, аталган фракциядагылар Бакыт мырзаны абройлуу деп эсептешет экен. Эми кимиси абройлуу экенин бүгүн көрө жатабыз. Неге дегенде Исаев деле Төрөбаевге оңой жоо эмес да…
Эгер бул эки талапкер тең чабылып, өтпөй калса, КСДП Иса Өмүркулов менен Чыныбай Турсунбековдун талапкерлигин карап, бирөөсүн спикерликке түртөт. Бирок Исаев же Төрөбаев кимиси көп добуш алса, ошонусу экинчи ирет шайлоого чыгышы да мүмкүн.
Булак: “Багыт kg”
Оштогу Папан айыл өкмөтүнө караштуу Алчалуу айылында катталган селдин чыгымы учурда такталып жатат. Бул тууралуу өкмөттүн Ош облусундагы өкүлчүлүгүнөн кабарлашты.
18-апрель күнү саат 16:00 чамасында катуу жааган жаандан улам айылдагы 8 үй жабыркаган. Алты үйдүн короосун суу басып, эки үйдүн жер төлөөсүнө да суу кирген. Адистер кырсык айылдагы селкананын жоктугунан келип чыкканын айтышат. Эми мындан ары кырсыктын алдын алуу үчүн селканага туш болгон 3 турак-жай башка жака көчүрүлүп селкана курулуп баштайт. Учурда ӨКМдин техникалары менен жолдорду тегиздөө,таштардан тазалоо иштери жүрүп жатат. Сел каптаган аймактан жана жергиликтүү тургундар менен жолугууга өкмөттүн Ош облусундагы өкүлү Т. Н. Сарыбашов барып кабар алды. Эл менен жолугушуп алардын көйгөйлөрүн угуп селкана тушунда жайгашкан үйлөргө башка жактан жер ажыратып берүү, аларды көчүрүүнү тездетүү, сел кесепетинен калк коопсуздугун сактоону жергиликтүү бийликке жана ӨКМ кызматкерлерине тапшырды.
Учурда Жогорку Кеңеште жашыруун добуш берүү аркылуу төраганы шайлоо өтүп жатат. Депутаттар бир-бирден чакырылып, добуш берген бюллетенди урнага салышууда.
12 депутаттан турган добуштарды эсептөө боюнча комиссиянын жетекчиси, “Республика Ата-Журттан” фракциясынын депутаты Мирлан Жээнчороевдин айтымында, эгер төраганы шайлоого эки талапкер катышып, алардын бири да тиешелүү добуш ала албаса, анда саны боюнча көбүрөөк добуш алган талапкер үчүн кайра добуш берүү өткөрүлүп, экинчи тур болот.
Парламенттин бүгүнкү жыйынында ксдпчы депутат Жанар Акаев төрагалыка аттанып жаткан кесиптештерин элге жакын болууга чакырды.
“Болгону өзү алты миллион элибиз бар. Өлкөбүз жакыр. Анан кайсы арыбызга спикерлер ондон жансакчы, унаалардын коштоосунда жүрөт. Жөнөкөй болуп, элге жакын жүрсөңөр?” – деди депутат.
Анын оюн төрагалыкка аттанган Бакыт Төрөбаев колдоого алды.
Бүгүнкү интервью тууралуу бир катар ММКларга айтылып да, жазылып да келди. Коомчулуктун бүйүрүн кызыткан интервью болду. Бул интервьюга байланыштуу 3-4 гезитке өзүм да интервью бердим. А түгүл ИИМ министри Мелис Турганбаев да алдын-ала маек берип, өз оюн айтканга үлгүрдү.
Албетте, коомчулуктун бүйүрүн кызыта тургандай, бир топ саясатчыларды, чиновниктерди чочулата тургандай себеби бар. Анткени Жаныш Бакиев бир кезде Кыргызстандагы эң таасирдүү фигуралардын бири болгондугу талашсыз. Анын атына байланыштуу ар кандай кылмыш иштер, киши өлтүрүүлөргө байланышкан фактылар, божомол-дөдөмөлдөр аралаш айтылып жүрөт. Анан калса Жаныш мырза буга чейин 6 жыл өтсө да эч бирине жооп кайтарбай, реакция жасабай күтүп отурганы да көбүнүн тынчын алды.
Эми албетте, маектешкен саясатчы болобу, экс-чиновник болобу, же карапайым адам болобу, ичиндегисин толук чыгара бербеси түшүнүктүү. Кандай болгон күндө да интервью бул Жаныш Бакиевдин жеке субъективдүү пикири жана маалыматы болуп эсептелет. Аны коомчулук кандай кабылдайт, ал өзүнчө кеп.
Менин Минск шаарына болгон күтүүсүз сапарым эмнеден улам болгонуна бир аз токтоло кетейин. Буга чейин окурмандарым жакшы билгендей, Бакиев аттуулардын баарын абдан ачуу сөздөр менен жазып келгем. Бир күнү мага Жаныш Бакиевдин уулу Асылбек Салиев күтүүсүздөн байланышка чыгып калды: “Адилет, мен сени сыйлайм. Бирок качанга чейин эле Бакиевдерге бир беткей асыла бересиң. Анчалык объективдүү болсоң атама жолуктурайын, интервью алып, ошол ачуу суроолоруңду өзүнө айтпайсыңбы”, -деп калды. Мен ойлонуп туруп макул болдум.
Интервью 5 саатка созулду. Курч маанайда өттү. Суроолордун көбү негативдүү фактыларга байланыштуу болгондуктан, маектешим экөөбүздүн ортобузда чыңалган абал өкүм сүрдү.
Абдан көлөмдүү интервью болгондуктан, аны басмага даярдоо да көп убакытты талап кылаары белгилүү. Мына ушуга байланыштуу жарыялоо убактысы абдан создугуп кетти. Ошондуктан окурмандарымдын бүйүрүн кызытып, күттүргөнүм үчүн кечирим сурайм.
Дагы бир жолу кайталайм, бул айтылган пикирлер маектешимдин жеке өзүнүн пикири. Эгерде Жаныш Бакиевдин айтканына каяша пикир айта тургандар болсо, аларга дагы гезит бетинен орун бергенге даярбыз.
Сиздерди урматтоо менен Адилет Айтикеев.
Айтикеев А.: Жаныбек Салиевич, саламатсызбы, 6 жылдан бери Сиз тууралуу ар кандай малыматтар, имиштерди гана угуп жаттык. Бирок бир да жолу үн каткан жоксуз. Эмне менен алек болуп жүрдүңүз?
Бакиев Ж.С.: –Салам алейкум Адилет. Биз Кыргызстанды таштап кеткенибизге 6 жылдын жүзү болду. Башында Түркияда жашадым, андан кийин КМШнын башка өлкөлөрүндө болдум. Андан кийин гана Беларуска келдим.
Албетте, моюнга алыш керек, башында бөтөн жерге көнүш абдан кыйын болду. Бирок, убакыт баарын дарылайт деген чын экен. Адам акырындык менен жаңы жашоого, жаңы адамдарга, бөтөн коомго көнө баштайт экен.
Айтикеев А.:- Бош убакытты кантип өткөрүп жатасыз? Зериккен жоксузбу?
Бакиев Ж. С.: -Мен мурдагыдай эле эртең менен эрте туруп спорт менен машыгам, теледен белорустардын, орустардын, Европанын жаңылыктарын көрөм. Офиске барып жеке иштерим менен алектенем, интернеттен Кыргызстандагы, Борбордук Азиядагы жаңылыктарды окуп. Кыргызстандагы бардык жаңылыктардан, саясаттан, ар бир окуядан кабардармын.
Айтикеев А.: -Туугандар, достор дегендей, келип турушабы?
Бакиев Ж. С.: -Ооба, кудайга шүгүр, мага туугандар, достор тез-тез каттап турушат. Эң алгач Караганды шаарында Милициянын Жогорку мектебинде чогуу окуган курсташтар келишти. Алар негизинен Россиядан, Казакстандан жана Кыргызстандан чыккан балдар. Мына ушундай адамдар менен достоштурган Кудайга миң мерте ыраазымын. Канткен менен жигиттик достук баарынан бекем болот экен. Буга аябай ынандым. Биз Карагандыдагы Милициянын Жогорку Мектебин окуп бүтүргөнүбүзгө 35 жыл болду. Ошого карабай достор абдан ынтымактуу. Жыл сайын менден кабар алып келип турушат.
Ал эми бир туугандар менен дайыма чогулуп турабыз. Азыр айрыкча ынак болуп калдык. Майрамдарды чогуу тособуз, ар кандай маселелерди бирге талкуулайбыз дегендей.
Айтикеев А.: -Жаныбек Салиевич, эми Сиз тууралуу Кыргызстандагы жүрүп жаткан сот процесстери боюнча сөз кылсак.
Бакиев Ж.С.: -Адилет, мен Сиздин бардык суроолоруңузга жооп бергенге даярмын. Бере берсеңиз болот.
Айтикеев А.:-2005-жылдын 26-мартында Улуттук Банктын Жалал-Абад облустук башкармалыгынын имаратынан 22 миллион сом дайынсыз жоголгондугу боюнча Сизге айып тагылып, соттун өкүмү чыгарылганын жакшы билесиз. Чындап эле бул окуяга катыштыгыңыз барбы?
Бакиев Ж.С.:-Убактылуу Өкмөт өзү уюштурган мамлекеттик төңкөрүштөн кийин алардын ач тырмактарынан мага каршы ар кандай кылмыш иштери ачыла баштады. Алар эң алгач мына ушул банкты тоноо боюнча мага айып коюшту.
2005-жылдын март айында айрыкча Жалал-Абад облусунда абал өтө чыңалуу болучу. Кайсы бир убактарда баш аламандык, тартипсиздик да өкүм сүрдү. Так күнү эсимде жок, андан бери 10 жыл өттү дегендей. Мага ошол күндөрү бир жолу кеч курун Акаев бийлигине активдүү каршылык көрсөткөн жаалданган балдар чалып калышты. Алар эч кимдин уруксаты жок эле банктагы сейфтеги акчаны алып, Жалал-Абад облустук Улуттук Коопсуздук башкармалыгынын имаратына көтөрүп келишиптир. Ал убакта мен облустук Ички иштер башкармалыгынын башчысы болуп убактылуу иштеп тургам. Мен алардан сурадым: “Эмне үчүн бул акчаны алып чыктыңар?” –деп. Алар мага: “Акаев бийлиги бул акчаны элге каршы колдонуу коркунучу жаралгандан улам биз алып чыктык”, -дешти. Мен алардан акчаны Ички иштер башкармалыгынын имаратына алып баруусун өтүндм. Анткени ал жерде куралдуу күзөт бар болучу. Акчаны эсептеп, тактап, видеого тартып, ИИБдин нөөмөт бөлүмүнө өткөрүп бердик. Алар бизге келе жатканда жолдон акчанын кайсы бир бөлүгүн алып калышы мүмкүндүгүн жокко чыгарбайм. Кийин ошол акчаны банкка өткөрүп бергенде, кандайдыр бир бөлүгү жетпей калганын уктум. Март окуясынан кийин ошондогу Башкы прокурор Азимбек Бекназаров мени чакырып сурак кылган. Мен ага болгонун болгондой айтып бергем. Мен ойлойм, эгерде ошондо менин банктагы уурдалган акчага тиешем тууралуу кичине эле шек пайда болгондо, андан бери Азимбек Бекназаров эмдигиче 100 жолу дүйнөгө жар салып кыйкырмак. Анткени ал иш Башкы прокурордун көзөмөлүндөгү иш болгон.
Жакында эле Сузак райсотунун чечими менин колума тийди. Эми бул иштин канчалык жасалма экенин билиш үчүн анчалык деле юридикалык билимдин кереги жок. Ал өкүм ушунчалык сабатсыз жазылган. Мына ушундан кийин судья К. Касымбековдун компетенттүүлүгү суроо жаратат.
Ал документ 2005-жылдын 4-мартында менин ошол кездеги Элдик кошуундун мүчөсү Н. Нишанов аттуу таанышыма Улуттук Банктын Жалал-Абаддагы бөлүмүнөн ошол акчаны алып чыгуу тууралуу буйрук бергенимден башталат экен. Мен качан, каерден мындай буйрук бергендигим, ал буйрук бергендигимди ким тастыктагандыгы тууралуу эч нерсе жок. Эгерде ошол Нишанов бул көрсөтмөнү өзү берип жатса, мен аны менен беттешип сурак бергенге даярмын. Эгер андай болбосо, анда тергөө кайсы негизде, эмненин негизинде менин “буйрук бергендигимди” тастыктап жатат?
Андан ары менин күнөөм аныкталгандыгы тууралуу жазылыптыр. Бирок ал ким тарабынан, кантип аныкталганы, эмненин негизинде аныкталганы тууралуу эч нерсе жазылган эмес. Көрсө мени КР Кылмыш Кодексинин 168-беренесинин 2-бөлүгү (талап-тоноочулук) менен айыптап жатышыптыр. Эми бир сөз менен айтканда мага ушундай статьяны жармаштырган сотторго рахмат. Мындан дагы жаман беренени ойлоп табышы мүмкүн эле да.
Андан ары өкүмдө 2010-жылдын апрелиндеги окуялар тууралуу жазылыптыр. Көрсө мен өзүмдүн тууандарым менен Тейит айылында жүргөн Президентти коргоого элди үндөптүрмүн. Болгондо дагы куралдуу адамдардын тобун түзүп, анысы аз келгенсип жолду тостуруптурмун! Ооба, мен Тейит айылында болгом, мыйзамдуу шайланган президентти кайтаргам. Анткени бул менин мыйзам чегиндеги милдетим болучу.
Ал эми Массалык баш аламандыктын чыгышына Убактылуу өкмөттүн мүчөлөрү күнөөлүү. Анткени алар Кадыржан Батыров менен биргеликте элди баш аламандыкка түртүшкөн. Мен ал убакта Кыргызстанда жок болчумун. Зарыл учурда мен муну тастыктап берем. Курманбек Салиевич Жалал-Абаддан чыгып кеткенден кийин мен дагы Кыргызстандан кеткем. Чек арадан менин өткөндүгүм тууралуу белги бар.
Ии баса, мени жакында дагы бир ирет өмүр бою эркимден ажыраткан чечим чыгарышыптыр. А дегенде Октябрь райсотунун судьясы Б. Жаналиев, андан кийин Бишкек шаардык сотунун судьясы Жаңыл Мамбеталы өкүм чыгарыптыр. Негизи эле кызык жагдай, Максим Бакиев менен анын Надель, Гуревич, Ким ж.б. ушул сыяктуу жакын адамдарын соттоптур да, ортосуна мени кошуп коюшуптур. Кандай максат менен, эмненин негизинде мен ал жерге кошулуп калганымды билбейм.
Андан ары судья жазып жатат: “После марта 2005года с приходом к власти К.Бакиева, его сын Максим Бакиев создал команду из сокурсников и приближенных лиц. Якобы денежные средства, добытые преступным путём Максим и его команда, с целью придания законного вида их происхождения, приобретали государственные и негосударственные здания, сооружения, земельные участки. Которые оформлялись на аффилированные ему юридические и физические лица. Далее: Ж.С.Бакиев принимал непосредственные участие в таких схемах”. Менин бул “бандага” кандайча кошулуп калгандыгым табышмак.
Көрсө мындай кызык жери бар экен: «В марте 2008года Б. М. Байкожоев был приглашен в офис расположенный по ул. Орджоникидзе города Бишкек, где «Ж. С. Бакиев» потребовал передать ему все принадлежавшие Байкожоеву и членам его семьи акции банка, переоформив их на лиц указанных его доверенным лицом С.Ким, в противном случае угрожал арестом его родных и вынесении в отношении них обвинительных приговоров», -дейт. Ушул жерден дагы бир жолу тергөөчүлөрдүн, оперлердин сабатсыздыгына, макоолугуна ынандым. Бирок сот Байгожоевден сурашы керек эле да, качан, ким аркылуу жана кандай максат менен мен аны офиске чакырганымды. Бул биринчиден.
Экинчиден, менин офисим эч качан Оржоникидзе көчөсүндө болгон эмес. Албетте, биздин “законниктер” Серго Оржоникидзе тууралуу жазып жатканын билип алса болмок а дегенде. Менин офисим Шота Руставели көчөсүндө жайгашкан. Албетте, экөө тең грузин, ошол жагынан балким байланыштырып, болжолдоп жазып коюшса керек. Бирок алардын бири жалындуу революционер, экинчиси белгилүү жазуучу, акын да. Экөөнүн айырмасы бар.
Үчүнчүдөн, мен эч качан Байгожоев аттуу мырзаны офиске чакырган эмесмин. Мынчалык эле жалган айтуунун да чеги болушу керек го акыры. Менимче аны да мага каршы арыз жаздырышса керек. Ошондо деле жигит деген жигит бойдон калышы керек. Минтип адамды негизи жок күнөөлөй берген туура эмес.
Төртүнчүдөн, мен эч качан Максимдин командасында болгон эмесмин жана анын өтүнүчтөрүн аткарган эмесмин. Эгер зарыл болсо жогорудагы аты аталгандардын бири көрсөтмө берип, айтсын. Менимче эч ким менин Байгожоевди өзүмө чакырып коркутканым тууралуу айта албайт. Анткени ал жалган. Менин соттун судьясына жана Байгожоевге карата бир катар суроолорум бар. Мен ишенем, алар мага жооп бере албай качышат. Буюрса Кыргызстанга барам жана сотто териштирем.
Айтикеев А.: -2005-жылдын 21-сентябрында түнкүсаат 22:00дө Жогорку Кеңештин депутаты Баяман Эркинбаев белгисиз адамдар тарабынан атып өлтүрүлгөн. Бул буюртма өлтүрүүнүн артында Сиздин тураарыңызды түкшүмөлдөп айтып жүрүшчү. Бул боюнча пикириңиз кандай?
Бакиев Ж.С.: –Мен билгенден бул факт боюнча кылмыш иши козголуп, тиешелүү тергөө иш-чаралары толугу менен өткөрүлгөн. ИИМ жана УКМК тарабынан бул кылмыш иши боюнча тиешелүү күнөөлүүлөр кармалып, узак мөөнөттөргө кесилген. Баяман Эркинбаевди өлтүрүүнү ишке ашырган Чеченстанда туулган Султан Абалаев. Ал эми кылмыштын дагы бир катышуучусу Махмут Рузиметов жана Баяман Эркинбаевдин жакын досу Сабыр Батыров. Тергөөнүн жүрүшүндө буюртманы берген Батыров Сабыр экендиги аныкталган. Батыров Сабыр 20 кг героинди криминалдык авторитет Болот Тынычбековго жеткирип бербей койгондугу үчүн Баяман Эркинбаевден өч алган. Кандайдыр бир деңгээлде мени бул ишке байланыштырып, буюртма берген адам деп атап жүрүшөт. Бул эч кандай далилсиз, жалган сөз. Анткени Баяман Эркинбаев экөөбүздүн мамилебиз абдан жакшы болучу.
Айтикеев А.: -Эмне үчүн Баяман Эркинбаев өлөөрдүн алдында ИИМ тарабынан анын машинелери арестке алынып, жан сакчылары камалган? Бул Баяман Эркинбаевдин атайылап бүтүн тушап, өлүмгө салып берүү аракети эмес беле?
Бакиев Ж.С.: –Баямандын машинелеринин жана жан сакчыларынын камалышы боюнча менде эч кандай маалымат жок. Ошол учурда ИИМ министри, Күзөт департаментинин башчысы ким болгонун тактап, мына ошолордон сураш керек. Анткени мен бул тууралуу билбейм, ошон үчүн эч нерсе айта албайм.
Албетте, бул боюнча Баямандын кээ бир туугандары, эжелери айтып жүргөнүн угуп калгам: “Ушу Жаныштын тиешеси бар болушу керек” деп. Бул эми кадимки эле базардын деңгээлиндеги ушак сөз. Баяман Эркинбаев менен талашып-тартышканга бизде эч кандай себеп болгон эмес. Бул адам өлтүрүү фактысын ачуу иши менен УКМКнын “Т” башкармалыгынын начальниги Марат Иманкулов алектенген. Ал профессионал чекист. Таза жана ак иштеген адам. Мына ушул кишиден сурасаңыздар так жооп аласыздар. Эми азыр Бакиевдин заманы эмес да. Ал киши болгонун болгондой айтып берсе керек.
Айтикеев А.: -2005-жылдын 10-июнунда ЖК депутаты Жыргалбек Сурабалдиев Бишкектин чок ортосунда атылып өлтүрүлгөн. Бул буюртманы да Сизге байлап жүрүшөт…
Бакиев Ж.С.: –Мен билгенден бул кылмыш иши боюнча күнөөлүү аныкталган. Жыргалбек Сурабалдиевдин өлүмү боюнча кылмышты мурдагы ИИМ министри Зарылбек Рысалиев ачкан. Ал профессионал опер кызматкер болучу. Бул боюнча бардык суроолорду Зарылбекке берсеңиз болот. Ал так жооп бере алат деп ишенем.
Ошондой эле Зарылбек Рысалиев дагы бир резонанстуу кылмыш иши болгон полковник Анвар Алиевдин өлүмүн ачкан. Бирок, апрелдеги мамлекеттик төңкөрүштөн кийин бардык киллерлер, киши өлтүргүчтөр Турганбаевдин кеңеши, Атамбаевдин буйругу менен эркиндикке кое берилди. Азыр алар Мелис Турганбаевдин группасында наркотик ташып иштеп жатат.
Айтикеев А.: -Жыргалбек Сурабалдиев 2005-жылдын 17-июнунда Ак үйдү басып алууга аракет жасаган Урмат Барктабасовду колдоп, өзүнүн жактоочуларын даярдагандыгы тууралуу маалыматтар бар. Негедир Сурабалдиев 2005-жылдын 10-июнунда, тагыраак айтканда Барктабасовдун окуясына 7 күн калганда өлтүрүлүп жатпайбы…
Бакиев Ж.С.: –Мына, Сиз Жыргалбек Сурабалдиев Урмат Барктабасовго Ак үйдү басып алганга жардам берүүгө даярданганы тууралуу айтып жатасыз. Анда Барктабасовдун аракети ийгиликсиз аяктабады беле? Барктабасов кетип калды, кийин кайра келди. Менимче бул сурооңузду ага узатканыңыз туура болот го дейм. Жыргалбек Сурабалдиевге тиешеси бар же жогун айтып бермек.
Айтикеев А.: –Маркумдун кызы Эльвира Сурабалдиева атасы өлгөндөн көп өтпөй аны Максим Бакиев чакырып, бизнесин тартып алууга аракет кылганын айтып чыккан. Буга кандай карайсыз?
Бакиев Ж.С.: –Эльвира Сурабалдиеваны атасы каза болгондон кийин Максим чакырганын айтып жатасыз. Эми муну Максимден сураш керек. Бул маселенин мага тиешеси жок. Чын-калпын билбейт экенмин.
Айтикеев А.: -Жаныбек Салиевич, учурда Кыргызстанда Сиз тууралуу сөз болгондо ким болбосун Садыркуловду мисалга тартып, Сиздин буйругуңуз менен киши колдуу болгондугун айтып келишет. Эмесе бул боюнча да суроолорду даярдап келдим эле. Четинен узата берейин.
-Медет Садыркулов менен Сиздин ортоңуздагы тиреш эмнеден улам чыкты?
Бакиев Ж.С.: –Медет Садыркулов менен менин мамилем жакшы болучу. Экөөбүз иш боюнча тез-тез көрүшүп турчубуз. Ортобузда эч кандай конфронтация болгон эмес. Болгон күндө дагы майда-чүйдө гана маселелер боюнча түшүнбөстүктөр болучу. Ал көбүнчө Максим деген неме менен иштешип жүрдү. Көп иштерди бирге жасап жүрүштү. Мен чынын айтканда алар менен өтө сейрек жолугушчумун. Мен үчүн Садыркуловдун өлүмү күтүүсүз болду.
Айтикеев А.: -2008-жылдын башында коомчулукту чуу түшүргөн кесилген сөөмөй-кулак окуясынын негизги буйрук берүүчүсү катары Сизди атап жүрүшөт. Бул тууралуу Садыркулов боюнча тартылган даректүү тасмада азыркы ИИМ министри Мелис Турганбаев дагы бир топ маалыматтарды айтып, “биздин иликтөөбүздүн акыры бул иштин башында Жаныш Бакиев турганын тастыктаган” деп билдирди… Буга кандай пикирдесиз?
Бакиев Ж.С.: —Ооба, Турганбаев “мырзанын” минтип айтканын мен да окугам. Турганбаев кылымдын кылмышын ачкандай катуу жар салып, баарын мага илип жатат. Бул Турганбаев “мырзанын” иштөө методу менен 1930-жылдардагы басмачылардын, жана башка оор кылмыштардын да бетин ача берсе болот. Бул 1937-жылдагы НКВДнын жана Гестапонун методу. Адамдарды кармап, ГУБОПтун имаратына алып келип, башына противогаз же мүшөк кийгизип, уруп башташат. Адвокаттары менен да жолуктурбайт, туугандары менен да жолуктурбайт. Керек болсо суу да бербей коет. 3 күн бою уктатпай сабашат. Анан тиги бечара төртүнчү күн дегенде каалаган айыптоосун моюнуна алып, оперлер даярдап берген даяр көрсөтмөгө кол коюп берет. Өзүңөр жакшы билесиңер, СССР маалында канчалаган атактуу, күчтүү адамдар ушундай кыйноолордун артынан сынып калышкан. НКВДнын кызматкерлери мыкаачылык менен генералдарга, командачыларга карата кыйноолорду жасаганда алар “ооба мен немец разведкасынын агентимин”, “япон разведкасынын агентимин” деп жок кылмыштарды моюндарына алышкан. Бул Кыргызстандын тарыхында деле бар. Биз муну көркөм фильмдерден гана эмес, тарых аркылуу да билебиз. Мына ушундай ыкмалар менен Турганбаев жана анын чөөлөрү жөндөн-жөн кылмыш кылбаган адамдарды зордоп, кыйнап, кылбаган кылмыштарды моюндарына алдырышкан. Мен Сизге бир аздан кийин фактыларды мисал келтирем.
Айтикеев А.: -2009-жылы 13-марттан 14-мартка караган түнү табышмактуу жагдайда каза болгон Президенттин мурдагы администрация башчысы Медет Садыркуловдун өлүмү боюнча Сизге бир катар айыптар тагылып, сот өкүмдөрү чыкты. Бул боюнча кененирээк айтып берсеңиз.
Бакиев Ж.С.:-Биринчиден, Садыркулов, Слепченко жана Сулайманов боюнча көңүл бура турган жагдайлар көп. Мен өзүм көп жылдар бою Кылмышкерлерди издөө бөлүмүндө, Эл аралык башкармалыкта жана башка оперативдик кызматтардын структураларында иштеген адам катары айта алам, ИИМ, прокуратура, сот системасында иштеген адамдар айрыкча адамзатка каршы кылмыштын маанисин жакшы түшүнүшөт. Биринчи эле өлүмдүн себебин аныктоо боюнча суроолор пайда болду. А дегенде эле тергөөчү, прокурор жана сот өлүмдүн себебин аныктоо маселесине кайрылышат. Эмненин натыйжасында өлүм болгон?Соттук медициналык эксперт буга так аныктамасын бериши керек, уруп-сабоодонбу, же ок атууданбы, же бычактагандан уламбы деп. А Садыркулов, Слепченко, Сулайманов үчөөнүн өлүмүнүн себептери аныкталган эмес. Бул эми “несчастный случай” болуп калды да. Себеби ал жерде “временщиктер” айтып жаткандай кыйноонун, мунтуунун, ок атуунун эч кандай белгилери жок. Бул жерде өлүктөр катуу күйүп калгандыктан, өлүмдүн себептерин аныктоого мүмкүн эмес. Күбөлөрдүн жана тергөө жүргүзгөндөрдүн айтымында, ал жерде адамдын өлүгү экенин элестетиш да кыйын, анткени күл болуп калган да. «ВПэшниктер» болсо Соттук медициналык экспертизанын кызматкерлерин мажбурлап, корутундуну кайра жасатышкан. Андан ары кылмыштын бетин ачуу Каптагаевдин китебинде жазылган сценарий менен кетет. Эми Каптагаевдин фантазиясына таң берсе деле болот. Тим эле өзү ошол жерде карап тургандай, көргөндөй кылып жазган. Бул кылмыш ачыла электе эле ал кайдагы бир 2 генерал аларды кыйнаганын сүрөттөп жазган.
Андан ары алар дүйнөгө даңазалап өздөрүн пиар кылуу менен алектеништи. Турганбаевдин бандасы ишке киришип, канча жылдар бою наркотик, курал таштап, ар кимди шантаж кылып, карактоо менен алектенип келген ыкмасы менен ишти улантышты. Гестапонун ыкмасы менен иштешти.
Айтикеев А.: -Кандай мисалдарды келтире аласыз?
Бакиев Ж. С.: -Мисалга кармалгандардын бири Марат Турдукулов абдан катуу, мыкаачылык менен сабалган. Анын кабыргаларын сындырышып, ички органдарын талкалап салышкан. Катуу оорудан улам ал эсин жоготуп, анан “гестапочулар”тез жардам чакырууга аргасыз болушкан. Муну дагы тез жардамдын журналынан карап тактап алсаңар болот. Мындай кыйноолорду жасаганда ким болбосун өзүнүн жанын сактап калыш үчүн керек болсо 1 кылым мурдагы жасалган кылмышты да мойнуна алганга даяр болот. Балдар сынып калышты.
Дагы бир кызык жери, мен билгенден 28-30 адамга айып коюп жатышат. Мен түшүнбөйм, кантип бүтүндөй бир взвод кызматкерлерди катарга тизип алып ушундай адам өлтүрүүнү жасаса болот? Элестетип жатасызбы, бир взвод адам тизилип алып ушундай кылмышты жасап жатканын? Кээ бир соттолгондор бошонуп да чыгышты. Керек болсо менин айдоочумду, жан сакчымды дагы соттошту, кылмышты жашырдыңар деп. Алар эмнени жашырышкан? Кимден жашырышкан? Эмнени кимге айтпай коюшкан? Жооп жок. Муну менен Турганбаев өзүнө арзан пиар жасап, кылымдын кылмышын ачкандай мактанып жүрөт. Кандай ачканын өзүнчө иликтеш керек. Ошондо эле айыпталуучулардын адвокаты Икрамидин Айткулов тергөө тобунун башчысы Усупбаевге сот залынан суроо берип жатат: “Бул кылмыш боюнча кандай далилдериңер бар?” деп. Усупбаев жооп берип жатат: «Соттолуучулардын моюнга алган көрсөтмөлөрүнөн башка тергөөдө эч нерсе жок» деп. Мына, дагы бир жолу кайталайын: «Соттолуучулардын моюнга алган көрсөтмөлөрүнөн башка тергөөдө эч нерсе жок» деп жатат. Ал өзү мунун баарын моюнга алып жатат, албетте “временщиктердин” басымы менен сот баарын мыйзамсыз соттоп салды. Сотторго жасалган басым ачыктан-ачык эле көрүнүп турат. «Временщиктерге» айыптаган өкүм керек эле, анысын колго алышты. Бирок, Жогорку Соттун Конституциялык палатасы бул кылмышты иликтөөнүн өзүн мыйзамсыз деп корутунду чыгарды. Бул ишти ачкан да ГУБОПиК, иликтеген да, тергөөгө алган да ГУБОПиКтин тергөө бөлүмү, Эми ушул эле башкармалыктан сот жана прокурор дайындалса, 1937-жылдагыдай тройка болуп калмак. Тергөө ГУБОПко баш ийет, ал эми ГУБОП болсо ушул кылмыштын бетин ачуу менен алектенип, мунун баарын Турганбаев жетектеп жатат. Соттор бул спектаклди алып барууну каалабагандыктан, бир нече жолу отвод алышты.
Айтикеев А.: — Чек ара кызматынын мурдагы жетекчиси Замир Молдошевсоттогу көрсөтмөсүндө Медет Садыркуловдун Кыргызстандан чыкканын жанакиргенин Сизге кабарлап турганын айтты. Эгерде ошол чын болсо анда эмне максатта маалымат берүүсүн өтүндүңүз эле?
Бакиев Ж.С.: —Замир Молдошев менен мен кээде телефон аркылуу сүйлөшүп калчумун. Бирок Садыркуловдун чек арадан өткөнү боюнча эч кандай сүйлөшүү болгон эмес. Азыркы бийлик деле чек арачыларга көп учурда ар кандай талаптарды коюп турат. Силер жакшы билесиңер, менин эки уулум чек арадан өтүп жатканда кармалган. 12 жаштагы Нурсултан менен Асылбекти жөн эле чек арадан өтүп бара жатканда кармашкан.
Айтикеев А.: -Бул окуя ошол кездеги ИИМдин версиясы боюнча кадимки жол кырсыгы деп жарыяланган. Бирок, ал жердеги машиненин тыкыр өрттөлүп, а түгүл аллюминий бөлүкчөлөр эрип кеткени, ал эми Лексус унаасын сүзүп алды делген Ауди машинеси дээрлик бүтүн бойдон калганы ж.б. ушул сыяктуу шектүү жагдайлардан улам ИИМдин маалыматтарына көпчүлүк ишенген эмес…
Бакиев Ж.С.: -Бул жол кырсыгына чейин деле, мындан кийин деле Кыргызстанда жана дүйнө жүзүндө катуу келе жатып жол кырсыгына кабылган машиналар турган жеринен күйүп кеткен мисалдар көп. Чүй облусунда деле жолдо эки машина кагышып, бирөөсү күйүп кеткен, экинчиси күйгөн эмес. Билбейм, балким эмне үчүн эки машиненин бири күйүп, экинчиси аман калганын аныкташ үчүн атайын техникалык билим керектир. Бирок, жашоодо ар кандай учурлар болот. Ошондуктан бул суроонун техникалык жагына жооп бере албайм. Элементардык түрдө айтканда, мындай учурлардын бири катары Иса Өмүркуловдун уулу катышкан, 3 адамдын өмүрүн алган жол кырсыгын мисал тартсак болот.
Айтикеев А.: -Бул окуя боюнча ошол кезде айыптуу деп табылган Өмүрбек Осмонов 2010-жылдын 10-апрелинде белгисиз бирөөлөр тарабынан бычакталып жана муунтулуп өлтүрүлгөн. Бул окуя Сиз тарабынан негизги күбөнүн көзүн тазалоо үчүн жасалган деген шектенүүлөр көп эле жолу айтылды. Бул боюнча пикириңиз кандай?
Бакиев Ж.С.: –Билбейм муну ким жасаганын. Балким ал жерде кандайдыр бир разборка болгондур. Бирок 2010-жылдын 7-апрелине чейин Өмүрбек Осмонов тирүү болучу. Мына ушул жерден эле анын өлүмүнүн кимге зарыл болгонун аныктап алса болот.
Айтикеев А.: -Ушул окуя орун алгандан көп өтпөй ошол кездеги оппозиционер Э. Каптагаев “Кандуу жол” аттуу каймана китеп жазып элге тымызын тараткандыгы кийин белгилүү болду. Ошол кезде Каптагаев үйүнүн жанынан уурдалып кетип ээн талаада катуу сабалган. Буга кандай карайсыз?
Бакиев Ж.С.: –Каптагаев бул кылмышты өзү жасагандай сценарий ойлоп тапкан. Каптагаевди мен таптакыр тааныбайм, жолукканда эмесмин. Балким анын өзүнүн кимдир бирөө менен проблемасы болгондур. Мүмкүн кимдир бирөө менен анын кандайдыр бир мамилеси болгондур. Мен муну билбейм. Эч кимге мындай буйрук берген эмесмин.
Айтикеев А.: -2009-жылы “Респортер Бишкек” гезитинин журналисти Сыргак Абдылдаевге карата кол салуу болуп, ал оор абалда ооруканага түшүп, кийин Швецияга барып башпаанек алган. Бул кол салуу боюнча ИИМ ГУУРдун мурдагы башчысы, элита чөйрөсүндө Пармаш деген каймана ат менен белгилүү Бакыт Парманкуловго айып тагылган. Бул ишке да Сиздин тиешеңиз бар экенин боолголоп жатышат. Себеби, 2010-жылы жарыяланган Максим Бакиев экөөңүздөрдүн сүйлөшүүңүздөр камтылган аудиозаписте “Пармаш” деген сөз бир нече жолу кайталанган. Буга эмне дейсиз?
Бакиев Ж.С.: –Өзүңөр жакшы билгендей, Кыргызстанда кимдир бирөөнү сабап кетсе дароо мени күнөөлөшөт. Биринчиден, мен Сыргак Абдылдаевди билбейм жана билгим да келбейт. Ал тилинде калбыры жок журналист. Ал дайыма тааныган адамга деле, тааныбаган адамдарга деле күйөөсү бар аялдар менен жолугуп жүргөнүн, кантип аны менен жолукканын, кандай нерселерди жасаганын толугу менен айтып мактана берчү экен. Балким кимдир бирөөлөр менен проблемасы болгондур, бирок мени менен эмес. Балким кайсы бир кызганчаак күйөөлөрдүн бири андан өч алгандыр. Эми ушул иш боюнча да мени сыртымдан соттошту. Сот болуп жаткан жерден бирөө айтсынчы, менин кимдир бирөөлөргө аны уруп-сабоо, бычактоо боюнча буйрук бергенимди. Ошондо мен жооп берем.
Негизи эле ушул сыртынан соттоо процедурасынын өзү мыйзамсыз жана эл аралык нормаларга каршы келет. Анткени эч кандай сурагы, далили жок эле сыртынан соттоп коюп жатышат. Керек болсо мындай ыкма эң артта калган Африка мамлекеттеринде дагы колдонулбайт.
Айтикеев А.: -2009-жылы Медет Садыркуловдун өлүмүнөн туура 1 ай өткөндөн кийин, тагыраагы 14-апрелде Жогорку Кеңештин депутаты Санжар Кадыралиев белгисиз бирөө тарабынан атып өлтүрүлгөн. Бул боюнча “Санжар Жаныш Бакиевдин Садыркуловду өлтүрүү боюнча заказын аткарбай койгондугу үчүн өлтүрүлдү”деген сөз айтылып жүрөт…
Бакиев Ж.С.: –Менин Санжар Кадыралиев менен ага-ини экенимди, экөөбүздүн бир туугандай мамилебиз болгондугун баары эле билишет. Мен аны тескерисинче колдон келишинче колдоп келгем.
Эми буга менин тиешем бар деген сөздүн өзү акмакчылык. Бул иште да аны ким өлтүргөнү белгилүү.
Санжар Кыдыралиевди Алтынбек Итибаев жана Мурас Мамашев өлтүргөн. Баарынан кызыгы, экөө тең өмүр бою эркинен ажыратылышкан. Бирок анын кандайча кийин эркиндикке чыгып кеткени дагы көп шектенүүлөрдү жаратат. Бул нерсенин өзү коррупциянын жогорудан ылдый карай кеткенин айтып жатат. Кийинчерээк Итибаев кайра түрмөгө түшөт. Ал жерден да жөн жатпай СИЗОнун кызматкерлерин өлтүрүп, качып кетти. Эгер бул адам өлтүрүүгө менин буйрук бергендигим анык болсо, бул дароо эле билинмек. Баары билишет, зоналардын өзүнүн жазылбаган мыйзамдары болот. Мындай кылмыштар боюнча ал жерде жазалоонун сапаты жана тездиги боюнчамилицияныкынан айырмаланган “териштирүүлөрү” болот.
Адилет, мына ошол учурда азыркы бийликте турган оппозиционерлер эл арасында мени монстр кылууга аракеттенишкен. Ошондуктан Курманбек Бакиев жакшы иштеп, жакшы натыйжаларды көрсөтүп жаткан. Оппозиционерлерге шылтоолор калбай бараткан. Анткени аларга биз тууралуу жаман аура түзүү максат болгон. Мен тууралуу бул оппозиционерлер ойго келбеген ушактарды ойлоп таап, эл арасына таратышкан.
Бир жолу мага Минскке бир бизнесмен жакшы идеялары менен келди. Мен ага айттым: “Эмне үчүн мурда биз Бишкекте турганда келген жоксуң, сенде жакшы долбоорлор бар экен, элге, мамлекетке абдан чоң пайда алып келет эле десем ал айтат: “Байке, мага айтышты, Сизге киргенде кокус жакпай калсам пистолетти алып туруп ошол жерден атып салат” деп. Көрдүңүзбү, алар искусственно кандай имиштерди, жоромолдорду ойлоп табышкан.
Айтикеев А.: -Сиздин агаңыз Курманбек Бакиев Жалал-Абадда турганда бир нече жолу 7-апрель боюнча өзүнүн кабинетине ок атылганын айткан. Кийин анын айтканын укук коргоочу Токтайым Үмөталиева дагы кайталап айтып чыкты. Бул боюнча СГОнун башчысы катары Сизде кандай маалыматтар бар?
Бакиев Ж.С.: -Эми 7-апрель боюнча бир аз айта кетейин.
2010-жылдын 7-апрелинде Мамлекеттик Күзөт кызматын жетектеген адам катары абдан тыкыр даярдалган, үйрөтүлгөн, экипировкалык курал-жарактар менен куралданган адамдардын тобу Кыргыз Республикасынын президенти, анын аппараты толугу менен жана өкмөт үйүнүн кызматкерлери жайгашкан №1 объектке кол салып кириши мен үчүн абдан күтүүсүз болду. Эгер эсиңиздерде болсо, 2005-жылдан баштап Кыргызстанда канчалаган митинг-пикеттер болду. Ал жерде аксакалдар, аялдар катышчу, бийлик массалык акцияларда коопсуздук жана тартипти камсыз кылчу. Ии баса, Сиз 6-апрелде башталган окуялар боюнча журналисттик иликтөөнү окудуңузбу? Мен жакында Ырысбек Өмүрзаковдун “Жетинчи апрель жана кандуу июнь окуялары журналисттин көзү менен” аттуу китебин окуп чыктым. Ал жерде баары так жазылган. Эң башкысы сөз менен эмес, фактылар менен. Ал жерде эксперттердин, митингчилердин тергөө протоколдору, соттук-медициналык корутундулар, таблицалар, сүрөттөр, түшүнүк каттар ж.б. тиркелген. Мындайча айтканда бул иликтөөнү мындай секреттик материалдарды алганга мүмкүнчүлүгү жок журналист жүргүзүп жатат. Сизге ошол китепти окуп чыгууну сунуштайм. Ал жерде бардык суроолорго так жооптор берилген.Ал эми атууга ким команда бергени боюнча айтайын.
Мен аскер адамымын. Сөздүн адамымын. Ар дайым өзүмдүн сөздөрүмө жооп бере алам. 2010-жылдын 7-апрелинде Ак үйгө топтошкон куралчан адамдар тарабынан куралдуу чабуул жасалды. Жөнөкөй сөз менен айтканда, колунда куралы бар адамдар өлкөдөгү эң башкы стратегиялык объектиге кол салганы келишти. Форумдун жанынан төңкөрүшчүлөр ИИМ академиясынын курсанттарына граната ыргытышты. Кийинчерээк Ак үйдүн темир коргонуна жетпей борбордук желектин жанындагы милиция кызматкерлерине граната ыргытышты. Аянттагы укук корго органдарынын кызматкерлерин чала жан кылып сабашты. Менин билишимче 7-апрель күнү 14:00 дө Президент Курманбек Бакиев “Өзгөчө абал киргизүү” тууралуу Указга кол койду. Эң алгачкы ок атуу митингчилер тараптан башталып, андан Улуттук Гвардиянын бир нече кызматкерлери жаракат алышты. Президенттин кабинетине атайын мээленген ок атуулар болду. Алар жүк ташуучу машинелердин жардамы менен Ак үйдү штурмга алууга аракеттеништи.
Албетте, мен мындай кырдаалда Мамлекеттик Күзөт кызматынын төрагасы катары өз милдетимди аткардым. Мен бир нерсени ойлоп таап айтып жаткан жокмун, бул тууралуу Жалал-Абадда жүргөндө да айткам, азыр да айтам: “Мен Ак үйгө курал менен кол салгандарга, Ак үйгө чоң колибрдүү пулемет менен ок атып жаткан БТРдин үстүндөгүлөргө, ошондой эле Ак үйдүн коргонун сүзүп кирүүгө аракеттенген жүк ташуучу машинелердин дөңгөлөктөрүнө ок атууга буйрук бергем”. А тынч жүргөн жарандарга ок атуу боюнча буйрук берилген эмес. Жана мен кимдир бирөөнүн астында актанууга аракеттенип жатканым жок. Мен жана Ак үйдү коргогон кызматкерлер баарын мыйзам чегинде, Башмыйзамдын чегинде жасадык. Баары ошол кездеги Мамлекеттик Күзөт кызматы, “Альфа”, милиция жана башка укук коргоо органдарын теске салган мыйзамдардын негизинде жасалган. Бүгүн деле кайтарууда жүргөндөр эч кандай буйруксуз эле курал колдонууга акысы бар. Бул мектеп окуучусуна деле түшүнүктүү. Мен ар бир деталына токтолгум келбейт, анткени алар жетиштүү эле чагылдырылды. Ошол күнү мен эмнеден улам ката кетиргеним, мамлекеттин жогорку жетекчилиги эмнеден ката кетиргени көп эле айтылып, жазылып келе жатат. Мен кимдир бирөөлөрдү талкууга алып, президенттин, премьер-министрдин жана башка ошол кезде Ак үйдө болгонордун кемчилигин айткым келбейт. Мен өзүмдүн аракеттерим боюнча гана айткым келип жатат. Ошол күнү телеканалдар аркылуу абдан күчтүү маалыматтык чабуулдар жасалды. Андан тышкары башка мамлекеттердин эң башкы каналдары саат сайын теледен өлүктөрдү, жарадарларды жана Таласта сабалган ИИМ министри Молдомуса Конгантиевди көрсөтүшүп, ошону менен Ак үйдү кайтарган өздүк курамга психологиялык-моралдык басым жасашты. 2010-жылдын 7-апрелинде мен тарабынан Өкмөт үйүнө чабуул жасаган куралчан адамдарды атууга буйрук бергем. Эгер бул нерсе кылмыш болсо, анда мен жооп берүүгө даярмын. Бирок бүгүн мына ушунун баарын жасалма көбөйтүп, кылмыштуу жол менен өздөрүнүн кызыкчылыгына пайдаланып жаткан “убактылуу окмот” жана алардын чөнтөк сотторунун алдында эмес. Анткени бул окуялар болуп жатканда биз Жалал-Абадка кетип калганбыз. Менин эсимде, премьер-министр Данияр Үсөновдун жана башкалардын көшөрүүсү менен президент Ошко учуп кетти. Кийинки күнү ал жакка өкмөт курамы менен депутаттар бармак. Бул аракет туура же туура эмес болгонун айта албайм. Тилекке каршы, ошол күнү мына ушундай чечим кабыл алынып, болбоого тийиш болгон окуялар болуп кетти. Болжолу менен кечки 22:00 чамасында “убактылуу окмот” менен сүйлөшүп бүткөндөн кийин өздөрүн иш үстүндөгү бийлик катары жарыялашканын, менин жана Бакыт Калыевдин кызматтарыбыздан бошотулганыбызды жана колго түшүп берүүбүздү талап кылганнын Данияр Үсөнов айтып келди. Ал эми калгандары бош жүрө берсе болот дешти. Мындан тышкары премьер-министр Данияр Үсөнов отставка бергенин айтты. Андан кийин биздин Ак үйдө кылаар ишибиз деле калган жок. Ак үйдө президент жок, премьер-министр отставка берди, баары кетишти. Кимди коргойбуз? Эми бизге чечим кабыл алыш эле калды. Андан кийин мен Бакыт Калыев менен кеңештим да, биз Ак үйдү таштап чыгып кетүүнү чечтик.
Мына ушул жерден мен өзүмдүн Мамлекеттик Күзөт кызматында иштеген кызматкерлеримден, ИИМдин кызматкерлеринен, УКМКнын кызматкерлеринен, Улуттук Гвардиянын кызматкерлеринен, жана тагдырдын татаал толкунуна таштап кеткен кызматкерлеримден кечирим сурайм. Ошондой эле Кыргызстандын элинен ошол кездеги мамлекеттк төңкөрүштү токтото албаганым үчүн, “убактылуу окмотчулордун” бийликке келишине жол бергеним үчүн, ошонун арты менен “убактылуу окмотчулор” колу менен чагымчылыкка жол берилген 2010-жылдагы июнь коогалаңы үчүн кечирим сурайм.
Данияр Үсөновдун сөзүнөн кийин биз Бакыт Калыев экөөбүз Ак үйдүн имаратын таштап чыгып кеттик. Бул болжолу менен кечки 11лер чамасы болучу, биз машине менен түштүккө кеттик. Эртеси Курманбек Бакиев ал жакка келди. Андан ары баары кабардар болгондой уланды.
Ии баса, бизди “временщиктер” Интерполдун линиясы аркылуу издөөгө беришти. Бирок, Интерполдун Башкы секретариаты кат жөнөтүп, кылмыш иштеринин фабуласы Интерполдун Конституциясынын 3-беренесине туура келбей тургандыгын билдирип, баш тартышты. Анткени алар бизди саясий мотивдер менен күнөөлөшкөн.
Ак үйдүн алдында өлгөндөрдүн саны боюнча
Мен аскер адамымын жана так айтам. Бул жерде абдан тыкыр көз карандысыз иликтөө керек. Менимче ал жердеги былыктардын баары “временщиктер” бийликтен кеткенден кийин гана ачылат.
“Майдан” гезитине берген маегинде экс-генпрокурор Байболов Ак үйдүн алдында 17 адам өлгөнүн айтты.
Баса, Байболов “временщиктер” аны 4 адамга “Адам өлтүрүүгө жардамдашуу” беренеси боюнча кылмыш ишин козгоого мажбурлаганын айтып мойнуна албадыбы. Бул деген “временщиктер” мыйзамды уруп ойнобойт дегенди билдирет.
“Жалданма снайперлер» боюнча
Атамбаев кийинки күнү эле бүт дүйнөгө бир нече чет элдик жалданма снайперлер кармалганы тууралуу кыйкырып жар салбады беле? Кана алар? Атамбаевден сураш керек. Бул бийлик алмашканда көп нерселер ачыкка чыгат.
Ал эми менин чет элдик жалданма спайперлерди жалдап аттырганым боюнча айтып жүрүшпөйбү. Анын баары “временщиктердин” ойлоп тапканы.
Апрель соту боюнча
Адилет, Сиз билесиз, кайсыл гана билимдүү юрист болбосун, апрель окуясы боюнча соттук териштирүүлөрдүн материалдарын толук карабай туруп ага баа бере алат. Анткени ал жерде мамлекеттик айыптоочулар тарабынан абдан чоң мыйзам бузуулар болгон.
Бул сот боюнча айта турган болсом, бийликтин сотторго катуу басым жасаганы алыстан эле көрүнүп турат. Алар жогорку жактын мыйзамсыз буйругун аткарып, канчалаган адамдарды мыйзамсыз соттошту. Келечекте алардын кетирген каталары өздөрүнө муш болот.
Ак үйдү коргогон көпчүлүк кызматкерлер адвокат жалдашкан жок. Сотто алар өздөрүн өздөрү коргошту. Анткени алар өздөрүнүн ак экенине бекем ишеништи.
Бул сот процесси 6 жылдан бери уланып жатат. Сот адилеттиги орномоюнча күнөөлүүлөр өздөрү бийлик башында отура беришет. Чындыгында алар темир тордун артында отура турган адамдар.
Эгер азыр Кыргызстанда адилеттүү сот болуп жатса мен барып өзүмдүн актыгымды далилдемекмин.
“Апрель окуясынын баатырлары” боюнча
Бул “баатырларды” мамлекеттик төңкөрүшкө катышканы үчүн эле соттош керек. Көрсө алардын ичинен 57 адам мурда атайылап кылмыш жасагандыгы үчүн соттолгондор экен. Төңкөрүштөн кийин алар кайрадан кылмыш жасап, ошонун арты менен соттолушуптур. Бул эми “революционерлерге” “штрих” болсун.
Айтикеев А.: -Эл арасында, коомчулукта, ММКларда 7-апрель күнү көп адамдар артынан атылган октон каза тапкандыгы айтылып жүрөт. Бирок Ала-Тоо аянтын, Ак үйдүн алдын курчаган имараттардын баары СГО тарабынан катуу көзөмөлгө алынып, кайтарылып турган да. Эгерде кандайдыр бир башка күчтөр бул окуяга аралашып кеткен болсо, ал Сиз жетектеген СГОнун шалаакылыгы эмеспи?
Бакиев Ж.С.: –Бул боюнча көз карандысыз журналисттик иликтөө жүргүзүлгөн. Мына ошол журналисттик иликтөөлөр ар тараптан көз карандысыз эксперттердин пикирин чогултуп, ошол жердеги “баатырлардын” көпчүлүгү ар башка жерден, ар кандай курал-жарактардан каза болгону аныкталган. Экспертиза алардын октон каза болгонун аныктап жатат, бирок алар мергенчиликке ылйыкталган мылтыктардан өлгөндөр болуп жатпайбы. Ошондой эле алардын арасында ар кандай “мокок” инструменттерден каза тапкандар бар. Мисалы арматура, балта жана башка куралдар болушу мүмкүн. Бул куралдар Ак үйдү кайтарган күч органдарынын колдонуусундагы куралдар эмес. Мен мына жогорулагы фактыларга таянып, ишенимдүү айта алам, алар ар кандай талап-тоноолордон, башка бирөөнүн мүлкүн тартып алуу аракеттеринен улам каза болгондор. Көпчүлүгү автобекеттен, ЦУМдан, Токмоктон алынып келинген жана борбордук аянттан алынып келинди деп жазылган. Эч качан УКМК, Мамлекеттик Күзөт кызматы, ИИМ сыяктуу мекемелерде отун жаргычты курал катары колдонушпайт.
Айтикеев А.: -Эгерде чоң державанын атайын кызматтары, аскердик күчтөрү тымызын 7-апрелдеги окуяга аралашкан болсо, анда бул тууралуу Сиздерге алдын-ала оперативдик маалыматтар түшкөн жок беле? Себеп дегенде УКМК төрагасынын жанында иниңиз Марат Бакиев, ал эми Мамекеттик Күзөт Кызматынын башчысы болуп Сиз отургансыздар да…
Бакиев Ж.С.: –Албетте, колдо далил жок туруп мен генерал катары кимдир бирөөнү айыптоого акым жок. Бирок анализ жасап отуруп бул жерде бир чоң державанын атайын кызматы аралашканын баамдаса болот. Баарына белгилүү, “Ганси” авиабазасы боюнча Кыргызстандын жетекчилиги чечим кабыл алгандан кийин Россия тарап бул чечимге өтө нааразы болгон. Менимче алар өздөрүнүн нааразылыгын айтууга акысы бар. Анткени президент Курманбек Бакиев Москвага барып, алар менен кол алышып, келишимге кол коюп келген. Ал эми Макс (Максим Бакиевди айтып жатат-ред.) болсо атасына “Ганси” авиабазасынын статусун алмаштырып, өзүн калтырып коюуну сунуштаган. Албетете бул Россия тарабынан абдан терс кабыл алынды. Андан кийин массалык түрдө Кыргызстанга маалыматтык чабуул башталды. Кыргызстандагы болуп жаткан нерсенин баарын алар тескери чагылдырып, тескери баа берип жатышты. Оппозиция болсо муну мыйзамдуу президент Курманбек Бакиевдин бийлигин кулатуу чакырыгы катары кабылдады.
Ал эми куралдуу төңкөрүш боюнча оперативдик маалыматтар боюнча менин жеке пикиримде ооба, катачылык болду. ИИМ жана УКМК тарабынан чоң жаңылыштык, кенебестик орун алды. УКМКны Мурат Суталинов жетектеди. Абдан мыкты, такшалган адис, ИИМдин кызматкери, министр катары жакшы иштеди. Эффективдүү жана таза иштеди. Мен аны урматтайм. Бирок УКМКнын өзүнүн бир башкача спецификасы бар экен. Анын жанында Курманбек Бакиевдин баласы Марат иштеди. Менимче алар көп ката кетиришти. Анткени алар алдын-алуу, профилактикалык иш-чараларды жасашкан жок. Түшүп жаткан маалыматтардан жакшы анализ жасашкан жок. Ошондой эле ИИМди алалы. Алар деле эл арасында көп жүрүшөт, аралашат. Эл менен бирге иштешет. Оппозицияны теңине албоо, өзүнө-өзү ишенүү, каршылаштарды олуттуу каршылаш катары көрбөй коюу көп болду. Натыйжада, тышкы күчтөрдүн жардамы менен мамлекеттик төңкөрүш болду.
Айтикеев А.: -Жалал-Абад шаарында элдин курчоосунда турган агаңыз Курманбек Бакиев бир нече президенттердин, БУУнун Баш катчысынын кийлигишүүсү менен Кыргызстандан сыртка чыгып кеткенден кийин Сиз ошол жерде жүргөн УКМК төрага орун басары Артур Медетбековго: “Эртең менен агамды узаткандан кийин өз эрким менен колго түшүп берем” деп убада берип, бирок качып кеткениңизди ал киши ачыкайтып жүрөт. Ушулчынбы?
Бакиев Ж.С.: –Жалал-Абадда абал аябай чыңалып турду. Биз болсо президентти, өзүбүздү жана айылды коргоого даяр болуп турганбыз. Анан эле “Убактылуу Өкмөт” аталган топтун атынан Артур Медетбеков келди эле, ага Курманбек Салиевич суроо берди, “Колуңарда кандай ыйгарым укугуңар бар? Силер кимсиңер?” деп. Ал суроого жооп бере албай кетип калды. Кийинки күнү атайын кагаз көтөрүп келди да, “Убактылуу Өкмөттүн” атынан сүйлөшүүгө жөнөтүлгөнүн айтты. Сүйлөшүү жүргүздү. Президентти узаткандан кийин ал мага кайрылды: “Жаныш Салиевич, колго түшүңүз” деп. Мен ага айттым, эртеңкиге чейин ойлоноюн деп. Бирок мен ага “эртең колго түшүп берем” деп айткан эмесмин. Мен баарын унута элекмин. Өзүнүн бир интервьюсунда ал мени мас абалымда көргөнүн айтыптыр. Балким ага ошондой көрүнсө керек да. анын ушундай бай фантазиясы бар. Ал учурда арак иче турган абал эмес болучу. Мен так айтып коеюн, мен эч кимге колго түшүп берем деп эч качан сөз берген эмесмин. Бардык адамдар, кызматкерлер мен эгерде бирөөгө сөз берсем аны сөзсүз аткараарымды билишет. Артурга мен андай сөз берген эмесмин. Ал калп айтып жатат.
Айтикеев А.: -2015-жылдын февраль айында Минск калаасында Кыргызстандын кримавторитет, “Алманбет Алайский” деген каймана аты бар Алманбет Анапияев өлтүрүлгөн. Бул боюнча Кыргызстанга капысынан Москва шаарынан учуп келип, “ИИМге өзү келди” деп айтылып жүргөн Гүлжигит Абилазизов Сизге окшош адам жана дагы 2 адам Анапияев менен жолугууга келип, натыйжада Анапияев өлтүрүлгөнүн тергөө органдарына айтып берген. Бирок кыргыз коомчулугу бул версияга Президент Атамбаев баш болуп дароо реакция жасап, Кыргыз Тышкы иштер министрлиги Белорус тарапка доомат койгондугуна карабай анчейин ишенген жок. Ошондой эле ИИМдин жогорку кызмат адамдары жана айрым кызматкерлери Абилазизов менен бирге учуп келишкендиги, Москва шаарынын Домодедово аэропортунда алардын Абилазизовду коштоп жүрүшкөнүн тастыктаган фотоматериалдар интернетке жарыяланды. Бул боюнча эмнелерди айтат элеңиз?
Бакиев Ж.С.: –Биздин досубуз Атамбаев Алмас эч эле тынч отура албай койду. Эми 2015-жылы дагы бизди Минскиде адам өлтүрдү деп айыптап чыкты. 2015-жылдын февралында Алманбет Анапияев өлтүрүлдү. Баарынан кызыгы, киши өлтүргүч Гүлжигит Абилазизов бир нече күндөн кийин Бишкекте пайда болуп жатат. Аны ал жакта дароо эле ГУБОПиК коргоого алып баштады. Ал адам өлтүрүүгө мени, Айбек Абдразаковду жана Рустам Сайдуевди айыптап көрсөтмө берди.
АтамбаевАлмас болсо соттун жыйынтыгын күтпөй, жада калса тергөө баштала электе эле мени “күнөөлүү” кылып салды. Ал базардагы араккеч аялдардай эле “Бакиевдердин кан ичкич экенин, адам өлтүргүч экенин аныкташ үчүн дагы эмне керек?” деп кыйкырып чыкты.
Мага Атамбаев мырзанын позициясы түшүнүксүз болуп жатат. Аны президент деп айтканга тил бурулбай жатат. Анын деңгээли шаардык водоканалдын бригадиринин деңгээлинен, жада калса андан да төмөн.
Мен эч түшүнсүн үчүн айтып койгум келет, биринчиден бул кылмышты мен жасаган эмесмин. Экинчиден Минскте жатып алып кылмыш жасаш үчүн өтө эле келесоо болуш керек. Андай кадамга барыш үчүн Атамбаевдей шизик болуш керек. Геббельс айткандай: “Канчалык коркунучтуу калп болсо, адамдар тезирээк ишенет”. Кыргыздын Геббельстери А. Сегизбаев менен Ф. Ниязов. Бирок аларды минтип алдай тургандай эл анчалык макоо эмес да. кээде алдоо менен калп бир аз да болсо чындыкка окшош болушу керек да. Беларустун милициясы, Тергөө Комитети иликтөө жүргүзүштү. Алар Турганбаевдин милиционерлериндей иштешпейт. Алар абдан таза, ачык, бардык техникалык мүмкүнчүлүктөрдү колдонуу менен, далилдерди чогултуучу жаңы технологияны колдонуу менен иштешет. Көчөдөгү видеокамералардагы видеолорго чейин чогултушуп, Турганбаевдин сценарийи менен мени “таанып”, мага каршы көрсөтмө берген, Анапияевди өлтүргөн Гүлжигит Абилазизовдун кыймыл аракеттеринен бери чогултушуптур. Ошондой эле Беларустун Тергөө комитети Гүлжигит Абилазизовдун Анапияевди өлтүрүүгө тиешеси бар экенин тастыктаган жетиштүү материалдарды да алынган. Ошондой эле кылмыш жасалган куралдар чогултулган. Учурда Абилазизов жана аны менен чогуу кылмыш кылган 2 адам издөөгө берилген.
Беларустагы май куюучу жайлардын биринде Гүлжигит Абилазизов эки адам өлтүргүч менен бирге ыраматылык Анапияевдин сөөгүн алып чыгып жаткан видео дагы бар. Андан кийин алар кантип Москвага жеткени, ал жерден да кантип видеого түшкөндөрү, мунун баары Кыргызстандын Башкы прокуратурасына өткөрүлүп берилген. Ал эми Кыргызстандын ИИМи болсо оозуна талкан сугунуп алгансып унчукпайт. Анткени алар бул өлтүрүүгө өздөрү аралашкан. Алманбет Анапияевди ким өлтүрдү? Биз билебиз, аны Мелис Турганбаев, Өмүрбек Текебаев, Жанышбек Гаипов (Гүлжигит Абилазизовдун тууганы)жана үч аткаруучулар жасашкан.
Атамбаев болсо карыган ашпозчудан бетер анын бир тууганын өлтүрүп коюшкандай кыйкырып чыкты. Жыл сайын Кыргызстанга Россиядан “Груз-200” келет. Бул болжолу менен 250дой алыста өлтүрүлгөн Кыргызстандын жарандары. Атамбаев бул өлтүрүүлөр боюнча бир дагы жолу билдирүү жасаган жок. Ал эми Анапияев боюнча ал дүйнөгө жар салып кыйкырып жатат. Бул анын деңгээлин айтып турат.
Адилет, Сиз Кыргызстандын Башкы прокуратурасынан сурап көрсөңүз болот Беларустан келген кылмыш ишинин материалдары боюнча.
Айтикеев А.: -Алманбет Анапияев менен кандай мамилеңиз бар эле?
Бакиев Ж.С.: –Ооба мен жашырбайм, ал Минскке өзү жетектеген Эл аралык “Алыш” бел боо күрөшү федерациясынын иши боюнча достору менен бир нече жолу келген.
Бир канча жолу ал экөөбүз Кыргызстандык катары, жердеш катары ар кандай теманы талкуулаганбыз. Ал гана эмес, башка келген адамдар менен деле кезигип сүйлөшүп турам.
Айтикеев А.: -Ушул жерден суроо туулат. Мелис Турганбаев менен кандай эрегиштигиңиздер бар? Себеби Турганбаев Сизге каршы кандайдыр бирөчү бардай сезилет. Бизге жеткен маалыматтарга караганда, учурунда Турганбаев Сиз тарабынан куугунтукка алынган дешет…
Бакиев Ж.С.: –Тургабаев боюнча менин эч кандай мамилем болгон эмес. Болгону ал кайсы бир учурда кыз зордуктаган. Ал камалышы керек болучу. Бирок бул жерде да Максим аттуу жаш жигит аралашкан. Мамилеси кандай билбейм, бирок атасын көндүрүп, анын эч кандай күнөөсү жок экенине ишендирип, натыйжада Турганбаевжеңил кутулган. А негизи ал түрмөдө отурушу керек эле. Ал өзүн Ал озуно атайын уюштурулган нерсе деп журот этишкенин айтып жүрөт. Эми элестетсеңиз, аны бирөө арак ичкенге, кыз зордуктаганга мажбурлайбы? Кайра эле маразм. Кошумчалап кетким келет, Турганбаев сыяктуулар ИИМ системасына 100 жылда бир келет. Буга чейин көптөгөн министрлер болгон, бирок Турганбаевдей адам министр болгон эмес. Ал ИИМ системасын уят кыла турган адамдардын бири. Учурда анын Кыргызстандагы наркомафияны жетектегени эч кимге жашыруун эмес. Эгер мурда кимдир бирөө крышевать этсе, азыр Турганбаев өзү жетектейт.
Мелис Турганбаев менен Максим (фамилиясын атабай эле коеюн, ал аны уят кылат)бири бирине аябай окшош. Экөө тең өтө эле ач көз жана чөөлөрдөй коркок. Турганбаевдн ишке кантип барганын билем. Аны ИИМдин спецназынын 12 кызматкери кайтарат. Максим дагы ушундай коркок болучу. Булар өмүр бою Салтыков-Щедрин айтмакчы “Жашап жатып да калтырайт, өлгөндө да калтырайт”
Айтикеев А.: -Жаныбек Салиевич, агаңыз бийликте турган жылдарда Кыргызстандагы эң таасирдүү адамдардын көч башында тургандыгыңыз белгилүү. 2008-жылы саясатчы Азимбек Бекназаров “Де-факто” гезитине берген бир маегинде: “Баарыңар чемоданыңарды көтөрүп алып Жаныштын офисин айланчыктап жүргөндөн уялбайсыңарбы?” деп агынан жарылган. Жашыруун болбосо Сизге кулдук уруп жүгүнүп жүргөн таасирдүү саясатчылардын аттарын атап бербейсизби?
Бакиев Ж.С.: –Биринчиден, Азимбек Бекназаров өзү анык паракор.
Мен жашырбайм, мага офиске ар кандай адамдар келишчү. Жетекчилерден баштап жетекчилер, журналисттер, Бейөкмөт уюмда иштегендер, кыскасы ар кандай категориядагы адамдар келишчү. Менде ким менен жолукканым, ким менен сүйлөшкөнүм боюнча жазуулар толук бар. Бекназаровдун айткандарынын баары куру сөз. Факты менен айтыш керек. ИИМдин жана башка структуралардын бир дагы кызматкери мага пара бергендиги боюнча бир дагы доомат кое албайт.
Тескерисинче мен башкаларга берчүмүн. “Тартип жана коопсуздук”, Жусупбек Бакиев атындагы фонддордун жетекчиси болуп турганда мен тескерисинче баарына жардам бергенмин.
Биринчи фонд бул-Жусупбек Бакиев атындагы фонд, ал эми экинчиси “Тартип жана коопсуздук” фонду.
Биринчи фонд гуманитардык тармакта категориясына карабай баарына жардам берчү. Бала бакчасы болобу, балдар үйү болобу, карылар үйү болобу, ооруканабы, же маданият тармагыбы, айтор баарына жардам берчүбүз. Тоолуу райондордогу мектептерде иштеген жаш мугалимдерге чейин жардам берчүбүз. Ошондой эле канчалаган оорулууларга операцияларды жасаганга жардам бердик. Жаш таланттарды, спортчуларды чет өлкөгө ар кандай конкурстарга жиберчүбүз.
Ал эми экинчи фон күч структураларына жардам берчү. Бир жолу жаңылыктардан окуп калдым, Атамбаев тээ мурда биз эки ирет 1 миллион сомдук жардам көрсөткөн Баткен облустук ИИБ имаратын ачып жатканын. Ошондой эле кайсы бир биз жардам берген жатаканабы, же үйбү айтор ошонун ачылышын жасап жатат. Тим эле өзүнүн чөнтөгүнөн жардам бергендей сүйлөп жатат. Мындан тышкары бир топ иштер жасалган. Жыл сайын ИИМдин жана башка күч структураларынын кызмат учурунда каза болгон кызматкерлеринин балдарын жыл сайын Ысык-Көлгө алып барып эс алдырчубуз. Ошондой эле аларды келишим боюнча Москвага Кремлдин балаты майрамына жөнөтчүбүз. Спорттук комплекстерди курууга көп каражат жумшадык. Негизинен ИИМден түшкөн өтүнүчтөргө көбүрөөк басым жасадык. Анткени ИИМ көп адам иштеген структура. Биз иштеп тапкан абдан көп сумма каражаттар мына ушундай долбоорлорго жумшалды. Биз кээ бир лерге окшоп Түркияга бизнесибизди чыгарып кеткен жокпуз. Тапканыбызды Кыргызстанга жумшадык. Бир да сом акчага мен чет өлкөгө дача же особняк курган жокмун.
Айтикеев А.: -Учурунда Сиздин айланаңызда кызмат кылып, бүгүн Атамбаевди айга-күнгө теңеп кызмат кылып жаткан саясатчылардын аттарын атай аласызбы? Булардын арасынан өтө катуу саткынчылыкка баргандар кимдер?
Бакиев Ж.С.: –Убагында биздин айланабызда айланып-тегеренип, бизге эч кимди жолотпой жүргөндөр бүгүн Атамбаевди тегеректеп жүрүшөт. Мындайлар көп. Чынын айканда мен алардын аттарын атагым келген эмес. Бирок айтпай койгонго болбой турган адамдардын категориясы бар. Алардын бири Токон Мамытов. Ал убагында Акаевди сатып, 2004-жылы оппозициянын штабына маалымат ташып жүргөн. Ал (Мамытов) абдан ийкемдүү адам. Биз генералдар бир жылда эки-үч жолу чогулуп турчубуз. Мына ошол жерде Курманбек Бакиевди айга-күнгө теңеп, аны “Элдердин жол башчысы” деп аябай мактачу. Бирок эң биринчилерден болуп Бакиевди саткандардын көч башы ушул киши. Жөн гана сатпай, жамандап да жүрдү.
КурманбекБакиевБакытАлымбековго генералдык чин берди. Ал болсо 7-апрелден кийин дароо “временщиктерге” чуркап барып “ак кызмат” өтөй баштады. Бул категориядагы адамдар үчүн эч кандай баалуулук жок. Булардын болгон баалуулугу саткынчылык. Эртең биринчилерден болуп Атамбаевди сатып, аны жамандап башташат. Мындан тышкары да бир катар адамдар бар. Мен алардын аттарын атабай эле коеюн. Бир убакыт келет, мен алар менен жекеме-жеке сүйлөшөм. Азыр айтпай эле турайын. Мен аларды туура түшүнөм, алардын үй-бүлөсү бар, аларды багыш керек дегендей.
Айтикеев А.: – Учурда Атамбаевге кызмат кылып жүргөн Аалы Карашев, Айтмамат Кадырбаев, Сүйүн Өмүрзаков, Тайырбек Сарпашев, Канат Исаев, Талант Исаев, Раим Матраимов, Курсан Асанов сыяктуу чиновниктер тууралуу кандай пикирдесиз?
Бакиев Ж.С.: –Бүгүн Атамбаевдин айланасында иштеп, өкмөттөгү жетекчи орундарда иштеп жүргөндөрдүн кээ бирлерин мактап, башкаларын жамандаганым туура эмес. Алардын арасында дагы түз жүргөндөр бар. Ал эми Бакиевдин убагында кошомат кылып жүргөн арсыз адамдар азыр деле ошондой. Мага Чыныбай Турсунбеков, Азамат Арапбаев сыяктуу учурда Атамбаевдин КСДПсында активдүү иштеп жаткан адамдар көп келчү. Ошондой эле Жалил Атамбаев, Раим Матраимов, Жусубали Төрөмаматов, Салайдин Авазов, Туманов Келдибек, Туманов Токтогул, Аалы Карашев сыяктуу убагында биздин айланабызда айланчыктап, азыр Атамбаевди тегеректеп жүргөн адамдарды да айтып коеюн. Качан мен Кыргызстанга барганда бетине карап туруп кимдер бизди сатканын ачык айтып берем. Менимче уундай кылган туура болот.
Атамбаевдин кадрдык саясатына аябай таң калам. Кантип ушул Жусубали Төрөмаматов сыяктууларды губернатор кылып дайындайт? Анын деңгээли кичинекей бир райондун финполициясынын начальнигинин деңгээлине, тажрыйбасына барабар.
Айтикеев А.: -Агаңыз президент болгондон кийин Сизден башка дагы бир туугандарыңыз мамлекеттик постторду ээлешти. Маратбек Бакиев Германияга элчи, Адыл Бакиев ТИМдин кеңешчиси болуп иштеди. Ал эми агаңыздын уулдары Максим жана Марат Бакиевдер дагы бири ЦАРИИнин жетекчиси болсо, экинчиси 2005-жылдан тартып УКМКнын төрагасынын өзгөчө статусу бар жардамчысы болуп жүрдү. Ал эми Сиз УКМКнын төрага орун басары, СГОнун башчысы болуп иштедиңиз. Бул үй-бүлөлүк башкаруу эмеспи?
Бакиев Ж.С.: –КурманбекБакиев президент болгондо биздин алдыбызда мындан ары кантип иштейбиз, эмне кылабыз деген суроо турду. Сиз Маратбек Салиевич боюнча сурадыңыз. Ал керек болсо Акаев маалында дагы Соттук департаментти башкарган. Бул деген генералдык деңгээлдеги кызмат. Ал өзү бардык тепкичтерди басып өткөн.
– Адыл Салиевич болсо жетиштүү деңгээлдеги тажрыйбасы бар адам. Советтик мезгилде эле бизнес жасачу. Көп жерде иштеди. Элдин арасында ар кандай кеп-сөздөр тарабашы үчүн агабыз бирин Германияга, экинчисин Кытайга жиберип туура кылды.
– Улуу агам Каныбек Салиевич – Акаев заманынан баштап эле айыл-өкмөт башчысы болуп ишдеди. 2 ирет альтернативдик жол менен шайланган.
– Акмат Салиевич – бизнесмен, Джалал-Абада шаардык кеңешинин депутаты болуп шайланган.
-Ал эми Максима жана Марата – өзүнчө кеп, өзгөчө тема. Бирок моюнга алыш керек, Марат Бакиев атасы президент болгонго чейин эле УКМКда иштечү. Баткен окуяларына катышкан. Ал тууралуу жаман нерсе айта албайм.
Максим боюнча болсо, Курманбек Салиевич ЦАРИИни түзгөндө аны жетекчи кылып дайындаганы чоң катачылык болду. Менимче ага аймактардан кайсы бир кызматтарды берип, такшалтып, жашоону түшүнгөндөй кылып иштетсе жакшы болмок. Тилекке каршы андай болгон жок. Бул анын катасы болду. Жаш жигит табигый түрдө өзүн Царь элестетип алды. Анын амбициялары, мага карата жек көрүү, ичи тардык менен мамиле кылганы, кыргызча айтканда ач көздүк болду. Максимдин көзүнө акчадан башка эч нерсе көрүнбөй калган. Ал менимче адамдарды караганда ар бир адам анын көзүнө доллар болуп көрүнсө керек. Мындайлар өлүп бара жатканда дагы табыт көтөргөн адамдын чөнтөгүнөн 3 сом уурдай кете турган адамдардын категориясына кирет.
Биз бир туугандар чогулуп Курманбек Салиевичке бир нече жолу айттык, Максимди тыйыңыз деп. Бул жигиттин чектен ашкан ач көздүгү боюнча башка адамдар тарабынан дагы канчалаган арыз-даттануулар болгон. Бир жолу байкебиз баласын Москвага Дипакадемияга окуп кел деп урушуп кетирип да жиберген. Ал жактан 2 ай окумуш болуп жүрүп кайра мурдагыдан да ашып-ташкан энергиясы менен кайтып келип, суук колун матырып баштады. Эң башкысы-биздин фамилияны уятка калтырды.
Айтикеев А.: –Президенттин уулу Максим Бакиев экөөңүздөрдүн ортоңуздарда кандайдыр бир таасир талашуу орун алып келгенин ошол убактагы саясатчылар азыр деле кеп кылып жүрүшөт. А түгүл айрымдары: “Мени Максим чакырып алып: “Мындан кийин Жаныш Салиевич менен эмес, бир гана мени менен иштейсиң” деп айламды кетирди” деп айтып калышчу. Чынэлеошондойтирешүүболду беле?
Бакиев Ж.С.: –Мен боюнча айтсам, Курманбек Салиевич күч структураларынын жетекчилерин, Башкы прокурорду чакырып алып менин эч бир өтүнүчүм канааттандырылбашын буйрук кылган. Бул боюнча мага ЭльмурзаСатыбалдиев менен МолдомусаКонгантиев айтып беришкен. Эльмурза айтты “Мен жигит катары айтып коюшум керек, президенттен мага ушундай буйрук болду. Муну айтиып койбосом болбойт” деп. Муну Молдомуса дагы тастыктады. Буга Максим таасир эткен деп эсептейм. Ушундай эле буйрук премьер-министр Данияр Үсөновго, парламент спикери Зайнидин Курмановго да берилген.
Ар бир адам өз иши менен алектениши керек деп эсептейм. Мисалы мен мен Мамлекеттик Күзөт кызматынын төрагасы катары президентти премьер-министрди, Жогорку Кеңештин спикерин, Конституциялык Соттун төрагасын кайтарчумун. Андан башкага кийлигишкенге менин укугум да жок болучу.
ИИМ министри Молдомуса Конгантиев Максимдин кабылдамасында үч сааттап күтүп отурган учурлар болгон. Мен ага айттым: “Пацандын кабылдамасында ИИМдин генералы 3 саат жармашып отурганы уят эмеспи?” десем ал: “Эмне кылам, атасына айтып кызматтан алдырып салат да” деп жооп берди.
Бир сөз менен айтканда күч түзүмдөрүн акыркы жылы мен тейлебей калгам.
Курманбек Салиевич бир нече жолу бизге айткан: “Кадрдык маселелерге аралашпагыла, бизнеске тийишпегиле, саясатка киришпегиле” деп. Убакыт өтүп жыйынтык чыгарат экенсиң. Мен ойлойм, биз бир туугандар агабыз президент болгонго чейин эмнебиз бар эле, азыр эмнебиз калды, таразалап көрүш керек, эмне таап, эмне жоготконубузду.
Айтикеев А.: -Жаныбек Салиевич, Сиз Шон Дейлинин иши боюнча дагы өмүр бою кесилдиңиз. Бул боюнча эмне айта аласыз?
Бакиев Ж.С.: –Кыргыз Фемидасынын тарыхында Англия жараны Шон Дейлинин өмүрүнө кол салуу ишин иликтөө сыяктуу “шедевр” жарала элек болучу. Бул жерде биздин дүйнөдөгү эң “гумандуу” сот Бакиевдердин бүт үй-бүлөсүн соттоп жатышат. “Алар өздөрүнүн жеке кызыкчылыктары аркылуу кылмыштуу кутумга барып, “белгисиз бирөөгө” бул кылмышты жасоону тапшырышкан” деп жазылат өкүмдө. Бул “белгисиз бирөө” 2006-жылы 7-июлда Шон Дейлиге “белгисиз куралдан” бир нече ирет ок чыгарыптыр. Дагы жакшы, Шон Дэйлинин өзү “аныкталыптыр”. Эгерде жалданма киши өлтүргүч табылбаса кылмыш кантип ачылат? Кантип ал кылмыш үчүн адамдарды соттосо болот?
Менимче дүйнөдөгү бир дагы сот жана тергөө органдары мынчалык маразмга жеткен эмес. Бул сот бийлигиндеги идиотизм болуп калды. Аларга “ашакалдар” тарабынан басым болуп жатканы түшүнүктүү. Бирок мындай манкурттук эч качан болгон эмес.
Мүмкүнчүлүктөн пайдаланып ММК аркылуу Шон Дейли мырзага кайрылам. Урматтуу Шон мырза, Сиз мага келиңиз, же адвокатыңызды жибериңиз. Мен Сизге болгон кол салуунун заказ берүүчүсү ким экенин айтып берем. М. Турганбаев керек болсо сиз жаап-жашырганы үчүн кылмыш ишин козгосо да болот.
Айтикеев А.: -2010-жылдагы июнь коогалаңы боюнча Сизге жана Сиздин жакындарыңыздын дарегине бир катар айыптоолорду айтып жүрүшөт. Чын эле тиешеңиз барбы?
Бакиев Ж.С.: –Мен дагы, менин жакындарым дагы бул ишке эч кандай тиешеси жок. Биз өлкөнү апрелдин орто чендеринде таштап чыгып кеткенбиз. Мен өзбектердин арасында өскөм. Биз жашаган көчөдө жалгыз эле кыргыз үй-бүлө биз болчубуз. Кадлганынын баары өзбектер эле. Бизде эч качан улуттар аралык тирешүү болгон эмес. Бизди бул кан төгүүгө айыптоо “временщиктер” үчүн сыймык да.
Ошол эле жылы «временщиктер» КиммоКильюнендин эл аралык комиссиясын чакырышты. Ал комиссия этегинде отчетун жарыялады. Андан кийин “временщиктер» Кильюненди персона нон грат деп жарыялашты.
ЖылдызканЖолдошеванын жетекчилигиндеги депутаттык комиссия иштеди.Бардык жыйынтыктар менен алганда 2010-жылдагы июнь коогалаңынын башкы күнөөкөрлөрү «временщиктер» экенин танууга болбойт.
Баары жакшы билишет ким уюштуруучу экенин. Азыркыга чейин эч ким жоопко тартыла элек. Өткөн жылы Өзбекстан президенти Ислам Каримов дагы ООНдун Баш катчысы Пан Ги Мун менен жолукканда мына ушул маселени көтөрдү. Ал ачык эле «временщиктерди» күнөөлүү деп айтты.
Мындайча айтканда «временщиктер» өздөрү кылмыштын баарын жасап, этегинде колундагы мүмкүнчүлүктөрдү колдонуу менен бизди күнөөлүү кылганга аракеттенип, болгон жугундуну куюп жатышат.
Айтикеев А.: -Сиз башында балдарыңызга жасалма иш козголгонун айттыңыз эле, кеңири айтып берсеңиз. Ал эмне болгон кылмыш иштер?
Бакиев Ж.С.: – Мен окурмандардын көңүлүн бургум келет, мен аларды дайыма “АШАкал” деп атап жүрөм. Андан башка буларды эмне деп атаса болот? Чоону чоо деп эле айтыш керек. Атамбаевге кайрылат элем, эгер ал чыныгы эркек болсо, мага кандайдыр бир таарынычтары болсо мени менен соттошсун, мени менен чабышсын, мени менен дуэлге чыксын алынын жетишинче. Бирок качан балдарга асылып баштаганда ал адамдын эч кандай намысы, ары, абийири жоктугун билдирет. Негизи эле 100 пайыз ишеннем, бул«временщиктерде» намыс да, ар да жок. Мейли бул эмоция болсун. Бирок чындыгында эле ушундай. Менин 3 уулума кылмыш ишин козгошуп, Интерполго беришти. Же Интерполдун Жаныш Бакиевдин уулдарын издегенден башка жумушу жокпу? Беларуска келгенден бери үч неберем төрөлдү. Балким Атамбаев мырза аларды да Интерполго берет чыгаар?
Улуу уулум Искендер Бакиев, прокуратурада 2 жыл иштеп, в 2007-жылы ал жактан кетип, Россиядагы мигранттардын укугун коргогон юридикалык компанияга ишке кирген. 7-апрелден кийин ага дагы кылмыш ишин козгоп, кызматынан кыянаттык менен пайдаланган деп айып коюшту. Мамлекетке чыгым келген эмес, эч кандай далил жок. Ага кылмыш иши ачылгандан кийин Кыргызстандан чыгып кетүүгө аргасыз болду.
Экинчи уулум Чыңгыз. Ал эми ак жерден эле күйүп кетти. Мен бизнес менен алектендим, үй курдум. Эшер бизнес жасаган жокмун десем эч ким ага ишенмек да эмес. Алдаган дагы болбойт. Бир участок алып, Чыңгыз уулума каттатып, ошол жерге үй кургам. Тилекке каршы, «временщиктер» кайра эле мыйзамды тебелеп, тескеме, декреттерди чыгарып, алып коюшту. Алар алып койгондон эмне пайда болду? Ал эч кимге зыяны жок мүлк да. Эч ким сатып албайт. Анткени ким болбосун сатып алаар алдында кожоюну Жаныш Бакиев экенин билет да, дароо баш тартат. Анткени мен кайсыл учур болбосун аларга сот аркылуу кайрылып, акчасын талап кылышым мүмкүн. Мен айтам: “Мен бул мүлктү бир жерден уурдаганымды тастыктап бергиле” деп.
Үчүнчү уулум Асылбек. 7-апрелде «Ата-Мекендин» мародерлору менин Шота Руставели көчөсүндөгү офисимди тоношуп, мына ошол жерден уулум Нурсултандын паспорту жоголгон. Аны менен кошо документердин баары жоголду. Эч ким аны калыбына келтиргиси келген жок.
Кичүү уулум Нурсултан 12 жашында чек арадан өтүп баратканда чек арадан кармашканын көптөр жазып чыгышканын уксаңыз керек. Тим эле коркунучтуу кылмышкерлердей кармашкан. Шылтоосу-жасалма документ менен чыгып баратканы болду. Алар жасалма документ менен чыкканга мажбур болушкан. Анткени жоголгон документин жасап бербей коюшту. Адамдар документ бергенден коркуп туруп алышты. Кичүү уулумду УКМКга коркунучтуу террорист, шпиондон бетер 1 сутка кармашты. Асылбекти андан көбүрөөк. Кийин аны соттошту, өз инисин жасалма документ менен алып чыгып баратканы үчүн деп. Мына, Атамбаев өзүнү каршылаштары менен ушундай деңгээлде күрөшөт. Мына алардын жүзү!
Күч структураларында ондогон жылдар иштеген адам катары, өзүмдүн турмуш жолумда бир нече жолу коомдон алыс ыргытылган абалды башымдан өткөргөн адам катары айтарым, Атамбаев эмнеден улам мага мынчалык өчөшкөнү таң калыштуу. Баарына “алкоголдук психоз” башкы себеп! Сизге кайсыл адис же медик болбосун айтып бере алат, араккеч адамдар акыркы күнүнө чейин душманын гана эмес, өзүнүн жакындарын, керек болсо туугандарын, аялын, балдарын да жек көрүп өтөт. Анын бир дагы интервьюсу, сүйлөгөн сөзү Бакиевдерди эстемейин өтпөйт. Мен ойлойм, бул мырзаны жакындан билген адамдар менин сөзүмө кошулат. Ал эми билбегендер үчүн балким мен алардын көзүн ачып жаткандырмын.
Атамбаевдин негизги максаты – Бакиевдерди Кыргызстанга кандай жол менен болсо да кайтып келишине жол бербөө. Ошон үчүн толгон-токой кылмыш иши, сыртынан узак мөөнөттөргө соттоолор болуп жатат.
Ал өзүн түбөлүк турам деп ойлоп жатат окшойт. Бирок ал өтө жаңылышып жатат. Биз сөзсүз барабыз, болгондо да жакын арада. Күткүлө.
Айтикеев А.: -Белорусияда дагы эмне менен алектенесиз? Бош убакытты кантип өткөрөсүз?
Бакиев Ж.С.: –Азыр деле мурдагыдай эле көп окуйм. Токойго сейилге тез-тез чыгып турам. Бир жумада 2 ирет бассейнге сүзөм. Балдарды, неберелеримди тарбиялап жатам. Бош убактымды мына ушинтип өткөрөм.
Айтикеев А.: –Жаныбек Салиевич, маегиңиз үчүн чоң рахмат!
Бакиев Ж.С.: –Адилет, Сизге ийгилик, ден-соолук жана Кыргыз элине бейпилдикти каалайм! Азыр убакыт тар болуп калды. Дагы бир топ айта турган сөздөр, фактылар, кызык окуялар бар. Аларды кийинчерээк кеңири мүмкүнчүлүк болгондо айтып берем.
Маектешкен Адилет Айтикеев
“Искра плюс”
Парламентте спикерди шайлоо бүгүнкү күн тартибине киргизилип, учурда талапкерлер өз программалары менен тааныштырып жатат. Жашыруун добуш берүүнү эсептөө боюнча комиссия түзүлдү. Маалым болгондой добуш берүү бюллетень аркылуу жүргүзүлөт.
Эске салсак, төрагалыкка “Кыргызстан” фракциясынын лидери Канат Исаев менен “Өнүгүү-Прогресс” фракциясынын лидери Бакыт Төрөбаев ат салышууда.
Дүйнөгө тараган дүрбөлөң иштин арты менен премьер-министрлик кызматынан кол жууган Темир Сариев президенттикке талапкер болуп чыкмак тургай, өзүнүн булгап койгон жерлерин тазалай албай, аргасы курууда. Бизге жеткен маалыматка караганда, “тендер-гейт” чатагына байланыштуу козголгон кылмыш ишинен дагы үчөө өсүп чыгыптыр. Мунун баары Темир Сариевдин премьер кезинде кетирген мыйзам бузууларына барып такалат. Миллиондогон акча каражаттарын мыйзамсыз жол менен ээлеп алгандар кадимки Темикенин “желдеттери” болуп чыгууда. Эми баш адашат, күнөскаларды куруудан баштап ипотекага чейинки популисттик кадамдын баары акча жасоо үчүн гана жасалган турбайбы? Азыр маселен Кытай багытындагы контрабанда боюнча бир топ адамдар кармалып, алар кимдин ишин кылып жүргөнүн ачыктаптыр. Айтор, мунун баарын билген адам: “бу адамды президент кылсак, бизди курутуп жок кылат турбайбы” деши бышык. Ошондуктан, эгер төргөө аягына чыга турган болсо, Т.Сариев абактагы аткаминерлер менен “параша” жыттап калышы ажеп эмес имиш.
Булак: “Майдан”
Жогорку Кеӊештин Экономикалык жана фискалдык саясат боюнча комитети юридикалык карама-каршылыктарга байланыштуу өкмөттүн «Улуттук энегетикалык холдинг компаниясы» акционердик коомун түзүү демилгесинин алкагында энергетика жаатында иш алпарган бир катар ишканаларды мамлекеттин карамагына алуу демилгесин колдогон жок. Ошондон улам, курамы баардык фракция өкүлдөрүнөн турган макулдашуу тобун түзүлгөнүн парламенттин басма сөз кызматы билдирди.
Макулдашу тобуна депутаттар Акылбек Жапаров («Бир Бол»), Азамат Арапбаев (КСДП), Гүлшат Асылбаева («Өнүгүү – Прогресс»), Салайдин Айдаров («Кыргызстан»), Айсулуу Мамашева («Ата Мекен») кирди. Анын курамына тиешелүү мамлекеттик органдар менен мекемелердин өкүлдөрү да тартыла турганы белгилүү болду. Макулдашуу тобу ишканаларды мамлекеттин карамагына алуунун мыйзамдуу жолдорун иликтеп чыгып, өз корутундусун берүүгө тийиш.
Белгилей кетсек, өкмөттүн «Кыргыз Республикасынын энергетика тармагын реформалоо боюнча чаралар жөнүндө» токтомунун долбооруна ылайык, мамлекеттик компанияларды башкаруу тутумун жакшыртуу максатында, тармактар боюнча улуттук холдинг компанияларын түзүү планы иштелип чыккан. Ушу тапта өлкөнүн энергетика тармагында иштеген 9 акционердик ишкананы бир компаниянын алдына бириктирүү чаралары көрүлүүдө.
Буга чейин 100 пайыз акциясы мамлекеттин карамагында турган «Улуттук энергетикалык холдинг компаниясы» ачык акционердик коому түзүлгөн. Азыркы учурда анын энергетика компанияларындагы мамлекеттик акцияларынын пакетин башкарууга укугу жок. Ошондон улам, мамлекеттин акцияларын «Улуттук энергетикалык холдинг компаниясы» ачык акционердик коомунун уставдык капиталына өткөрүп берүү зарыл. Ал үчүн Жогорку Кеӊештин макулдугун алуу керек.
- Бекболот мырза, 2011-жылы “кыргыз жерин учурда кара туман каптап калган” деп айттыңыз эле. Алгач кепти ошол пикирден баштабайлыбы?
- Дүйнө элдери ар кайсы мезгилде өтө оор, кыйчалыш жашоону башынан өткөргөн. Эгерде ал жашоону териштирсек, анда үч фактордун үстөмдүгүн көрөбүз. Алар – мамлекеттик башкаруунун, экономикалык абалдын, коомдогу ыйман-ынтымактын жалпы кризиси. Мен Кыргызстандагы дал ушундай абалды “кара туман” деп аныктагам жана ал туман дагы деле басып турат.
- Аныктаманы жүйөөлөр менен бере аласызбы?
- Албетте. Азыркы бийлик өлкөдө “парламенттик башкаруу орноду” деп ишендирип келет. Аныгында бизге анархиялык башкаруу киргизилди. Эске салалы. Анархисттер өткөн кылым башында Россияда саясый күч болгон. Алар “мамлекетте бирдиктүү, күчтүү башкаруу зыян, бийлик бөлүнүп-жарылып, ар кайсы жааттарга (партияларга), уюм, топторго чачырашы зарыл” деген идеяны туу туткан. Башкы девизи: “Анархия — мать порядка!”. Үч жылдан берки өлкөдөгү башаламан, чакчелекей башкаруу, “бардак” жашоонун башаты дал ошол анархиялык системага байланыштуу.
Экономиканы көрөлү. Азыркы бийлик экономика өсө баштаганы жөнүндө сөздөрдү көп айтат. Албетте, өкмөттө экономиканы түшүнгөн адистер бар. Болгону алар бийликтин талабына жараша кооздолгон маалымат берип турушат. Мисалы, инфляцияга жараша “өсө” берген ИДП (ички дүң продукция), же карыз, бажы төлөмдөрү, грант менен “көбөйгөн” бюджеттин кирешеси. Анда анык фактыга көз салып, азыркы абалды бийлик сын таккан мезгилге салыштыралы. 2004-жыл. Ички киреше-чыгаша (бюджет) барабар. Сырткы киреше-чыгаша (экспорт, импорт) барабар. Мигранттардын которуусу 500 миллион доллар. Демек, ал жыл өлкө байлыгы (капитал) жарым миллиард долларга көбөйүүсү менен аяктаган. Мындай абалга кандай баа берсе болот? Туура, жакшы эмес, орточо. Эми 2012-жыл боюнча. Ички киреше-чыгаша (бюджет): 16 миллиард сом дефицит. Мигранттардын которуусу 2 миллиард доллар. Тышкы киреше-чыгашаны көрөлү. Экспорт 1,9 миллиард доллар. Бирок, анын 30 пайызын алтын түзүптүр. Бул жерде киреше жок. Инвестор берген гана кургак цифра. Демек, экспорттун накта көлөмү 1,3 миллиард доллар. Импорттун көлөмү 5,4 миллиард доллар. Тескери сальдо 4,1 миллиард долларды түзгөн. Бул суммага бюджет дефицитин кошуп, аны мигранттардын салымына азайтсак, анда өлкө 2012-жылды эки жарым миллиард доллар байлыктан кол жууп аяктаганына күбө болобуз. Тактап айтсак, өткөн жылы мигранттар акча которууну 2004-жылга салыштырма төрт эсе көбөйтсө да, өлкө экономикасы 113 миллиард сом, же бюджеттин киреше бөлүгүнөн да көп, байлыктан ажыраган. Элдин, мамлекеттин ошончо байлыгы башка өлкөлөргө өткөн. Бул факт-учурда Кыргызстандын экономикасынын “кыр аркасы сынганын” далилдеп турат.
Ошондой эле азыркы бийлик үч жылда элди, коомду бөлүп-жарып, “өз-өңгө” кылып кармаштырып, биримдик, ынтымакты тыптыйпыл талкалап салды. Учурда өлкөдө “война всех против всех” абалы орун алган. Бул саясатка Атамбаев жеке өзү, анын арзыматтары, политтехнолог, серепчи, жазмакер-сүрөткерлери зор салым кошууда.
- Сиз “Кара тумандын ээси – Атамбаев. Ал кара туман анын сөзү, иши, саясаты” деген да аныктама бердиңиз эле…
- Мамлекетти башкарууда тажрыйбасыз, түшүнүгү тар Атамбаев оппозициянын лидерлигине жалгыз критерий менен тандалганы жалпыга маалым. Ал акчалуу болчу, ошол кездеги жылаңач оппозицияны каржылаган. Ошондон улам, Атамбаев үч жылдан бери өлкөнү көрүнөө да, көмүскө да жалгыз бийлеп келатат. Бул мезгилде ал өлкөнү башкарууну, образдуу айтсак, “куурчак театрга” айлантты. Өзү “кукловод”, көрүүчүлөр – эл, ал эми “куурчактар” тынымсыз алмашууда: УӨ, Отунбаева, Техникалык өкмөт, ЖК коалициялары, Бабанов өкмөтү, азыркысы. “Куурчактар” олуттуу маселе чечүүгө укуксуз, бирок элдин оор турмушуна алар кезектешип “күнөөкөрлөр”. Ал эми мамлекет тагдыры менен топ-таш ойноп, эл тагдырын чүкөдөй калчаган Атамбаев дайыма суудан кургак чыгып келатат.
- Кайсы өлкөлөр “кара туманды” башынан өткөргөн, кантип ал абалдан чыгышкан? Биз алардан кандай сабак ала алабыз?
- Россиядагы 17-кылымдагы кыйын кезең “смутное время”, “смута” деген аныктама алып, орус элинин тарыхында калган. Сабак үчүн акыркы жүз жылдагы айрым окуяларга көз чаптыралы.
Россия, 1917-жыл. Монархиянын күнү батып, мамлекет бийлиги, Ленин айткандай, “балчыкта жаткан”. Өлкөдө хаос күчөп, ар кандай саясый күчтөр “балчыктагы” бийлик үчүн күрөшкөн. Акыры большевиктер жеңди. Ооба, алар кийин “коллективизация”, “чистка” саясаты менен миллиондогон дыйкан, интеллигенция каймагын кырып салышты. Бирок, темирдей тартип орнотуп, натыйжасы зор “индустриялоо” саясатын жүргүзүп, ири державаны — СССРди кура алышты. Сабак, Россияны кризистен системаны түп-тамырынан өзгөрткөн күчтүү партия жана анын көсөм жетекчилери (Ленин, Сталин) сууруп чыгышкан.
АКШ, 1929-жыл. Өлкөнү ири гангстердик бандалар башкарган. “Жапайы рынок” өкүм сүргөн. Шишик бир күндө жарылып (“чёрная пятница”), капитализм дүйнөсүн ааламат каптайт. “Улуу депрессия” атыккан бир жылда АКШ, Батыш Европада өндүрүш 40 пайызга төмөндөп, 300 миллион адам жумушсуз калган. Социализмге өтүү маанайы кеңири жайылган. Мындай жагдайда ири капитал өкүлдөрү Ф. Рузвельтти президенттикке алып келишти. Ал биринчи күнү эле тарыхый иш жасаган. Кечинде элге кайрылып, өлкө келечеги үчүн банктарга акчаларын салууну үндөйт. Эл бир адамга ишеним артты. Эртеси бүткүл өлкө боюнча банктарга кезек күткөн адамдарды көрүшкөн. Жашыруун кызмат гангстерлерди кырып жоготот. “Коомдук иштер” долбоору миллиондогон жаңы жумуш орундарын түзгөн. Рузвельт капитализмди сактап, өлкөнү өнүгүү жолуна салды. Мунун сабагы, АКШда система өзгөртүлбөй, чыңдалып, улуттук лидердин көсөмдүгү менен кризистен чыгышкан.
Франция, 1958-жыл. Өлкө согуштан кийин парламенттик башкарууга өткөн. Партиялар тынбай кармашып, өкмөт бат-бат алмашып турат. Акыры Франция ири кризиске кептелет. Айласы куруган президент Р. Коти 13 жылдан бери айылда жашаган генерал де Голлго өкүлүн жөнөтүп, өкмөттү жетектөөнү суранат. Генерал макулдугун берет, бирок, партиялык системаны жек көргөндүктөн, парламентке баруудан баш тартат, “заочно” бекитилет. Де Голль дароо жаңы Башмыйзам кабыл алдырып, президенттик башкаруу киргизет. Парламентти таратып, өзү президент болуп шайланат. Ал Францияны кризистен толук чыгарган. Эгер мурда Франция карыз сурап жүрсө 5 жылда анын алтын запасы 4,5 миллиард долларга жеткен. Жыйынтыгы, Франциядагы өзгөрүү улуттук лидердин көсөмдүгү жана башкаруу системанын алмашуу жолу менен жетишилген.
Чили, 1973-жыл. Үч жылдан бери социализм куруу аракети жүрүп, өлкө кризиске тушуккан. Элдин жашоосу оорлоп, бюджетти дефольттон СССР сактап турган. Бирок, президент С. Альенде: “Алган багытыбыз туура, жакшы иштер жасалууда, келечекте мыкты өлкө курабыз” деген бекем ишенимде болчу. Альенденин сөздөрү тааныш угулуп жатабы? Ооба, үч жылдан бери кыргыз эли да Атамбаевдин дал ушундай сөздөрүн угуп келатпайбы. Чилиде абалды туура баамдаган аскер жетекчилери генерал Пиночетти лидер кылып, төңкөрүш жасоону чечишет. Башка арга калбаган. Альенденин жактоочулары (гвардиясы, “кошууну”) бар болчу. Өзү кармашка даяр экенин жарыялап турган. Кандуу төңкөрүштө Альенде жана 25 миң адам курман болду. Пиночет бийликти алып, күчтүү тартип орнотуп, рынок экономикасына кеңири жол ачты. Чилини өнүккөн өлкөлөр катарына кошту. Чилидеги өзгөрүү — аскер жетекчилеринин жана алардын эрки темир лидеринин аракетинин натыйжасы.
Иран, 1979-жыл. Монархиялык башкаруу ирип-чириген. Коомдо ыйман талкаланат. Жагдайды түшүнгөн ислам диний жетекчилери жаштардын жардамы менен “ислам революциясын” жүзөгө ашырышты. Президенттик башкаруу орнотулду. Батыштын идеологиясы түп-тамырынан кыркылды. Иранда отуз жылдан бери наркотик, ичкилик, сойкулук, адепсиздик жок. Батыштын кысымына туруштук берип, ал гана эмес атом энергиясын өздөштүрүп келүүдө. Ирандагы өзгөрүү-ислам диний өкүлдөрүнүн, жаштардын өлкөнүн башкаруу системасын, элдин жашоо образын түп-тамырынан бери алмаштыруусунун натыйжасы.
Россия, 1999-жыл. Өлкөнү олигархтар, криминал башкарчу. Коррупция туташ курчап, өлкөдө биримдик ыдыраган. Ельцин эрдик кылып бийликти өткөрүп берди. Путин кандай иштерди жасады? Бийлик вертикалын күчтөндүрдү. Чеченстандагы согушту токтотту. Олигарх, криминалды талкалады. Экономикага дем берип, экспорт өстү. Чөгөлөгөн Россия бутуна турду. Сабак: Россияны улуттук лидер жана мамлекеттик башкарууну күчтөндүрүү кризистен алып чыкты.
Кыргызстан, 2013-жыл. Тоң районунун жараны М.Абыловдун баасы (“Алиби”, 22.03.13). “Кыргызда азыр башкаруу сансыз көп. Айыл башчысынан баштап, өкмөт, президент, депутат баары башкарат. Карапайым эл кимисине баш ийип, кимисине кайрылууну билбейт. Кыргыз мамлекети кайда баратат, белгисиз. Дөңгөлөк тескери тегеренип баратат”.
- Ал эми Атамбаевдин үч жылдык саясатына, иш-аракетине кандай баа берсе болот?
- Улут лидери катары таанылган жетекчинин өлкөнү өнүктүрүү боюнча программасы болот. Мисалы, Рузвельттин программасы “Жаңы багыт”, Тэтчердики – “тэтчеризм”, Рейгандыкы – “рейганомика” деген өчпөс наамдар менен тарыхта калды. Атамбаевде эч убакта программа болгон эмес, бирок убадалары толгон-токой. Эгерде чар-топондон тазаласак, анда Атамбаевдин убадалары үч гана бөлүктөн турат: гүлдөтөм-жыргатам, кыргыз улутун жоготом, кыргыз-кытай темир жолун курдурам. Кантип, кандай багыт, иш-чаралар менен гүлдөтүп-жыргатаары жөнүндө айталбайт. Ырас, элге бир рецебин сунуштаган: “гүлдөп-жыргайлы десеңер жаратканга жалынгыла” деп.
Эми саясий баага келели. Экинчи дүйнөлүк согуш алдында Франциянын тышкы иштер министри парламентте: “Германия менен мыкты саясат жүргүзүп жатабыз” деген отчетуна бир депутат жооп кайтарат: “Сиздин саясат – сууда агып бараткан өлгөн иттин саясаты” деп. Айткандай, анан Германия Францияга согуш ачып, басып албадыбы. Баскан жолу, сүйлөгөн сөзү, жасаган иши алдамчылыктын, жүзүкаралыктын символуна айланган Атамбаевдин саясатына, ишмерлигине баа берүүдө ошол депутаттын сөзү эске түшөт. Үч жылда өлкөнү анархияга чулгатып, экономиканын кыр аркасын сындырып, коомдо ынтымактын таш-талканын чыгарган Атамбаев, чындыкты тике айтсак, кыргыз элинин трагедиясына айланды. Убакыт жылган сайын анын саясаты, иш –аракети элди, мамлекетти алсыратып, кансыратып келүүдө. Акылман кыргыз эли: “Бастырганды билбеген жолду бузат, башкарганды билбеген элди бузат” деп бекеринен айтпаптыр.
- Бир тактоо. Жакында өнүгүүнүн “стратегиясы” кабыл алынды го…
- Үч жылдан бери иштешкен беш өкмөттүн биринин да программасы болбоду, бирөөсү да жасаган ишине отчет бербеди. Азыр да парламент, президент, өкмөт программасыз иш алып барышууда. Алар орус жоокерлеринин “война план покажет” позициясын жетекчиликке алышкан. Ал эми “стратегия” программа эмес. Программанын ээси (автору) болот. Андан эл ким (же кимдер) жоопкер экенин билиши керек. “Стратегия” кимдин документи? Ким ага ээ, жоопкер? КСДПбы, коалициябы, өкмөтпү же президентпи? Же эл өзүбү? “Стратегия” – бул анархисттер кыялданган документ.
- Дагы бир тактоо. Жаңы Башмыйзамдын “атасы” Текебаев деп айтылып жүрбөйбү. Анархиялык башкаруу орношуна биринчи кезекте ал жоопкер эмеспи?
- Эгерде сиз айткан терминди колдонсок, анда Текебаев “энеси”, ал аткаруучу гана болгон. “Атасы” – Атамбаев, анткени негизги саясый чечимдерди өзү кабыл алып келатат. Кийин юристтери чечмелеген го, өткөн жылы 28-февралда Атамбаев КТРдеги маегинде “өлкөдөгү түзүлүш парламенттик эмес” деп моюнга алган. Акыры президент түшүнгөн тура, эми жаңы Башмыйзам алынат го деген коомдук үмүткө суу себилди. Политтехнологдору кеңеш беришсе керек, “азыркы ызы-чуудан башы чыкпаган парламент, өз алдынча маселе чече албаган өкмөт сизге ылайыктуу ” деп. Атамбаев кайра “өлкө парламенттик башкарууга өткөнүн, анын келечеги барын” айтып калды.
- Албетте, президенттин ишмерлигине саясий, моралдык баа берүү жаран катары сиздин конституциялык укугуңуз. Атамбаевди “алдамчылыктын, жүзүкаралыктын символу” деген аныктаманы чечмелеп берсеңиз. Адегенде анын орчундуу алдоо иштерине токтололу…
- Коомчулукка карааны 90-жылдары пайда болгон Атамбаевдин алдамчылыгына өзүм да күбө болгом. Вице-премьер экенимде бир күнү телефон шыңгырап калды. Алсам залкар жазуучу Ч. Айтматов экен. Ал көрүп тургансып ордуман тура калганым эсимде. Саламдашып, мен тейлеген тармакта бир маселени чечип берүүнү өтүндү. Премьерден тил уктум, бирок, ал маселени чечтим. Айтматов ыраазы болуп калды. Кийин дагы бир маселени айтты. Кыскача мындай: Атамбаев “Адабият фонду” деген уюм ачат. Анан сиз экөөбүз кытай уруусунан болобуз деп Айтматовду жетелеп, Акаевге киргизет. Жазуучуларды колдойт экенбиз деген ойдо Айтматов фондко ири сумма акча бөлдүртөт. Ал акчага Атамбаев беш заводду менчикке сатып алыптыр. Жаны кашайган Айтматов мага айтып жатпайбы: “Акаевге түшүндүрүп, акчаны кайтартып берсеңер” деп. Мен бул маселеге кийлигишүүгө укугум жогун, өнөр жай боюнча вице –премьерге кайрылуусун сунуштагам. Жыйынтыгы, ал заводдордун байлыгы сатылып, 20–30- миңдей адам жумуштан айдалып, уникалдуу станоктор Кытайга, Түркияга арзан баада кеткени көпчүлүккө белгилүү.
Атамбаев коомчулукту алдаганды “хоббиге” айландырган. Бакиевдин бийлигинде премьер-министр Атамбаев элге кайрылып (22. 05. 07), аны ууландырып салышканын жарыялайт. Аны Ф. Кулов, Т. Кулибаев (Назарбаевдин күйөө баласы) жана россиялык атайын кызмат жасады деп күнөөлөгөн. Президенттик шайлоо учурунда да (15. 06. 09) мени бийлик ууландырды деп чуу салган. Айткандары жалган болуп чыкты. Атамбаевдин дүйнө коомчулугун да алдамай адаты бар. Ал УӨ мүчөсү кезинде Москвага барып келип, “Кремлден Путин кабыл алды, ал бир ай ичинде ири жардам, грант берүүгө убадасын берди” деп пресс-конференция өткөрөт (13.04.10). Буга Кремль расмий жооп кылууга аргасыз болот. Путиндин пресс-секретары Д. Песков: “Путин Атамбаев менен жолуккан жок жана жардам убада кылган эмес” деген билдирүү жасаган. Дагы бир мисал. Биринчи вице-премьер Атамбаев пресс-конференция өткөзүп (25.05.10), “күзүндөгү парламенттик жана кийинки жылдагы президенттик шайлоого катышпоону бекем чечтим” деп дүйнө коомчулугунун кулагына “лапша” илген.
Кийин президенттикке секирүүнү пландаган премьер Атамбаев 2011-жылы, шайлоого утурлай, мугалим, врачтардын айлыгын, карылардын пенсиясын көтөргөнү эсибизде. Өзүн эки-үч ай тынбай мактаткан. “Каражат каяктан?” деп адистер таң калган. Көрсө Атамбаев алдамчылык жасап, 8 миллиард 600 миллион сомдук баалуу кагаз чыгарып, аны 200 миллион сом үстөгү менен банктарга күрөөгө коюп, акча алып, айлык, пенсия төлөптүр. Кийин, 2011-жылды жыйынтыктап, Атамбаев “бюджетти профицит менен калтырдым” деген маалымат таратат. Эки ай өтпөй анын калпын Улуттук банктын төрайымы З. Асанкожоева ашкереледи. Көрсө ал жылы бюджет 16 миллиард сом дефицит менен жабылыптыр.
- Атамбаевдин жүзүкаралык иштери боюнча эмне айта аласыз?
- Атамбаев эл биримдиги жөнүндө кооз сөздөрдү көп айтат. Биздин душманыбыз “маңкуртчулук, регионализм” дегенин угуп жүрөбүз. Иш жүзүндө кандай? Ал кыргыз улутун жоготууга бир нече жолу аракет жасады. Өзгөчө президенттикке талапкер кезинде ачык эле сунуштап жатты: “Улуттарга бөлүнбөй, баарыбыз кыргызстандыкпыз деп жашайлы. Кыргыз улуту дегенди паспорттон алып салалы” деп. Атамбаев кыргыз улутун жек көрөөрүн премьер кезинде да көрсөткөн. Жалгыз ирет айылга иш сапар жасап, “кыргыздын эркектерине караганда саан уй артык” деген дүйнө таанымын жарыя кылган. Коомчулуктун каршылыгынан улам Атамбаев кыргыз улутун жок кылуу көксөөсүн ишке ашыра албай келатат.
Атамбаевдин регионализмге “каршы” экенин да талдап көрөлү. Анын президенттик шайлоодогу ыплас технологиясы өлкөнү түндүк-түштүккө бөлүп салды. Анткени, алар колдобойт деп, түштүк кыргыздардын 20 пайызы гана тизмеге киргизилди. Россиядагы 1 миллион мигранттар да тизмеге кирбеди. Себеби, алардын кеминде 80 пайызы түштүктүк кыргыздар экени “эсепке” алынды. Ошентип, А. Мадумаров айткандай, Атамбаев эл тарабынан эмес, компьютер аркылуу “шайланды”. Мындай жүзүкаралыкка каршы Ош, Жалал-Абад, Баткен эли митингке чыгышкан. Ошондо Атамбаев атаандашы Ташиевге айткан сунушу мындай: “Мен түндүккө эле президент болом. Түштүктүн мага кереги жок. Ал жакты бөлүп Түштүк Кыргыз Республикасын жарыялагыла. Мадумаров экөөңөр бириң президент, бириң премьер болгула”. Мына регионализмге “каршы” адамдын чыныгы жүзү, жүзүкаралыгы.
- Азыркы бийликтин тышкы саясатына да көз жүгүртсөк…
- Учурда Кыргызстандын так аныкталган жана көз карандысыз тышкы саясаты жок десек жаңылбайбыз. Үч жылдан бери Атамбаев “пулуң болсо кулуңмун” позициясында. Аны түшүнгөн таасирлүү өлкөлөр улам бир “пирог” сунуп келатышат. Алгач, Россия менен мамилени талдап көрөлү. Бүгүнкү Россия –дүйнөлүк геосаясий талаада зор таасирлүү өлкө. Путин — прагматик лидер. Россия биздин өлкөгө кызыкчылык артып, грант берип, айрым ири долбоорлорду сунуштоодо. Бирок, Россиянын активдүү кийлигишүүсү- экономикалык кызыкчылык дегендер жаңылышат. Белгилесек, Нарын дарыясына ГЭСтерди курууга Россия бюджеттен бир рубль бөлбөйт. Керектүү каражат — коммерциялык кредит. Анда анык сыр каякта?
Жакында “РБК” каналында эксперттер тобу Россиянын Борбордук Азиядагы ролун кеңири талкуулашты. Алар НАТО кеткен соң, болжолу 2015-жылы Афганистан, Пакистандагы “Талибан” кыймылы Россия тарапка жылаарын, согуш сөзсүз болоорун белгилешип, талибдерди Борбордук Азияда, негизинен Кыргызстан, Тажикистанда токтотууну эп көрүшүп, ал эки өлкөнү согуш талаасына айлантууну кубатташты. Алардын пикирин жакында Н. Бордюжа да коштоп: “Кыргызстан, Тажикистанды куралдандыруу- бул Россиянын коопсуздугун бекемдөө” деп ачык жарыялады. Мындан улам Россиянын түпкү кызыкчылыгы каерде катылганы көрүнүп турат. Тилеке каршы, ал саясатты Атамбаев түшүнө элек.
АКШ да Борбордук Азияда демилгени колго алуу аракетинде. Кыргызстанды өз кучагына тартуу максатында алгач Катар, Азербайжанды колдонду, өз чабармандары да келип жатышат. Учурда “оор артиллерияны”, Түркияны оюнга киргизди. “Пирог”- Эрдоган айткан миллиард доллар. “Кайсы тарабы көбүрөөк акча берет” деп Атамбаев бийлигинин башы айлан-көчөк. Ал ортодо “улуу экспансия” саясатын салмактуу жүргүзгөн Кытай Кыргызстан аркылуу темир жолун алып өтүү үчүн алдын-ала кредит, гранттарын жөнөтүүдө.
Кыргыз эли “алыскы туугандан жакынкы коңшу артык” дейт эмеспи. Атамбаевдин жеке жүрүм-турум, иш-аракетинен коңшу өлкөлөр менен мамиле кескин начарлады. Ал Назарбаевди “диктатор”, “суу бербей казактарды чөгөлөтөм” деп мазактады. Кыргыз элин сыйлаган Нураке катуу тирешүүгө бара элек. Бирок, убада кылган 100 миллион долларды бербей койду, Кыргызстандан келчү тамак-аш импортуна блокада жарыялатты. Атамбаевдин “Каримов үч-төрт жылда өлөт, анан кыргыз-өзбек чек ара маселесин чечебиз” деген позициясына жооп кылып, өзбек тарап чек араны чычкан жөргөлөгүс кылып жаап салды. Азабын карапайым калк тартууда.
- Президент Атамбаев коррупцияга каршы күрөшүүнү негизги ишине айландырды. Кандай жыйынтык болууда?
- Дүйнөлүк тажрыйбаны карасак, алгач коррупцияга каршы күрөшүүнүн толук укуктук базасы түзүлөт. Экинчи шарт: күрөшүүчү орган көз карандысыз болуп, ал президент, парламент же өкмөткө түздөн-түз баш ийбеши зарыл. Атамбаев ал шарттарды эске албады. Өзүнө караштуу коррупцияга каршы кызмат түзө салып, Чапаевдей чаап жөнөдү. “Коррупциянын таш-талканын чыгарам, жарым жылда жемишин көрөсүңөр” деди. Көрдүк. Адегенде эле беш баланын атасы, МАИ кызматкери А. Эшбаевди жүз доллар пара алды деп өлтүртүп тынды. Көз жашы көл жесирден, ботодой боздогон жетимдерден кечирим сураганга эрки жетпеди. Анан бир взвод спецназ “Мегакомдун” жетекчиси А. Мурзалиевди кабинетинен “колго түшүрүп”, УКМКга камады. Айласы түгөнгөн Мурзалиев 1 миллиард 700 миллион сомду Атамбаевге которгон күнөөсүн моюнуна алды. Эстери оогон “күрөшчүлөр” аны тынч жатып туруусун суранып, бул иш азыр унутта.
Өткөн жыл башында КТРдеги маегинде Атамбаев “банк кутучалары”, “мародерлук”, “Мегаком”, “ууланган көмүр” афералары өз көзөмөлүндө экенин, ал эмес ири фигуранттардын аты-жөнүн билээрин, жыл аягына дейре баары сотко өтөөрүн шаңдана жарыялаган. Жыйынтыгы белгилүү, баары жабылды. Коррупция менен экономикалык кылмыштын айырмасын билбеген Атамбаев бийлиги учурда мугалим, врач, милиция кызматкерлерин баса калып, аны коррупцияга каршы күрөштүн “жемиши” катары даңазалоодо. Атамбаевдин майнапсыз, “өз-өңгө” бөлгөн бир жактуу коррупция күрөшүнө эл ишенбейт. Эл үнүн жакында эмгек сиңирген юрист С. Касымов: “Коррупция менен күрөшүп жатат деп айтпай эле койсок болот” деп таамай билдирди (“Ачык саясат”, 01.03.13).
- Коомдо биримдик, ынтымак начарлаганын калкыбыз да, ММКлар да талкуулап келатышат. Эмне себептен Атамбаев бийлиги элди жемиштүү максат, иш-аракеттер айланасына бириктире албады?
- Өнүгүү жолундагы өлкөдө жемиштүү идеология мамлекет институттары, эл ээрчиген лидерлер аркылуу жүзөгө ашат. Ал эми биздин өлкөдө идеология-бул Атамбаевдин сүйлөгөн сөзү, жүрүм-туруму, кылган иши болуп калган. Ал идеология –өткөндү караламай, саясый күчтөрдү чабыштырмай, эл ичинен душман издемей. Атамбаевдин билдирүү-кайрылууларын талдасак, алар үч бөлүктөн тураарын көрөбүз. Биринчи бөлүгүндө ал мурдагы жетекчилерди, өткөн мезгилди каралайт, экинчисинде өзүн мактайт, үчүнчүсүндө “гүлдөйбүз, жыргайбыз” деген убадаларды кат-кат берет. Президенттик мөөнөтүнө бир жыл толгондо “Вести” каналына берген маегин көрөлүчү. Акаев, Бакиевди жамандаганга жарым убактысын коротту. Анан өзүн мактоого өттү. “Мен таңгалам -деди ал. Эмнеге буга дейре эч бир жетекчи эл, өлкө тагдырын ойлогон эмес”. Мунусу россиялык журналистке Кыргызстанда “экинчи Манас” бийликке келди деп түшүндүрүп жатканы. “Экинчи Манасты” уксак, кыргыз эли азап-тозоктон башы чыкпай, анан 2010-жылдын апрелинен баштап гана мыкты заманга бет алыптыр. Анын айтымында үч жылда өлкөбүз ондогон жылдарга алдыга кетиптир. Убадалары да көкөлөп баратат. “Жакында Борбордук Азия өлкөлөрүнүн баарынан ашабыз” дейт. (“Независимая газета” 22.03.13). “Кантип ал өлкөлөрдөн ашабыз”, “кантип гүлдөп-жыргайбыз” деген суроого “жаратканга жалынгыла” рецебине жакында дагы экөөсүн кошту (07.04.2013.). Биринчиси – эмгектене турган мезгил эми келиптир. “Аны ар ким өзүңөрдөн баштагыла” деди Атамбаев. Горбачев да перестройканы өзүңөрдөн баштагыла деп мээ кайык кылганы эсте. Экинчиси –“мамлекет мага эмне берет дебей, мен өзүм мекениме эмне жардам бере алам деп сурагыла” деди. АКШ экс-президенти Дж. Кеннеди тирүү болгондо бул плагиат сөз үчүн сотко кайрылмак. Атамбаевдин элге берген үч рецебинин мазмуну бирдей: “Мамлекеттин, президенттин башын оорутпагыла, өзүңөр жалынгыла, өзүңөр эмгектенгиле, өзүңөр жардам кылгыла”.
- Коомчулукта Атамбаевдин кылмыш иштерге тиешеси бары да көтөрүлүп келатат. Сиздин пикирди уксак?
- Атамбаевди кылмышкер катары сот чечими гана аныктайт. Жарандарда андай укук жок. Бирок, ал катышы бар делген кылмыш иштерин айтууга милдеттүүбүз. Биринчиси. Бийликтен кетээр замат Атамбаевге ири заводдорду кантип менчиктегени, алардын байлыгынын каякка жоготкону боюнча кылмыш иши козголот. Экинчиси. “Деньги и власть” гезити көтөргөн кылмыш иши. “Атамбаев, как глава правительства КР, своим распоряжением № 463-р от 8 ноября 2007 года совершил тягчайшее государственное преступление, передав китайцам рудник Иштамберди. Преступления данной категории относятся к измене Родине” (28.09.13.). Үчүнчүсү. Апрель окуясынан кийин банк кутучалардан уурдалган акчалар. Ал кылмыш иши боюнча Атамбаев негизги фигурант болоору айтылууда. Экс-баш прокурор К. Байболов жакында ачык айтты: “АУБда жаткан 200 миллион доллар россиялык кредит, 35 миллион доллар гранттык акча, 1 миллиард сом кайда? Ким, каякка сарптады?” (“Учур”, 4.04.13.). Төртүнчүсү. Каргашалуу июнь окуясы боюнча СССР КГБ полковниги И. Кушматов терең изилдөө жүргүздү (“Деньги и власть”, “Ачык саясат”, “Трибуна” гезиттери, 2012–2013). Анын фактыларына таянсак, кыргыз-өзбек согушу алдын-ала Атамбаев жана өзбек лидерлери тарабынан чогуу даярдалганын, Атамбаев согушту баштоого жеке “добро” бергенин, кооптонгон сепаратисттерге ал “убийство пяти-шести идиотов кыргызов ничего не значит, родственником окажем денежную компенсацию, рот закроем” деп колдоо көрсөткөнү белгилүү болду. Түштүктөгү абалга биринчи вице-премьер Атамбаев, өкмөттүн атайын токтомуна ылайык, башкы жоопкер болсо да согушту баштатып коюп, өзү үйүндө жашынып жатканы да ачыкка чыкты. Келечекте бул кылмыш ишин эл аралык Гаага трибуналына өткөзүп, Атамбаевге карата “преступление против человечества” беренеси боюнча айып тагууну көздөп жүргөн мекенчил жарандардын максаты колдоого арзыйт.
- Жакынкы келечек тууралуу пикириңизди уксак?
- Эл, өлкө тагдыры жөнүндө мен жүздөгөн адамдар менен баарлашам. Алар аркылуу миңдеген адамдардын пикирин билүүгө болот. Учурда коомчулук өлкө оор абалда экенин, андан чыгуу үчүн башкы эки маселени чечүү зарылдыгын түшүнүп калды. Биринчиси- Атамбаевден кутулуу, экинчиси — Башмыйзамды өзгөртүү. Бирок, бул эки маселени чечүү жолуна келгенде биримдик жарала элек, пикирлер ар кандай. Бирөөлөр коалицияны кайра курап, президентке көз карандысыз өкмөт түзүүнү сунушташат. Экинчилери- алгач парламентти таратып, анан Башмыйзамды өзгөртүүнү жактырышат. Үчүнчүлөрү — Атамбаевдин жолун тандап, азыркы бийликти кубалап чыгууну туура көрүшөт.
- А балким акыбалды туура баамдаса, Атамбаев өзү президенттиктен кетип, Башмыйзамды өзгөртүүгө, таза шайлоолорго, дегеле жаңы жашоо, жаңы заманга жол ачаар…
- Кете албайт. Чилинин президенти Альенде өзү кетсе болмок. Ал таза адам болгон, тынч оокатын өткөрө бермек. Ал эми Атамбаев бийликтен кетээри менен камакка түшөөрүн жакшы билет. Ошондон улам бийлигин коргоого, Альенденин “эрдигин” кайталоого даяр, мажбур. Менин пикиримде, саясий, интеллигенция өкүлдөрү, жалпы калайык айтылган эки башкы маселени акыл-эс, тынчтык жолу менен чечкени оң.
Наралы Асанбаев
Булак: “Жаңы Ордо”
- Бекболот мырза, 2011-жылы “кыргыз жерин учурда кара туман каптап калган” деп айттыңыз эле. Алгач кепти ошол пикирден баштабайлыбы?
- Дүйнө элдери ар кайсы мезгилде өтө оор, кыйчалыш жашоону башынан өткөргөн. Эгерде ал жашоону териштирсек, анда үч фактордун үстөмдүгүн көрөбүз. Алар – мамлекеттик башкаруунун, экономикалык абалдын, коомдогу ыйман-ынтымактын жалпы кризиси. Мен Кыргызстандагы дал ушундай абалды “кара туман” деп аныктагам жана ал туман дагы деле басып турат.
- Аныктаманы жүйөөлөр менен бере аласызбы?
- Албетте. Азыркы бийлик өлкөдө “парламенттик башкаруу орноду” деп ишендирип келет. Аныгында бизге анархиялык башкаруу киргизилди. Эске салалы. Анархисттер өткөн кылым башында Россияда саясый күч болгон. Алар “мамлекетте бирдиктүү, күчтүү башкаруу зыян, бийлик бөлүнүп-жарылып, ар кайсы жааттарга (партияларга), уюм, топторго чачырашы зарыл” деген идеяны туу туткан. Башкы девизи: “Анархия — мать порядка!”. Үч жылдан берки өлкөдөгү башаламан, чакчелекей башкаруу, “бардак” жашоонун башаты дал ошол анархиялык системага байланыштуу.
Экономиканы көрөлү. Азыркы бийлик экономика өсө баштаганы жөнүндө сөздөрдү көп айтат. Албетте, өкмөттө экономиканы түшүнгөн адистер бар. Болгону алар бийликтин талабына жараша кооздолгон маалымат берип турушат. Мисалы, инфляцияга жараша “өсө” берген ИДП (ички дүң продукция), же карыз, бажы төлөмдөрү, грант менен “көбөйгөн” бюджеттин кирешеси. Анда анык фактыга көз салып, азыркы абалды бийлик сын таккан мезгилге салыштыралы. 2004-жыл. Ички киреше-чыгаша (бюджет) барабар. Сырткы киреше-чыгаша (экспорт, импорт) барабар. Мигранттардын которуусу 500 миллион доллар. Демек, ал жыл өлкө байлыгы (капитал) жарым миллиард долларга көбөйүүсү менен аяктаган. Мындай абалга кандай баа берсе болот? Туура, жакшы эмес, орточо. Эми 2012-жыл боюнча. Ички киреше-чыгаша (бюджет): 16 миллиард сом дефицит. Мигранттардын которуусу 2 миллиард доллар. Тышкы киреше-чыгашаны көрөлү. Экспорт 1,9 миллиард доллар. Бирок, анын 30 пайызын алтын түзүптүр. Бул жерде киреше жок. Инвестор берген гана кургак цифра. Демек, экспорттун накта көлөмү 1,3 миллиард доллар. Импорттун көлөмү 5,4 миллиард доллар. Тескери сальдо 4,1 миллиард долларды түзгөн. Бул суммага бюджет дефицитин кошуп, аны мигранттардын салымына азайтсак, анда өлкө 2012-жылды эки жарым миллиард доллар байлыктан кол жууп аяктаганына күбө болобуз. Тактап айтсак, өткөн жылы мигранттар акча которууну 2004-жылга салыштырма төрт эсе көбөйтсө да, өлкө экономикасы 113 миллиард сом, же бюджеттин киреше бөлүгүнөн да көп, байлыктан ажыраган. Элдин, мамлекеттин ошончо байлыгы башка өлкөлөргө өткөн. Бул факт-учурда Кыргызстандын экономикасынын “кыр аркасы сынганын” далилдеп турат.
Ошондой эле азыркы бийлик үч жылда элди, коомду бөлүп-жарып, “өз-өңгө” кылып кармаштырып, биримдик, ынтымакты тыптыйпыл талкалап салды. Учурда өлкөдө “война всех против всех” абалы орун алган. Бул саясатка Атамбаев жеке өзү, анын арзыматтары, политтехнолог, серепчи, жазмакер-сүрөткерлери зор салым кошууда.
- Сиз “Кара тумандын ээси – Атамбаев. Ал кара туман анын сөзү, иши, саясаты” деген да аныктама бердиңиз эле…
- Мамлекетти башкарууда тажрыйбасыз, түшүнүгү тар Атамбаев оппозициянын лидерлигине жалгыз критерий менен тандалганы жалпыга маалым. Ал акчалуу болчу, ошол кездеги жылаңач оппозицияны каржылаган. Ошондон улам, Атамбаев үч жылдан бери өлкөнү көрүнөө да, көмүскө да жалгыз бийлеп келатат. Бул мезгилде ал өлкөнү башкарууну, образдуу айтсак, “куурчак театрга” айлантты. Өзү “кукловод”, көрүүчүлөр – эл, ал эми “куурчактар” тынымсыз алмашууда: УӨ, Отунбаева, Техникалык өкмөт, ЖК коалициялары, Бабанов өкмөтү, азыркысы. “Куурчактар” олуттуу маселе чечүүгө укуксуз, бирок элдин оор турмушуна алар кезектешип “күнөөкөрлөр”. Ал эми мамлекет тагдыры менен топ-таш ойноп, эл тагдырын чүкөдөй калчаган Атамбаев дайыма суудан кургак чыгып келатат.
- Кайсы өлкөлөр “кара туманды” башынан өткөргөн, кантип ал абалдан чыгышкан? Биз алардан кандай сабак ала алабыз?
- Россиядагы 17-кылымдагы кыйын кезең “смутное время”, “смута” деген аныктама алып, орус элинин тарыхында калган. Сабак үчүн акыркы жүз жылдагы айрым окуяларга көз чаптыралы.
Россия, 1917-жыл. Монархиянын күнү батып, мамлекет бийлиги, Ленин айткандай, “балчыкта жаткан”. Өлкөдө хаос күчөп, ар кандай саясый күчтөр “балчыктагы” бийлик үчүн күрөшкөн. Акыры большевиктер жеңди. Ооба, алар кийин “коллективизация”, “чистка” саясаты менен миллиондогон дыйкан, интеллигенция каймагын кырып салышты. Бирок, темирдей тартип орнотуп, натыйжасы зор “индустриялоо” саясатын жүргүзүп, ири державаны — СССРди кура алышты. Сабак, Россияны кризистен системаны түп-тамырынан өзгөрткөн күчтүү партия жана анын көсөм жетекчилери (Ленин, Сталин) сууруп чыгышкан.
АКШ, 1929-жыл. Өлкөнү ири гангстердик бандалар башкарган. “Жапайы рынок” өкүм сүргөн. Шишик бир күндө жарылып (“чёрная пятница”), капитализм дүйнөсүн ааламат каптайт. “Улуу депрессия” атыккан бир жылда АКШ, Батыш Европада өндүрүш 40 пайызга төмөндөп, 300 миллион адам жумушсуз калган. Социализмге өтүү маанайы кеңири жайылган. Мындай жагдайда ири капитал өкүлдөрү Ф. Рузвельтти президенттикке алып келишти. Ал биринчи күнү эле тарыхый иш жасаган. Кечинде элге кайрылып, өлкө келечеги үчүн банктарга акчаларын салууну үндөйт. Эл бир адамга ишеним артты. Эртеси бүткүл өлкө боюнча банктарга кезек күткөн адамдарды көрүшкөн. Жашыруун кызмат гангстерлерди кырып жоготот. “Коомдук иштер” долбоору миллиондогон жаңы жумуш орундарын түзгөн. Рузвельт капитализмди сактап, өлкөнү өнүгүү жолуна салды. Мунун сабагы, АКШда система өзгөртүлбөй, чыңдалып, улуттук лидердин көсөмдүгү менен кризистен чыгышкан.
Франция, 1958-жыл. Өлкө согуштан кийин парламенттик башкарууга өткөн. Партиялар тынбай кармашып, өкмөт бат-бат алмашып турат. Акыры Франция ири кризиске кептелет. Айласы куруган президент Р. Коти 13 жылдан бери айылда жашаган генерал де Голлго өкүлүн жөнөтүп, өкмөттү жетектөөнү суранат. Генерал макулдугун берет, бирок, партиялык системаны жек көргөндүктөн, парламентке баруудан баш тартат, “заочно” бекитилет. Де Голль дароо жаңы Башмыйзам кабыл алдырып, президенттик башкаруу киргизет. Парламентти таратып, өзү президент болуп шайланат. Ал Францияны кризистен толук чыгарган. Эгер мурда Франция карыз сурап жүрсө 5 жылда анын алтын запасы 4,5 миллиард долларга жеткен. Жыйынтыгы, Франциядагы өзгөрүү улуттук лидердин көсөмдүгү жана башкаруу системанын алмашуу жолу менен жетишилген.
Чили, 1973-жыл. Үч жылдан бери социализм куруу аракети жүрүп, өлкө кризиске тушуккан. Элдин жашоосу оорлоп, бюджетти дефольттон СССР сактап турган. Бирок, президент С. Альенде: “Алган багытыбыз туура, жакшы иштер жасалууда, келечекте мыкты өлкө курабыз” деген бекем ишенимде болчу. Альенденин сөздөрү тааныш угулуп жатабы? Ооба, үч жылдан бери кыргыз эли да Атамбаевдин дал ушундай сөздөрүн угуп келатпайбы. Чилиде абалды туура баамдаган аскер жетекчилери генерал Пиночетти лидер кылып, төңкөрүш жасоону чечишет. Башка арга калбаган. Альенденин жактоочулары (гвардиясы, “кошууну”) бар болчу. Өзү кармашка даяр экенин жарыялап турган. Кандуу төңкөрүштө Альенде жана 25 миң адам курман болду. Пиночет бийликти алып, күчтүү тартип орнотуп, рынок экономикасына кеңири жол ачты. Чилини өнүккөн өлкөлөр катарына кошту. Чилидеги өзгөрүү — аскер жетекчилеринин жана алардын эрки темир лидеринин аракетинин натыйжасы.
Иран, 1979-жыл. Монархиялык башкаруу ирип-чириген. Коомдо ыйман талкаланат. Жагдайды түшүнгөн ислам диний жетекчилери жаштардын жардамы менен “ислам революциясын” жүзөгө ашырышты. Президенттик башкаруу орнотулду. Батыштын идеологиясы түп-тамырынан кыркылды. Иранда отуз жылдан бери наркотик, ичкилик, сойкулук, адепсиздик жок. Батыштын кысымына туруштук берип, ал гана эмес атом энергиясын өздөштүрүп келүүдө. Ирандагы өзгөрүү-ислам диний өкүлдөрүнүн, жаштардын өлкөнүн башкаруу системасын, элдин жашоо образын түп-тамырынан бери алмаштыруусунун натыйжасы.
Россия, 1999-жыл. Өлкөнү олигархтар, криминал башкарчу. Коррупция туташ курчап, өлкөдө биримдик ыдыраган. Ельцин эрдик кылып бийликти өткөрүп берди. Путин кандай иштерди жасады? Бийлик вертикалын күчтөндүрдү. Чеченстандагы согушту токтотту. Олигарх, криминалды талкалады. Экономикага дем берип, экспорт өстү. Чөгөлөгөн Россия бутуна турду. Сабак: Россияны улуттук лидер жана мамлекеттик башкарууну күчтөндүрүү кризистен алып чыкты.
Кыргызстан, 2013-жыл. Тоң районунун жараны М.Абыловдун баасы (“Алиби”, 22.03.13). “Кыргызда азыр башкаруу сансыз көп. Айыл башчысынан баштап, өкмөт, президент, депутат баары башкарат. Карапайым эл кимисине баш ийип, кимисине кайрылууну билбейт. Кыргыз мамлекети кайда баратат, белгисиз. Дөңгөлөк тескери тегеренип баратат”.
- Ал эми Атамбаевдин үч жылдык саясатына, иш-аракетине кандай баа берсе болот?
- Улут лидери катары таанылган жетекчинин өлкөнү өнүктүрүү боюнча программасы болот. Мисалы, Рузвельттин программасы “Жаңы багыт”, Тэтчердики – “тэтчеризм”, Рейгандыкы – “рейганомика” деген өчпөс наамдар менен тарыхта калды. Атамбаевде эч убакта программа болгон эмес, бирок убадалары толгон-токой. Эгерде чар-топондон тазаласак, анда Атамбаевдин убадалары үч гана бөлүктөн турат: гүлдөтөм-жыргатам, кыргыз улутун жоготом, кыргыз-кытай темир жолун курдурам. Кантип, кандай багыт, иш-чаралар менен гүлдөтүп-жыргатаары жөнүндө айталбайт. Ырас, элге бир рецебин сунуштаган: “гүлдөп-жыргайлы десеңер жаратканга жалынгыла” деп.
Эми саясий баага келели. Экинчи дүйнөлүк согуш алдында Франциянын тышкы иштер министри парламентте: “Германия менен мыкты саясат жүргүзүп жатабыз” деген отчетуна бир депутат жооп кайтарат: “Сиздин саясат – сууда агып бараткан өлгөн иттин саясаты” деп. Айткандай, анан Германия Францияга согуш ачып, басып албадыбы. Баскан жолу, сүйлөгөн сөзү, жасаган иши алдамчылыктын, жүзүкаралыктын символуна айланган Атамбаевдин саясатына, ишмерлигине баа берүүдө ошол депутаттын сөзү эске түшөт. Үч жылда өлкөнү анархияга чулгатып, экономиканын кыр аркасын сындырып, коомдо ынтымактын таш-талканын чыгарган Атамбаев, чындыкты тике айтсак, кыргыз элинин трагедиясына айланды. Убакыт жылган сайын анын саясаты, иш –аракети элди, мамлекетти алсыратып, кансыратып келүүдө. Акылман кыргыз эли: “Бастырганды билбеген жолду бузат, башкарганды билбеген элди бузат” деп бекеринен айтпаптыр.
- Бир тактоо. Жакында өнүгүүнүн “стратегиясы” кабыл алынды го…
- Үч жылдан бери иштешкен беш өкмөттүн биринин да программасы болбоду, бирөөсү да жасаган ишине отчет бербеди. Азыр да парламент, президент, өкмөт программасыз иш алып барышууда. Алар орус жоокерлеринин “война план покажет” позициясын жетекчиликке алышкан. Ал эми “стратегия” программа эмес. Программанын ээси (автору) болот. Андан эл ким (же кимдер) жоопкер экенин билиши керек. “Стратегия” кимдин документи? Ким ага ээ, жоопкер? КСДПбы, коалициябы, өкмөтпү же президентпи? Же эл өзүбү? “Стратегия” – бул анархисттер кыялданган документ.
- Дагы бир тактоо. Жаңы Башмыйзамдын “атасы” Текебаев деп айтылып жүрбөйбү. Анархиялык башкаруу орношуна биринчи кезекте ал жоопкер эмеспи?
- Эгерде сиз айткан терминди колдонсок, анда Текебаев “энеси”, ал аткаруучу гана болгон. “Атасы” – Атамбаев, анткени негизги саясый чечимдерди өзү кабыл алып келатат. Кийин юристтери чечмелеген го, өткөн жылы 28-февралда Атамбаев КТРдеги маегинде “өлкөдөгү түзүлүш парламенттик эмес” деп моюнга алган. Акыры президент түшүнгөн тура, эми жаңы Башмыйзам алынат го деген коомдук үмүткө суу себилди. Политтехнологдору кеңеш беришсе керек, “азыркы ызы-чуудан башы чыкпаган парламент, өз алдынча маселе чече албаган өкмөт сизге ылайыктуу ” деп. Атамбаев кайра “өлкө парламенттик башкарууга өткөнүн, анын келечеги барын” айтып калды.
- Албетте, президенттин ишмерлигине саясий, моралдык баа берүү жаран катары сиздин конституциялык укугуңуз. Атамбаевди “алдамчылыктын, жүзүкаралыктын символу” деген аныктаманы чечмелеп берсеңиз. Адегенде анын орчундуу алдоо иштерине токтололу…
- Коомчулукка карааны 90-жылдары пайда болгон Атамбаевдин алдамчылыгына өзүм да күбө болгом. Вице-премьер экенимде бир күнү телефон шыңгырап калды. Алсам залкар жазуучу Ч. Айтматов экен. Ал көрүп тургансып ордуман тура калганым эсимде. Саламдашып, мен тейлеген тармакта бир маселени чечип берүүнү өтүндү. Премьерден тил уктум, бирок, ал маселени чечтим. Айтматов ыраазы болуп калды. Кийин дагы бир маселени айтты. Кыскача мындай: Атамбаев “Адабият фонду” деген уюм ачат. Анан сиз экөөбүз кытай уруусунан болобуз деп Айтматовду жетелеп, Акаевге киргизет. Жазуучуларды колдойт экенбиз деген ойдо Айтматов фондко ири сумма акча бөлдүртөт. Ал акчага Атамбаев беш заводду менчикке сатып алыптыр. Жаны кашайган Айтматов мага айтып жатпайбы: “Акаевге түшүндүрүп, акчаны кайтартып берсеңер” деп. Мен бул маселеге кийлигишүүгө укугум жогун, өнөр жай боюнча вице –премьерге кайрылуусун сунуштагам. Жыйынтыгы, ал заводдордун байлыгы сатылып, 20–30- миңдей адам жумуштан айдалып, уникалдуу станоктор Кытайга, Түркияга арзан баада кеткени көпчүлүккө белгилүү.
Атамбаев коомчулукту алдаганды “хоббиге” айландырган. Бакиевдин бийлигинде премьер-министр Атамбаев элге кайрылып (22. 05. 07), аны ууландырып салышканын жарыялайт. Аны Ф. Кулов, Т. Кулибаев (Назарбаевдин күйөө баласы) жана россиялык атайын кызмат жасады деп күнөөлөгөн. Президенттик шайлоо учурунда да (15. 06. 09) мени бийлик ууландырды деп чуу салган. Айткандары жалган болуп чыкты. Атамбаевдин дүйнө коомчулугун да алдамай адаты бар. Ал УӨ мүчөсү кезинде Москвага барып келип, “Кремлден Путин кабыл алды, ал бир ай ичинде ири жардам, грант берүүгө убадасын берди” деп пресс-конференция өткөрөт (13.04.10). Буга Кремль расмий жооп кылууга аргасыз болот. Путиндин пресс-секретары Д. Песков: “Путин Атамбаев менен жолуккан жок жана жардам убада кылган эмес” деген билдирүү жасаган. Дагы бир мисал. Биринчи вице-премьер Атамбаев пресс-конференция өткөзүп (25.05.10), “күзүндөгү парламенттик жана кийинки жылдагы президенттик шайлоого катышпоону бекем чечтим” деп дүйнө коомчулугунун кулагына “лапша” илген.
Кийин президенттикке секирүүнү пландаган премьер Атамбаев 2011-жылы, шайлоого утурлай, мугалим, врачтардын айлыгын, карылардын пенсиясын көтөргөнү эсибизде. Өзүн эки-үч ай тынбай мактаткан. “Каражат каяктан?” деп адистер таң калган. Көрсө Атамбаев алдамчылык жасап, 8 миллиард 600 миллион сомдук баалуу кагаз чыгарып, аны 200 миллион сом үстөгү менен банктарга күрөөгө коюп, акча алып, айлык, пенсия төлөптүр. Кийин, 2011-жылды жыйынтыктап, Атамбаев “бюджетти профицит менен калтырдым” деген маалымат таратат. Эки ай өтпөй анын калпын Улуттук банктын төрайымы З. Асанкожоева ашкереледи. Көрсө ал жылы бюджет 16 миллиард сом дефицит менен жабылыптыр.
- Атамбаевдин жүзүкаралык иштери боюнча эмне айта аласыз?
- Атамбаев эл биримдиги жөнүндө кооз сөздөрдү көп айтат. Биздин душманыбыз “маңкуртчулук, регионализм” дегенин угуп жүрөбүз. Иш жүзүндө кандай? Ал кыргыз улутун жоготууга бир нече жолу аракет жасады. Өзгөчө президенттикке талапкер кезинде ачык эле сунуштап жатты: “Улуттарга бөлүнбөй, баарыбыз кыргызстандыкпыз деп жашайлы. Кыргыз улуту дегенди паспорттон алып салалы” деп. Атамбаев кыргыз улутун жек көрөөрүн премьер кезинде да көрсөткөн. Жалгыз ирет айылга иш сапар жасап, “кыргыздын эркектерине караганда саан уй артык” деген дүйнө таанымын жарыя кылган. Коомчулуктун каршылыгынан улам Атамбаев кыргыз улутун жок кылуу көксөөсүн ишке ашыра албай келатат.
Атамбаевдин регионализмге “каршы” экенин да талдап көрөлү. Анын президенттик шайлоодогу ыплас технологиясы өлкөнү түндүк-түштүккө бөлүп салды. Анткени, алар колдобойт деп, түштүк кыргыздардын 20 пайызы гана тизмеге киргизилди. Россиядагы 1 миллион мигранттар да тизмеге кирбеди. Себеби, алардын кеминде 80 пайызы түштүктүк кыргыздар экени “эсепке” алынды. Ошентип, А. Мадумаров айткандай, Атамбаев эл тарабынан эмес, компьютер аркылуу “шайланды”. Мындай жүзүкаралыкка каршы Ош, Жалал-Абад, Баткен эли митингке чыгышкан. Ошондо Атамбаев атаандашы Ташиевге айткан сунушу мындай: “Мен түндүккө эле президент болом. Түштүктүн мага кереги жок. Ал жакты бөлүп Түштүк Кыргыз Республикасын жарыялагыла. Мадумаров экөөңөр бириң президент, бириң премьер болгула”. Мына регионализмге “каршы” адамдын чыныгы жүзү, жүзүкаралыгы.
- Азыркы бийликтин тышкы саясатына да көз жүгүртсөк…
- Учурда Кыргызстандын так аныкталган жана көз карандысыз тышкы саясаты жок десек жаңылбайбыз. Үч жылдан бери Атамбаев “пулуң болсо кулуңмун” позициясында. Аны түшүнгөн таасирлүү өлкөлөр улам бир “пирог” сунуп келатышат. Алгач, Россия менен мамилени талдап көрөлү. Бүгүнкү Россия –дүйнөлүк геосаясий талаада зор таасирлүү өлкө. Путин — прагматик лидер. Россия биздин өлкөгө кызыкчылык артып, грант берип, айрым ири долбоорлорду сунуштоодо. Бирок, Россиянын активдүү кийлигишүүсү- экономикалык кызыкчылык дегендер жаңылышат. Белгилесек, Нарын дарыясына ГЭСтерди курууга Россия бюджеттен бир рубль бөлбөйт. Керектүү каражат — коммерциялык кредит. Анда анык сыр каякта?
Жакында “РБК” каналында эксперттер тобу Россиянын Борбордук Азиядагы ролун кеңири талкуулашты. Алар НАТО кеткен соң, болжолу 2015-жылы Афганистан, Пакистандагы “Талибан” кыймылы Россия тарапка жылаарын, согуш сөзсүз болоорун белгилешип, талибдерди Борбордук Азияда, негизинен Кыргызстан, Тажикистанда токтотууну эп көрүшүп, ал эки өлкөнү согуш талаасына айлантууну кубатташты. Алардын пикирин жакында Н. Бордюжа да коштоп: “Кыргызстан, Тажикистанды куралдандыруу- бул Россиянын коопсуздугун бекемдөө” деп ачык жарыялады. Мындан улам Россиянын түпкү кызыкчылыгы каерде катылганы көрүнүп турат. Тилеке каршы, ал саясатты Атамбаев түшүнө элек.
АКШ да Борбордук Азияда демилгени колго алуу аракетинде. Кыргызстанды өз кучагына тартуу максатында алгач Катар, Азербайжанды колдонду, өз чабармандары да келип жатышат. Учурда “оор артиллерияны”, Түркияны оюнга киргизди. “Пирог”- Эрдоган айткан миллиард доллар. “Кайсы тарабы көбүрөөк акча берет” деп Атамбаев бийлигинин башы айлан-көчөк. Ал ортодо “улуу экспансия” саясатын салмактуу жүргүзгөн Кытай Кыргызстан аркылуу темир жолун алып өтүү үчүн алдын-ала кредит, гранттарын жөнөтүүдө.
Кыргыз эли “алыскы туугандан жакынкы коңшу артык” дейт эмеспи. Атамбаевдин жеке жүрүм-турум, иш-аракетинен коңшу өлкөлөр менен мамиле кескин начарлады. Ал Назарбаевди “диктатор”, “суу бербей казактарды чөгөлөтөм” деп мазактады. Кыргыз элин сыйлаган Нураке катуу тирешүүгө бара элек. Бирок, убада кылган 100 миллион долларды бербей койду, Кыргызстандан келчү тамак-аш импортуна блокада жарыялатты. Атамбаевдин “Каримов үч-төрт жылда өлөт, анан кыргыз-өзбек чек ара маселесин чечебиз” деген позициясына жооп кылып, өзбек тарап чек араны чычкан жөргөлөгүс кылып жаап салды. Азабын карапайым калк тартууда.
- Президент Атамбаев коррупцияга каршы күрөшүүнү негизги ишине айландырды. Кандай жыйынтык болууда?
- Дүйнөлүк тажрыйбаны карасак, алгач коррупцияга каршы күрөшүүнүн толук укуктук базасы түзүлөт. Экинчи шарт: күрөшүүчү орган көз карандысыз болуп, ал президент, парламент же өкмөткө түздөн-түз баш ийбеши зарыл. Атамбаев ал шарттарды эске албады. Өзүнө караштуу коррупцияга каршы кызмат түзө салып, Чапаевдей чаап жөнөдү. “Коррупциянын таш-талканын чыгарам, жарым жылда жемишин көрөсүңөр” деди. Көрдүк. Адегенде эле беш баланын атасы, МАИ кызматкери А. Эшбаевди жүз доллар пара алды деп өлтүртүп тынды. Көз жашы көл жесирден, ботодой боздогон жетимдерден кечирим сураганга эрки жетпеди. Анан бир взвод спецназ “Мегакомдун” жетекчиси А. Мурзалиевди кабинетинен “колго түшүрүп”, УКМКга камады. Айласы түгөнгөн Мурзалиев 1 миллиард 700 миллион сомду Атамбаевге которгон күнөөсүн моюнуна алды. Эстери оогон “күрөшчүлөр” аны тынч жатып туруусун суранып, бул иш азыр унутта.
Өткөн жыл башында КТРдеги маегинде Атамбаев “банк кутучалары”, “мародерлук”, “Мегаком”, “ууланган көмүр” афералары өз көзөмөлүндө экенин, ал эмес ири фигуранттардын аты-жөнүн билээрин, жыл аягына дейре баары сотко өтөөрүн шаңдана жарыялаган. Жыйынтыгы белгилүү, баары жабылды. Коррупция менен экономикалык кылмыштын айырмасын билбеген Атамбаев бийлиги учурда мугалим, врач, милиция кызматкерлерин баса калып, аны коррупцияга каршы күрөштүн “жемиши” катары даңазалоодо. Атамбаевдин майнапсыз, “өз-өңгө” бөлгөн бир жактуу коррупция күрөшүнө эл ишенбейт. Эл үнүн жакында эмгек сиңирген юрист С. Касымов: “Коррупция менен күрөшүп жатат деп айтпай эле койсок болот” деп таамай билдирди (“Ачык саясат”, 01.03.13).
- Коомдо биримдик, ынтымак начарлаганын калкыбыз да, ММКлар да талкуулап келатышат. Эмне себептен Атамбаев бийлиги элди жемиштүү максат, иш-аракеттер айланасына бириктире албады?
- Өнүгүү жолундагы өлкөдө жемиштүү идеология мамлекет институттары, эл ээрчиген лидерлер аркылуу жүзөгө ашат. Ал эми биздин өлкөдө идеология-бул Атамбаевдин сүйлөгөн сөзү, жүрүм-туруму, кылган иши болуп калган. Ал идеология –өткөндү караламай, саясый күчтөрдү чабыштырмай, эл ичинен душман издемей. Атамбаевдин билдирүү-кайрылууларын талдасак, алар үч бөлүктөн тураарын көрөбүз. Биринчи бөлүгүндө ал мурдагы жетекчилерди, өткөн мезгилди каралайт, экинчисинде өзүн мактайт, үчүнчүсүндө “гүлдөйбүз, жыргайбыз” деген убадаларды кат-кат берет. Президенттик мөөнөтүнө бир жыл толгондо “Вести” каналына берген маегин көрөлүчү. Акаев, Бакиевди жамандаганга жарым убактысын коротту. Анан өзүн мактоого өттү. “Мен таңгалам -деди ал. Эмнеге буга дейре эч бир жетекчи эл, өлкө тагдырын ойлогон эмес”. Мунусу россиялык журналистке Кыргызстанда “экинчи Манас” бийликке келди деп түшүндүрүп жатканы. “Экинчи Манасты” уксак, кыргыз эли азап-тозоктон башы чыкпай, анан 2010-жылдын апрелинен баштап гана мыкты заманга бет алыптыр. Анын айтымында үч жылда өлкөбүз ондогон жылдарга алдыга кетиптир. Убадалары да көкөлөп баратат. “Жакында Борбордук Азия өлкөлөрүнүн баарынан ашабыз” дейт. (“Независимая газета” 22.03.13). “Кантип ал өлкөлөрдөн ашабыз”, “кантип гүлдөп-жыргайбыз” деген суроого “жаратканга жалынгыла” рецебине жакында дагы экөөсүн кошту (07.04.2013.). Биринчиси – эмгектене турган мезгил эми келиптир. “Аны ар ким өзүңөрдөн баштагыла” деди Атамбаев. Горбачев да перестройканы өзүңөрдөн баштагыла деп мээ кайык кылганы эсте. Экинчиси –“мамлекет мага эмне берет дебей, мен өзүм мекениме эмне жардам бере алам деп сурагыла” деди. АКШ экс-президенти Дж. Кеннеди тирүү болгондо бул плагиат сөз үчүн сотко кайрылмак. Атамбаевдин элге берген үч рецебинин мазмуну бирдей: “Мамлекеттин, президенттин башын оорутпагыла, өзүңөр жалынгыла, өзүңөр эмгектенгиле, өзүңөр жардам кылгыла”.
- Коомчулукта Атамбаевдин кылмыш иштерге тиешеси бары да көтөрүлүп келатат. Сиздин пикирди уксак?
- Атамбаевди кылмышкер катары сот чечими гана аныктайт. Жарандарда андай укук жок. Бирок, ал катышы бар делген кылмыш иштерин айтууга милдеттүүбүз. Биринчиси. Бийликтен кетээр замат Атамбаевге ири заводдорду кантип менчиктегени, алардын байлыгынын каякка жоготкону боюнча кылмыш иши козголот. Экинчиси. “Деньги и власть” гезити көтөргөн кылмыш иши. “Атамбаев, как глава правительства КР, своим распоряжением № 463-р от 8 ноября 2007 года совершил тягчайшее государственное преступление, передав китайцам рудник Иштамберди. Преступления данной категории относятся к измене Родине” (28.09.13.). Үчүнчүсү. Апрель окуясынан кийин банк кутучалардан уурдалган акчалар. Ал кылмыш иши боюнча Атамбаев негизги фигурант болоору айтылууда. Экс-баш прокурор К. Байболов жакында ачык айтты: “АУБда жаткан 200 миллион доллар россиялык кредит, 35 миллион доллар гранттык акча, 1 миллиард сом кайда? Ким, каякка сарптады?” (“Учур”, 4.04.13.). Төртүнчүсү. Каргашалуу июнь окуясы боюнча СССР КГБ полковниги И. Кушматов терең изилдөө жүргүздү (“Деньги и власть”, “Ачык саясат”, “Трибуна” гезиттери, 2012–2013). Анын фактыларына таянсак, кыргыз-өзбек согушу алдын-ала Атамбаев жана өзбек лидерлери тарабынан чогуу даярдалганын, Атамбаев согушту баштоого жеке “добро” бергенин, кооптонгон сепаратисттерге ал “убийство пяти-шести идиотов кыргызов ничего не значит, родственником окажем денежную компенсацию, рот закроем” деп колдоо көрсөткөнү белгилүү болду. Түштүктөгү абалга биринчи вице-премьер Атамбаев, өкмөттүн атайын токтомуна ылайык, башкы жоопкер болсо да согушту баштатып коюп, өзү үйүндө жашынып жатканы да ачыкка чыкты. Келечекте бул кылмыш ишин эл аралык Гаага трибуналына өткөзүп, Атамбаевге карата “преступление против человечества” беренеси боюнча айып тагууну көздөп жүргөн мекенчил жарандардын максаты колдоого арзыйт.
- Жакынкы келечек тууралуу пикириңизди уксак?
- Эл, өлкө тагдыры жөнүндө мен жүздөгөн адамдар менен баарлашам. Алар аркылуу миңдеген адамдардын пикирин билүүгө болот. Учурда коомчулук өлкө оор абалда экенин, андан чыгуу үчүн башкы эки маселени чечүү зарылдыгын түшүнүп калды. Биринчиси- Атамбаевден кутулуу, экинчиси — Башмыйзамды өзгөртүү. Бирок, бул эки маселени чечүү жолуна келгенде биримдик жарала элек, пикирлер ар кандай. Бирөөлөр коалицияны кайра курап, президентке көз карандысыз өкмөт түзүүнү сунушташат. Экинчилери- алгач парламентти таратып, анан Башмыйзамды өзгөртүүнү жактырышат. Үчүнчүлөрү — Атамбаевдин жолун тандап, азыркы бийликти кубалап чыгууну туура көрүшөт.
- А балким акыбалды туура баамдаса, Атамбаев өзү президенттиктен кетип, Башмыйзамды өзгөртүүгө, таза шайлоолорго, дегеле жаңы жашоо, жаңы заманга жол ачаар…
- Кете албайт. Чилинин президенти Альенде өзү кетсе болмок. Ал таза адам болгон, тынч оокатын өткөрө бермек. Ал эми Атамбаев бийликтен кетээри менен камакка түшөөрүн жакшы билет. Ошондон улам бийлигин коргоого, Альенденин “эрдигин” кайталоого даяр, мажбур. Менин пикиримде, саясий, интеллигенция өкүлдөрү, жалпы калайык айтылган эки башкы маселени акыл-эс, тынчтык жолу менен чечкени оң.
Наралы Асанбаев
Булак: “Жаңы Ордо”
Президент Алмазбек Атамбаев сегодня, 19 апреля, посетил Кыргызский национальный академический театр оперы и балета имени А. Малдыбаева и встретился с коллективом театра. Об этом сообщает пресс-служба президента.
В ходе встречи работники театра рассказали президенту, что наряду с достижениями в области классического искусства, перед театром стоит целый комплекс хозяйственных и социально-бытовых проблем, требующих безотлагательного решения. В первую очередь, по их словам, необходимо рассмотреть возможность повышения заработной платы работникам театра, провести капитальный ремонт его здания, восстановить постановки текущего репертуара, обновить инструменты оркестра, решить вопрос недостатка молодых творческих кадров.
Президент Алмазбек Атамбаев поручил правительству найти возможность повысить заработную плату коллективу театра, а также включить в бюджет следующего года полный капитальный ремонт здания Кыргызского национального академического театра оперы и балета.
Во встрече главы государства с коллективом театра также приняли участие вице-премьер-министр Гульмира Кудайбердиева, министр культуры, туризма и информации Алтынбек Максутов и министр финансов Адылбек Касымалиев.
Одно из основных демократических завоеваний Кыргызстана – свобода слова – испытывает значительное давление со стороны нынешней власти. Это миллионные судебные иски в отношении журналистов, рейдерский захват изданий, для чего используется судебная система, реформа которой так и не состоялась.
В связи с этим у журналистов и медиа-организаций выросла внутренняя самоцензура, которая на фоне всеобщей деградации культуры и падения уровня образования превращает не только СМИ, но и самих журналистов в бессловесных слуг власти, теряющих свой профессионализм и основное назначение – говорить правду.
Нам говорят, что мы самые свободные в центрально-азиатском регионе, что сейчас в Кыргызстане установилась наилучшая за все времена власть, ведь оппозиционеров уже не убивают, а журналистов не выбрасывают из окон высоких этажей. Но разве для того, чтобы журналистам быть свободными, достаточно их не убивать? Разве это обещали нам в 2010 году, свергая прежнюю власть?
Вновь, как и в недавние советские времена, граждане страны обсуждают реальную ситуацию в стране на кухнях и за кулисами, шепотом и анонимно, в то время как на официальных собраниях и форумах те же самые люди вынуждены хвалить власть, которая установила негласный контроль над всеми основными СМИ страны и мирными собраниями.
На фоне нового разгула коррупции, ставшей образом жизни кыргызских чиновников, роль СМИ возрастает во много раз, миссия которой – максимально объективно освещать события и предоставлять обществу достоверную и всестороннюю информацию.
Кто-то должен звонить в колокол и бороться за свободу слова и свободу общества. Страна нуждается в политической ответственности общества, которой можно достичь только путем открытого диалога со всеми политическими и общественными силами страны. Поэтому мы заявляем о создании Комитета защиты свободы слова, как первого этапа борьбы за свободное общество.
Замира Сыдыкова, Нарын Айып, Бегалы Наргозуев.
- Бекболот мырза, 2011-жылы “кыргыз жерин учурда кара туман каптап калган” деп айттыңыз эле. Алгач кепти ошол пикирден баштабайлыбы?
- Дүйнө элдери ар кайсы мезгилде өтө оор, кыйчалыш жашоону башынан өткөргөн. Эгерде ал жашоону териштирсек, анда үч фактордун үстөмдүгүн көрөбүз. Алар – мамлекеттик башкаруунун, экономикалык абалдын, коомдогу ыйман-ынтымактын жалпы кризиси. Мен Кыргызстандагы дал ушундай абалды “кара туман” деп аныктагам жана ал туман дагы деле басып турат.
- Аныктаманы жүйөөлөр менен бере аласызбы?
- Албетте. Азыркы бийлик өлкөдө “парламенттик башкаруу орноду” деп ишендирип келет. Аныгында бизге анархиялык башкаруу киргизилди. Эске салалы. Анархисттер өткөн кылым башында Россияда саясый күч болгон. Алар “мамлекетте бирдиктүү, күчтүү башкаруу зыян, бийлик бөлүнүп-жарылып, ар кайсы жааттарга (партияларга), уюм, топторго чачырашы зарыл” деген идеяны туу туткан. Башкы девизи: “Анархия — мать порядка!”. Үч жылдан берки өлкөдөгү башаламан, чакчелекей башкаруу, “бардак” жашоонун башаты дал ошол анархиялык системага байланыштуу.
Экономиканы көрөлү. Азыркы бийлик экономика өсө баштаганы жөнүндө сөздөрдү көп айтат. Албетте, өкмөттө экономиканы түшүнгөн адистер бар. Болгону алар бийликтин талабына жараша кооздолгон маалымат берип турушат. Мисалы, инфляцияга жараша “өсө” берген ИДП (ички дүң продукция), же карыз, бажы төлөмдөрү, грант менен “көбөйгөн” бюджеттин кирешеси. Анда анык фактыга көз салып, азыркы абалды бийлик сын таккан мезгилге салыштыралы. 2004-жыл. Ички киреше-чыгаша (бюджет) барабар. Сырткы киреше-чыгаша (экспорт, импорт) барабар. Мигранттардын которуусу 500 миллион доллар. Демек, ал жыл өлкө байлыгы (капитал) жарым миллиард долларга көбөйүүсү менен аяктаган. Мындай абалга кандай баа берсе болот? Туура, жакшы эмес, орточо. Эми 2012-жыл боюнча. Ички киреше-чыгаша (бюджет): 16 миллиард сом дефицит. Мигранттардын которуусу 2 миллиард доллар. Тышкы киреше-чыгашаны көрөлү. Экспорт 1,9 миллиард доллар. Бирок, анын 30 пайызын алтын түзүптүр. Бул жерде киреше жок. Инвестор берген гана кургак цифра. Демек, экспорттун накта көлөмү 1,3 миллиард доллар. Импорттун көлөмү 5,4 миллиард доллар. Тескери сальдо 4,1 миллиард долларды түзгөн. Бул суммага бюджет дефицитин кошуп, аны мигранттардын салымына азайтсак, анда өлкө 2012-жылды эки жарым миллиард доллар байлыктан кол жууп аяктаганына күбө болобуз. Тактап айтсак, өткөн жылы мигранттар акча которууну 2004-жылга салыштырма төрт эсе көбөйтсө да, өлкө экономикасы 113 миллиард сом, же бюджеттин киреше бөлүгүнөн да көп, байлыктан ажыраган. Элдин, мамлекеттин ошончо байлыгы башка өлкөлөргө өткөн. Бул факт-учурда Кыргызстандын экономикасынын “кыр аркасы сынганын” далилдеп турат.
Ошондой эле азыркы бийлик үч жылда элди, коомду бөлүп-жарып, “өз-өңгө” кылып кармаштырып, биримдик, ынтымакты тыптыйпыл талкалап салды. Учурда өлкөдө “война всех против всех” абалы орун алган. Бул саясатка Атамбаев жеке өзү, анын арзыматтары, политтехнолог, серепчи, жазмакер-сүрөткерлери зор салым кошууда.
- Сиз “Кара тумандын ээси – Атамбаев. Ал кара туман анын сөзү, иши, саясаты” деген да аныктама бердиңиз эле…
- Мамлекетти башкарууда тажрыйбасыз, түшүнүгү тар Атамбаев оппозициянын лидерлигине жалгыз критерий менен тандалганы жалпыга маалым. Ал акчалуу болчу, ошол кездеги жылаңач оппозицияны каржылаган. Ошондон улам, Атамбаев үч жылдан бери өлкөнү көрүнөө да, көмүскө да жалгыз бийлеп келатат. Бул мезгилде ал өлкөнү башкарууну, образдуу айтсак, “куурчак театрга” айлантты. Өзү “кукловод”, көрүүчүлөр – эл, ал эми “куурчактар” тынымсыз алмашууда: УӨ, Отунбаева, Техникалык өкмөт, ЖК коалициялары, Бабанов өкмөтү, азыркысы. “Куурчактар” олуттуу маселе чечүүгө укуксуз, бирок элдин оор турмушуна алар кезектешип “күнөөкөрлөр”. Ал эми мамлекет тагдыры менен топ-таш ойноп, эл тагдырын чүкөдөй калчаган Атамбаев дайыма суудан кургак чыгып келатат.
- Кайсы өлкөлөр “кара туманды” башынан өткөргөн, кантип ал абалдан чыгышкан? Биз алардан кандай сабак ала алабыз?
- Россиядагы 17-кылымдагы кыйын кезең “смутное время”, “смута” деген аныктама алып, орус элинин тарыхында калган. Сабак үчүн акыркы жүз жылдагы айрым окуяларга көз чаптыралы.
Россия, 1917-жыл. Монархиянын күнү батып, мамлекет бийлиги, Ленин айткандай, “балчыкта жаткан”. Өлкөдө хаос күчөп, ар кандай саясый күчтөр “балчыктагы” бийлик үчүн күрөшкөн. Акыры большевиктер жеңди. Ооба, алар кийин “коллективизация”, “чистка” саясаты менен миллиондогон дыйкан, интеллигенция каймагын кырып салышты. Бирок, темирдей тартип орнотуп, натыйжасы зор “индустриялоо” саясатын жүргүзүп, ири державаны — СССРди кура алышты. Сабак, Россияны кризистен системаны түп-тамырынан өзгөрткөн күчтүү партия жана анын көсөм жетекчилери (Ленин, Сталин) сууруп чыгышкан.
АКШ, 1929-жыл. Өлкөнү ири гангстердик бандалар башкарган. “Жапайы рынок” өкүм сүргөн. Шишик бир күндө жарылып (“чёрная пятница”), капитализм дүйнөсүн ааламат каптайт. “Улуу депрессия” атыккан бир жылда АКШ, Батыш Европада өндүрүш 40 пайызга төмөндөп, 300 миллион адам жумушсуз калган. Социализмге өтүү маанайы кеңири жайылган. Мындай жагдайда ири капитал өкүлдөрү Ф. Рузвельтти президенттикке алып келишти. Ал биринчи күнү эле тарыхый иш жасаган. Кечинде элге кайрылып, өлкө келечеги үчүн банктарга акчаларын салууну үндөйт. Эл бир адамга ишеним артты. Эртеси бүткүл өлкө боюнча банктарга кезек күткөн адамдарды көрүшкөн. Жашыруун кызмат гангстерлерди кырып жоготот. “Коомдук иштер” долбоору миллиондогон жаңы жумуш орундарын түзгөн. Рузвельт капитализмди сактап, өлкөнү өнүгүү жолуна салды. Мунун сабагы, АКШда система өзгөртүлбөй, чыңдалып, улуттук лидердин көсөмдүгү менен кризистен чыгышкан.
Франция, 1958-жыл. Өлкө согуштан кийин парламенттик башкарууга өткөн. Партиялар тынбай кармашып, өкмөт бат-бат алмашып турат. Акыры Франция ири кризиске кептелет. Айласы куруган президент Р. Коти 13 жылдан бери айылда жашаган генерал де Голлго өкүлүн жөнөтүп, өкмөттү жетектөөнү суранат. Генерал макулдугун берет, бирок, партиялык системаны жек көргөндүктөн, парламентке баруудан баш тартат, “заочно” бекитилет. Де Голль дароо жаңы Башмыйзам кабыл алдырып, президенттик башкаруу киргизет. Парламентти таратып, өзү президент болуп шайланат. Ал Францияны кризистен толук чыгарган. Эгер мурда Франция карыз сурап жүрсө 5 жылда анын алтын запасы 4,5 миллиард долларга жеткен. Жыйынтыгы, Франциядагы өзгөрүү улуттук лидердин көсөмдүгү жана башкаруу системанын алмашуу жолу менен жетишилген.
Чили, 1973-жыл. Үч жылдан бери социализм куруу аракети жүрүп, өлкө кризиске тушуккан. Элдин жашоосу оорлоп, бюджетти дефольттон СССР сактап турган. Бирок, президент С. Альенде: “Алган багытыбыз туура, жакшы иштер жасалууда, келечекте мыкты өлкө курабыз” деген бекем ишенимде болчу. Альенденин сөздөрү тааныш угулуп жатабы? Ооба, үч жылдан бери кыргыз эли да Атамбаевдин дал ушундай сөздөрүн угуп келатпайбы. Чилиде абалды туура баамдаган аскер жетекчилери генерал Пиночетти лидер кылып, төңкөрүш жасоону чечишет. Башка арга калбаган. Альенденин жактоочулары (гвардиясы, “кошууну”) бар болчу. Өзү кармашка даяр экенин жарыялап турган. Кандуу төңкөрүштө Альенде жана 25 миң адам курман болду. Пиночет бийликти алып, күчтүү тартип орнотуп, рынок экономикасына кеңири жол ачты. Чилини өнүккөн өлкөлөр катарына кошту. Чилидеги өзгөрүү — аскер жетекчилеринин жана алардын эрки темир лидеринин аракетинин натыйжасы.
Иран, 1979-жыл. Монархиялык башкаруу ирип-чириген. Коомдо ыйман талкаланат. Жагдайды түшүнгөн ислам диний жетекчилери жаштардын жардамы менен “ислам революциясын” жүзөгө ашырышты. Президенттик башкаруу орнотулду. Батыштын идеологиясы түп-тамырынан кыркылды. Иранда отуз жылдан бери наркотик, ичкилик, сойкулук, адепсиздик жок. Батыштын кысымына туруштук берип, ал гана эмес атом энергиясын өздөштүрүп келүүдө. Ирандагы өзгөрүү-ислам диний өкүлдөрүнүн, жаштардын өлкөнүн башкаруу системасын, элдин жашоо образын түп-тамырынан бери алмаштыруусунун натыйжасы.
Россия, 1999-жыл. Өлкөнү олигархтар, криминал башкарчу. Коррупция туташ курчап, өлкөдө биримдик ыдыраган. Ельцин эрдик кылып бийликти өткөрүп берди. Путин кандай иштерди жасады? Бийлик вертикалын күчтөндүрдү. Чеченстандагы согушту токтотту. Олигарх, криминалды талкалады. Экономикага дем берип, экспорт өстү. Чөгөлөгөн Россия бутуна турду. Сабак: Россияны улуттук лидер жана мамлекеттик башкарууну күчтөндүрүү кризистен алып чыкты.
Кыргызстан, 2013-жыл. Тоң районунун жараны М.Абыловдун баасы (“Алиби”, 22.03.13). “Кыргызда азыр башкаруу сансыз көп. Айыл башчысынан баштап, өкмөт, президент, депутат баары башкарат. Карапайым эл кимисине баш ийип, кимисине кайрылууну билбейт. Кыргыз мамлекети кайда баратат, белгисиз. Дөңгөлөк тескери тегеренип баратат”.
- Ал эми Атамбаевдин үч жылдык саясатына, иш-аракетине кандай баа берсе болот?
- Улут лидери катары таанылган жетекчинин өлкөнү өнүктүрүү боюнча программасы болот. Мисалы, Рузвельттин программасы “Жаңы багыт”, Тэтчердики – “тэтчеризм”, Рейгандыкы – “рейганомика” деген өчпөс наамдар менен тарыхта калды. Атамбаевде эч убакта программа болгон эмес, бирок убадалары толгон-токой. Эгерде чар-топондон тазаласак, анда Атамбаевдин убадалары үч гана бөлүктөн турат: гүлдөтөм-жыргатам, кыргыз улутун жоготом, кыргыз-кытай темир жолун курдурам. Кантип, кандай багыт, иш-чаралар менен гүлдөтүп-жыргатаары жөнүндө айталбайт. Ырас, элге бир рецебин сунуштаган: “гүлдөп-жыргайлы десеңер жаратканга жалынгыла” деп.
Эми саясий баага келели. Экинчи дүйнөлүк согуш алдында Франциянын тышкы иштер министри парламентте: “Германия менен мыкты саясат жүргүзүп жатабыз” деген отчетуна бир депутат жооп кайтарат: “Сиздин саясат – сууда агып бараткан өлгөн иттин саясаты” деп. Айткандай, анан Германия Францияга согуш ачып, басып албадыбы. Баскан жолу, сүйлөгөн сөзү, жасаган иши алдамчылыктын, жүзүкаралыктын символуна айланган Атамбаевдин саясатына, ишмерлигине баа берүүдө ошол депутаттын сөзү эске түшөт. Үч жылда өлкөнү анархияга чулгатып, экономиканын кыр аркасын сындырып, коомдо ынтымактын таш-талканын чыгарган Атамбаев, чындыкты тике айтсак, кыргыз элинин трагедиясына айланды. Убакыт жылган сайын анын саясаты, иш –аракети элди, мамлекетти алсыратып, кансыратып келүүдө. Акылман кыргыз эли: “Бастырганды билбеген жолду бузат, башкарганды билбеген элди бузат” деп бекеринен айтпаптыр.
- Бир тактоо. Жакында өнүгүүнүн “стратегиясы” кабыл алынды го…
- Үч жылдан бери иштешкен беш өкмөттүн биринин да программасы болбоду, бирөөсү да жасаган ишине отчет бербеди. Азыр да парламент, президент, өкмөт программасыз иш алып барышууда. Алар орус жоокерлеринин “война план покажет” позициясын жетекчиликке алышкан. Ал эми “стратегия” программа эмес. Программанын ээси (автору) болот. Андан эл ким (же кимдер) жоопкер экенин билиши керек. “Стратегия” кимдин документи? Ким ага ээ, жоопкер? КСДПбы, коалициябы, өкмөтпү же президентпи? Же эл өзүбү? “Стратегия” – бул анархисттер кыялданган документ.
- Дагы бир тактоо. Жаңы Башмыйзамдын “атасы” Текебаев деп айтылып жүрбөйбү. Анархиялык башкаруу орношуна биринчи кезекте ал жоопкер эмеспи?
- Эгерде сиз айткан терминди колдонсок, анда Текебаев “энеси”, ал аткаруучу гана болгон. “Атасы” – Атамбаев, анткени негизги саясый чечимдерди өзү кабыл алып келатат. Кийин юристтери чечмелеген го, өткөн жылы 28-февралда Атамбаев КТРдеги маегинде “өлкөдөгү түзүлүш парламенттик эмес” деп моюнга алган. Акыры президент түшүнгөн тура, эми жаңы Башмыйзам алынат го деген коомдук үмүткө суу себилди. Политтехнологдору кеңеш беришсе керек, “азыркы ызы-чуудан башы чыкпаган парламент, өз алдынча маселе чече албаган өкмөт сизге ылайыктуу ” деп. Атамбаев кайра “өлкө парламенттик башкарууга өткөнүн, анын келечеги барын” айтып калды.
- Албетте, президенттин ишмерлигине саясий, моралдык баа берүү жаран катары сиздин конституциялык укугуңуз. Атамбаевди “алдамчылыктын, жүзүкаралыктын символу” деген аныктаманы чечмелеп берсеңиз. Адегенде анын орчундуу алдоо иштерине токтололу…
- Коомчулукка карааны 90-жылдары пайда болгон Атамбаевдин алдамчылыгына өзүм да күбө болгом. Вице-премьер экенимде бир күнү телефон шыңгырап калды. Алсам залкар жазуучу Ч. Айтматов экен. Ал көрүп тургансып ордуман тура калганым эсимде. Саламдашып, мен тейлеген тармакта бир маселени чечип берүүнү өтүндү. Премьерден тил уктум, бирок, ал маселени чечтим. Айтматов ыраазы болуп калды. Кийин дагы бир маселени айтты. Кыскача мындай: Атамбаев “Адабият фонду” деген уюм ачат. Анан сиз экөөбүз кытай уруусунан болобуз деп Айтматовду жетелеп, Акаевге киргизет. Жазуучуларды колдойт экенбиз деген ойдо Айтматов фондко ири сумма акча бөлдүртөт. Ал акчага Атамбаев беш заводду менчикке сатып алыптыр. Жаны кашайган Айтматов мага айтып жатпайбы: “Акаевге түшүндүрүп, акчаны кайтартып берсеңер” деп. Мен бул маселеге кийлигишүүгө укугум жогун, өнөр жай боюнча вице –премьерге кайрылуусун сунуштагам. Жыйынтыгы, ал заводдордун байлыгы сатылып, 20–30- миңдей адам жумуштан айдалып, уникалдуу станоктор Кытайга, Түркияга арзан баада кеткени көпчүлүккө белгилүү.
Атамбаев коомчулукту алдаганды “хоббиге” айландырган. Бакиевдин бийлигинде премьер-министр Атамбаев элге кайрылып (22. 05. 07), аны ууландырып салышканын жарыялайт. Аны Ф. Кулов, Т. Кулибаев (Назарбаевдин күйөө баласы) жана россиялык атайын кызмат жасады деп күнөөлөгөн. Президенттик шайлоо учурунда да (15. 06. 09) мени бийлик ууландырды деп чуу салган. Айткандары жалган болуп чыкты. Атамбаевдин дүйнө коомчулугун да алдамай адаты бар. Ал УӨ мүчөсү кезинде Москвага барып келип, “Кремлден Путин кабыл алды, ал бир ай ичинде ири жардам, грант берүүгө убадасын берди” деп пресс-конференция өткөрөт (13.04.10). Буга Кремль расмий жооп кылууга аргасыз болот. Путиндин пресс-секретары Д. Песков: “Путин Атамбаев менен жолуккан жок жана жардам убада кылган эмес” деген билдирүү жасаган. Дагы бир мисал. Биринчи вице-премьер Атамбаев пресс-конференция өткөзүп (25.05.10), “күзүндөгү парламенттик жана кийинки жылдагы президенттик шайлоого катышпоону бекем чечтим” деп дүйнө коомчулугунун кулагына “лапша” илген.
Кийин президенттикке секирүүнү пландаган премьер Атамбаев 2011-жылы, шайлоого утурлай, мугалим, врачтардын айлыгын, карылардын пенсиясын көтөргөнү эсибизде. Өзүн эки-үч ай тынбай мактаткан. “Каражат каяктан?” деп адистер таң калган. Көрсө Атамбаев алдамчылык жасап, 8 миллиард 600 миллион сомдук баалуу кагаз чыгарып, аны 200 миллион сом үстөгү менен банктарга күрөөгө коюп, акча алып, айлык, пенсия төлөптүр. Кийин, 2011-жылды жыйынтыктап, Атамбаев “бюджетти профицит менен калтырдым” деген маалымат таратат. Эки ай өтпөй анын калпын Улуттук банктын төрайымы З. Асанкожоева ашкереледи. Көрсө ал жылы бюджет 16 миллиард сом дефицит менен жабылыптыр.
- Атамбаевдин жүзүкаралык иштери боюнча эмне айта аласыз?
- Атамбаев эл биримдиги жөнүндө кооз сөздөрдү көп айтат. Биздин душманыбыз “маңкуртчулук, регионализм” дегенин угуп жүрөбүз. Иш жүзүндө кандай? Ал кыргыз улутун жоготууга бир нече жолу аракет жасады. Өзгөчө президенттикке талапкер кезинде ачык эле сунуштап жатты: “Улуттарга бөлүнбөй, баарыбыз кыргызстандыкпыз деп жашайлы. Кыргыз улуту дегенди паспорттон алып салалы” деп. Атамбаев кыргыз улутун жек көрөөрүн премьер кезинде да көрсөткөн. Жалгыз ирет айылга иш сапар жасап, “кыргыздын эркектерине караганда саан уй артык” деген дүйнө таанымын жарыя кылган. Коомчулуктун каршылыгынан улам Атамбаев кыргыз улутун жок кылуу көксөөсүн ишке ашыра албай келатат.
Атамбаевдин регионализмге “каршы” экенин да талдап көрөлү. Анын президенттик шайлоодогу ыплас технологиясы өлкөнү түндүк-түштүккө бөлүп салды. Анткени, алар колдобойт деп, түштүк кыргыздардын 20 пайызы гана тизмеге киргизилди. Россиядагы 1 миллион мигранттар да тизмеге кирбеди. Себеби, алардын кеминде 80 пайызы түштүктүк кыргыздар экени “эсепке” алынды. Ошентип, А. Мадумаров айткандай, Атамбаев эл тарабынан эмес, компьютер аркылуу “шайланды”. Мындай жүзүкаралыкка каршы Ош, Жалал-Абад, Баткен эли митингке чыгышкан. Ошондо Атамбаев атаандашы Ташиевге айткан сунушу мындай: “Мен түндүккө эле президент болом. Түштүктүн мага кереги жок. Ал жакты бөлүп Түштүк Кыргыз Республикасын жарыялагыла. Мадумаров экөөңөр бириң президент, бириң премьер болгула”. Мына регионализмге “каршы” адамдын чыныгы жүзү, жүзүкаралыгы.
- Азыркы бийликтин тышкы саясатына да көз жүгүртсөк…
- Учурда Кыргызстандын так аныкталган жана көз карандысыз тышкы саясаты жок десек жаңылбайбыз. Үч жылдан бери Атамбаев “пулуң болсо кулуңмун” позициясында. Аны түшүнгөн таасирлүү өлкөлөр улам бир “пирог” сунуп келатышат. Алгач, Россия менен мамилени талдап көрөлү. Бүгүнкү Россия –дүйнөлүк геосаясий талаада зор таасирлүү өлкө. Путин — прагматик лидер. Россия биздин өлкөгө кызыкчылык артып, грант берип, айрым ири долбоорлорду сунуштоодо. Бирок, Россиянын активдүү кийлигишүүсү- экономикалык кызыкчылык дегендер жаңылышат. Белгилесек, Нарын дарыясына ГЭСтерди курууга Россия бюджеттен бир рубль бөлбөйт. Керектүү каражат — коммерциялык кредит. Анда анык сыр каякта?
Жакында “РБК” каналында эксперттер тобу Россиянын Борбордук Азиядагы ролун кеңири талкуулашты. Алар НАТО кеткен соң, болжолу 2015-жылы Афганистан, Пакистандагы “Талибан” кыймылы Россия тарапка жылаарын, согуш сөзсүз болоорун белгилешип, талибдерди Борбордук Азияда, негизинен Кыргызстан, Тажикистанда токтотууну эп көрүшүп, ал эки өлкөнү согуш талаасына айлантууну кубатташты. Алардын пикирин жакында Н. Бордюжа да коштоп: “Кыргызстан, Тажикистанды куралдандыруу- бул Россиянын коопсуздугун бекемдөө” деп ачык жарыялады. Мындан улам Россиянын түпкү кызыкчылыгы каерде катылганы көрүнүп турат. Тилеке каршы, ал саясатты Атамбаев түшүнө элек.
АКШ да Борбордук Азияда демилгени колго алуу аракетинде. Кыргызстанды өз кучагына тартуу максатында алгач Катар, Азербайжанды колдонду, өз чабармандары да келип жатышат. Учурда “оор артиллерияны”, Түркияны оюнга киргизди. “Пирог”- Эрдоган айткан миллиард доллар. “Кайсы тарабы көбүрөөк акча берет” деп Атамбаев бийлигинин башы айлан-көчөк. Ал ортодо “улуу экспансия” саясатын салмактуу жүргүзгөн Кытай Кыргызстан аркылуу темир жолун алып өтүү үчүн алдын-ала кредит, гранттарын жөнөтүүдө.
Кыргыз эли “алыскы туугандан жакынкы коңшу артык” дейт эмеспи. Атамбаевдин жеке жүрүм-турум, иш-аракетинен коңшу өлкөлөр менен мамиле кескин начарлады. Ал Назарбаевди “диктатор”, “суу бербей казактарды чөгөлөтөм” деп мазактады. Кыргыз элин сыйлаган Нураке катуу тирешүүгө бара элек. Бирок, убада кылган 100 миллион долларды бербей койду, Кыргызстандан келчү тамак-аш импортуна блокада жарыялатты. Атамбаевдин “Каримов үч-төрт жылда өлөт, анан кыргыз-өзбек чек ара маселесин чечебиз” деген позициясына жооп кылып, өзбек тарап чек араны чычкан жөргөлөгүс кылып жаап салды. Азабын карапайым калк тартууда.
- Президент Атамбаев коррупцияга каршы күрөшүүнү негизги ишине айландырды. Кандай жыйынтык болууда?
- Дүйнөлүк тажрыйбаны карасак, алгач коррупцияга каршы күрөшүүнүн толук укуктук базасы түзүлөт. Экинчи шарт: күрөшүүчү орган көз карандысыз болуп, ал президент, парламент же өкмөткө түздөн-түз баш ийбеши зарыл. Атамбаев ал шарттарды эске албады. Өзүнө караштуу коррупцияга каршы кызмат түзө салып, Чапаевдей чаап жөнөдү. “Коррупциянын таш-талканын чыгарам, жарым жылда жемишин көрөсүңөр” деди. Көрдүк. Адегенде эле беш баланын атасы, МАИ кызматкери А. Эшбаевди жүз доллар пара алды деп өлтүртүп тынды. Көз жашы көл жесирден, ботодой боздогон жетимдерден кечирим сураганга эрки жетпеди. Анан бир взвод спецназ “Мегакомдун” жетекчиси А. Мурзалиевди кабинетинен “колго түшүрүп”, УКМКга камады. Айласы түгөнгөн Мурзалиев 1 миллиард 700 миллион сомду Атамбаевге которгон күнөөсүн моюнуна алды. Эстери оогон “күрөшчүлөр” аны тынч жатып туруусун суранып, бул иш азыр унутта.
Өткөн жыл башында КТРдеги маегинде Атамбаев “банк кутучалары”, “мародерлук”, “Мегаком”, “ууланган көмүр” афералары өз көзөмөлүндө экенин, ал эмес ири фигуранттардын аты-жөнүн билээрин, жыл аягына дейре баары сотко өтөөрүн шаңдана жарыялаган. Жыйынтыгы белгилүү, баары жабылды. Коррупция менен экономикалык кылмыштын айырмасын билбеген Атамбаев бийлиги учурда мугалим, врач, милиция кызматкерлерин баса калып, аны коррупцияга каршы күрөштүн “жемиши” катары даңазалоодо. Атамбаевдин майнапсыз, “өз-өңгө” бөлгөн бир жактуу коррупция күрөшүнө эл ишенбейт. Эл үнүн жакында эмгек сиңирген юрист С. Касымов: “Коррупция менен күрөшүп жатат деп айтпай эле койсок болот” деп таамай билдирди (“Ачык саясат”, 01.03.13).
- Коомдо биримдик, ынтымак начарлаганын калкыбыз да, ММКлар да талкуулап келатышат. Эмне себептен Атамбаев бийлиги элди жемиштүү максат, иш-аракеттер айланасына бириктире албады?
- Өнүгүү жолундагы өлкөдө жемиштүү идеология мамлекет институттары, эл ээрчиген лидерлер аркылуу жүзөгө ашат. Ал эми биздин өлкөдө идеология-бул Атамбаевдин сүйлөгөн сөзү, жүрүм-туруму, кылган иши болуп калган. Ал идеология –өткөндү караламай, саясый күчтөрдү чабыштырмай, эл ичинен душман издемей. Атамбаевдин билдирүү-кайрылууларын талдасак, алар үч бөлүктөн тураарын көрөбүз. Биринчи бөлүгүндө ал мурдагы жетекчилерди, өткөн мезгилди каралайт, экинчисинде өзүн мактайт, үчүнчүсүндө “гүлдөйбүз, жыргайбыз” деген убадаларды кат-кат берет. Президенттик мөөнөтүнө бир жыл толгондо “Вести” каналына берген маегин көрөлүчү. Акаев, Бакиевди жамандаганга жарым убактысын коротту. Анан өзүн мактоого өттү. “Мен таңгалам -деди ал. Эмнеге буга дейре эч бир жетекчи эл, өлкө тагдырын ойлогон эмес”. Мунусу россиялык журналистке Кыргызстанда “экинчи Манас” бийликке келди деп түшүндүрүп жатканы. “Экинчи Манасты” уксак, кыргыз эли азап-тозоктон башы чыкпай, анан 2010-жылдын апрелинен баштап гана мыкты заманга бет алыптыр. Анын айтымында үч жылда өлкөбүз ондогон жылдарга алдыга кетиптир. Убадалары да көкөлөп баратат. “Жакында Борбордук Азия өлкөлөрүнүн баарынан ашабыз” дейт. (“Независимая газета” 22.03.13). “Кантип ал өлкөлөрдөн ашабыз”, “кантип гүлдөп-жыргайбыз” деген суроого “жаратканга жалынгыла” рецебине жакында дагы экөөсүн кошту (07.04.2013.). Биринчиси – эмгектене турган мезгил эми келиптир. “Аны ар ким өзүңөрдөн баштагыла” деди Атамбаев. Горбачев да перестройканы өзүңөрдөн баштагыла деп мээ кайык кылганы эсте. Экинчиси –“мамлекет мага эмне берет дебей, мен өзүм мекениме эмне жардам бере алам деп сурагыла” деди. АКШ экс-президенти Дж. Кеннеди тирүү болгондо бул плагиат сөз үчүн сотко кайрылмак. Атамбаевдин элге берген үч рецебинин мазмуну бирдей: “Мамлекеттин, президенттин башын оорутпагыла, өзүңөр жалынгыла, өзүңөр эмгектенгиле, өзүңөр жардам кылгыла”.
- Коомчулукта Атамбаевдин кылмыш иштерге тиешеси бары да көтөрүлүп келатат. Сиздин пикирди уксак?
- Атамбаевди кылмышкер катары сот чечими гана аныктайт. Жарандарда андай укук жок. Бирок, ал катышы бар делген кылмыш иштерин айтууга милдеттүүбүз. Биринчиси. Бийликтен кетээр замат Атамбаевге ири заводдорду кантип менчиктегени, алардын байлыгынын каякка жоготкону боюнча кылмыш иши козголот. Экинчиси. “Деньги и власть” гезити көтөргөн кылмыш иши. “Атамбаев, как глава правительства КР, своим распоряжением № 463-р от 8 ноября 2007 года совершил тягчайшее государственное преступление, передав китайцам рудник Иштамберди. Преступления данной категории относятся к измене Родине” (28.09.13.). Үчүнчүсү. Апрель окуясынан кийин банк кутучалардан уурдалган акчалар. Ал кылмыш иши боюнча Атамбаев негизги фигурант болоору айтылууда. Экс-баш прокурор К. Байболов жакында ачык айтты: “АУБда жаткан 200 миллион доллар россиялык кредит, 35 миллион доллар гранттык акча, 1 миллиард сом кайда? Ким, каякка сарптады?” (“Учур”, 4.04.13.). Төртүнчүсү. Каргашалуу июнь окуясы боюнча СССР КГБ полковниги И. Кушматов терең изилдөө жүргүздү (“Деньги и власть”, “Ачык саясат”, “Трибуна” гезиттери, 2012–2013). Анын фактыларына таянсак, кыргыз-өзбек согушу алдын-ала Атамбаев жана өзбек лидерлери тарабынан чогуу даярдалганын, Атамбаев согушту баштоого жеке “добро” бергенин, кооптонгон сепаратисттерге ал “убийство пяти-шести идиотов кыргызов ничего не значит, родственником окажем денежную компенсацию, рот закроем” деп колдоо көрсөткөнү белгилүү болду. Түштүктөгү абалга биринчи вице-премьер Атамбаев, өкмөттүн атайын токтомуна ылайык, башкы жоопкер болсо да согушту баштатып коюп, өзү үйүндө жашынып жатканы да ачыкка чыкты. Келечекте бул кылмыш ишин эл аралык Гаага трибуналына өткөзүп, Атамбаевге карата “преступление против человечества” беренеси боюнча айып тагууну көздөп жүргөн мекенчил жарандардын максаты колдоого арзыйт.
- Жакынкы келечек тууралуу пикириңизди уксак?
- Эл, өлкө тагдыры жөнүндө мен жүздөгөн адамдар менен баарлашам. Алар аркылуу миңдеген адамдардын пикирин билүүгө болот. Учурда коомчулук өлкө оор абалда экенин, андан чыгуу үчүн башкы эки маселени чечүү зарылдыгын түшүнүп калды. Биринчиси- Атамбаевден кутулуу, экинчиси — Башмыйзамды өзгөртүү. Бирок, бул эки маселени чечүү жолуна келгенде биримдик жарала элек, пикирлер ар кандай. Бирөөлөр коалицияны кайра курап, президентке көз карандысыз өкмөт түзүүнү сунушташат. Экинчилери- алгач парламентти таратып, анан Башмыйзамды өзгөртүүнү жактырышат. Үчүнчүлөрү — Атамбаевдин жолун тандап, азыркы бийликти кубалап чыгууну туура көрүшөт.
- А балким акыбалды туура баамдаса, Атамбаев өзү президенттиктен кетип, Башмыйзамды өзгөртүүгө, таза шайлоолорго, дегеле жаңы жашоо, жаңы заманга жол ачаар…
- Кете албайт. Чилинин президенти Альенде өзү кетсе болмок. Ал таза адам болгон, тынч оокатын өткөрө бермек. Ал эми Атамбаев бийликтен кетээри менен камакка түшөөрүн жакшы билет. Ошондон улам бийлигин коргоого, Альенденин “эрдигин” кайталоого даяр, мажбур. Менин пикиримде, саясий, интеллигенция өкүлдөрү, жалпы калайык айтылган эки башкы маселени акыл-эс, тынчтык жолу менен чечкени оң.
Наралы Асанбаев
Булак: “Жаңы Ордо”
Уландысы. Башы өткөн санда
Айтикеев А.: -Бул окуя ошол кездеги ИИМдин версиясы боюнча кадимки жол кырсыгы деп жарыяланган. Бирок, ал жердеги машиненин тыкыр өрттөлүп, а түгүл аллюминий бөлүкчөлөр эрип кеткени, ал эми Лексус унаасын сүзүп алды делген Ауди машинеси дээрлик бүтүн бойдон калганы ж.б. ушул сыяктуу шектүү жагдайлардан улам ИИМдин маалыматтарына көпчүлүк ишенген эмес…
Бакиев Ж.С.: -Бул жол кырсыгына чейин деле, мындан кийин деле Кыргызстанда жана дүйнө жүзүндө катуу келе жатып жол кырсыгына кабылган машиналар турган жеринен күйүп кеткен мисалдар көп. Чүй облусунда деле жолдо эки машина кагышып, бирөөсү күйүп кеткен, экинчиси күйгөн эмес. Билбейм, балким эмне үчүн эки машиненин бири күйүп, экинчиси аман калганын аныкташ үчүн атайын техникалык билим керектир. Бирок, жашоодо ар кандай учурлар болот. Ошондуктан бул суроонун техникалык жагына жооп бере албайм. Элементардык түрдө айтканда, мындай учурлардын бири катары Иса Өмүркуловдун уулу катышкан, 3 адамдын өмүрүн алган жол кырсыгын мисал тартсак болот.
Айтикеев А.: -Бул окуя боюнча ошол кезде айыптуу деп табылган Өмүрбек Осмонов 2010-жылдын 10-апрелинде белгисиз бирөөлөр тарабынан бычакталып жана муунтулуп өлтүрүлгөн. Бул окуя Сиз тарабынан негизги күбөнүн көзүн тазалоо үчүн жасалган деген шектенүүлөр көп эле жолу айтылды. Бул боюнча пикириңиз кандай?
Бакиев Ж.С.: —Билбейм муну ким жасаганын. Балким ал жерде кандайдыр бир разборка болгондур. Бирок 2010-жылдын 7-апрелине чейин Өмүрбек Осмонов тирүү болучу. Мына ушул жерден эле анын өлүмүнүн кимге зарыл болгонун аныктап алса болот.
Айтикеев А.: -Ушул окуя орун алгандан көп өтпөй ошол кездеги оппозиционер Э. Каптагаев “Кандуу жол” аттуу каймана китеп жазып элге тымызын тараткандыгы кийин белгилүү болду. Ошол кезде Каптагаев үйүнүн жанынан уурдалып кетип ээн талаада катуу сабалган. Буга кандай карайсыз?
Бакиев Ж.С.: —Каптагаев бул кылмышты өзү жасагандай сценарий ойлоп тапкан.
Каптагаевди мен таптакыр тааныбайм, жолукканда эмесмин. Балким анын өзүнүн кимдир бирөө менен проблемасы болгондур. Мүмкүн кимдир бирөө менен анын кандайдыр бир мамилеси болгондур. Мен муну билбейм. Эч кимге мындай буйрук берген эмесмин.
Айтикеев А.: -2009-жылы “Респортер Бишкек” гезитинин журналисти Сыргак Абдылдаевге карата кол салуу болуп, ал оор абалда ооруканага түшүп, кийин Швецияга барып башпаанек алган. Бул кол салуу боюнча ИИМ ГУУРдун мурдагы башчысы, элита чөйрөсүндө Пармаш деген каймана ат менен белгилүү Бакыт Парманкуловго айып тагылган. Бул ишке да Сиздин тиешеңиз бар экенин боолголоп жатышат. Себеби, 2010-жылы жарыяланган Максим Бакиевэкөөңүздөрдүн сүйлөшүүңүздөр камтылган аудиозаписте “Пармаш” деген сөз бир нече жолу кайталанган. Буга эмне дейсиз?
Бакиев Ж.С.: —Өзүңөр жакшы билгендей, Кыргызстанда кимдир бирөөнү сабап кетсе дароо мени күнөөлөшөт. Биринчиден, мен Сыргак Абдылдаевди билбейм жана билгим да келбейт. Ал тилинде калбыры жок журналист. Ал дайыма тааныган адамга деле, тааныбаган адамдарга деле күйөөсү бар аялдар менен жолугуп жүргөнүн, кантип аны менен жолукканын, кандай нерселерди жасаганын толугу менен айтып мактана берчү экен. Балким кимдир бирөөлөр менен проблемасы болгондур, бирок мени менен эмес. Балким кайсы бир кызганчаак күйөөлөрдүн бири андан өч алгандыр. Эми ушул иш боюнча да мени сыртымдан соттошту. Сот болуп жаткан жерден бирөө айтсынчы, менин кимдир бирөөлөргө аны уруп-сабоо, бычактоо боюнча буйрук бергенимди. Ошондо мен жооп берем.
Негизи эле ушул сыртынан соттоо процедурасынын өзү мыйзамсыз жана эл аралык нормаларга каршы келет. Анткени эч кандай сурагы, далили жок эле сыртынан соттоп коюп жатышат. Керек болсо мындай ыкма эң артта калган Африка мамлекеттеринде дагы колдонулбайт.
Айтикеев А.: -2009-жылы Медет Садыркуловдун өлүмүнөн туура 1 ай өткөндөн кийин, тагыраагы 14-апрелде Жогорку Кеңештин депутаты Санжар Кадыралиев белгисиз бирөө тарабынан атып өлтүрүлгөн. Бул боюнча “Санжар Жаныш Бакиевдин Садыркуловду өлтүрүү боюнча заказын аткарбай койгондугу үчүн өлтүрүлдү”деген сөз айтылып жүрөт…
Бакиев Ж.С.: —Менин Санжар Кадыралиев менен ага-ини экенимди, экөөбүздүн бир туугандай мамилебиз болгондугун баары эле билишет. Мен аны тескерисинче колдон келишинче колдоп келгем.
Эми буга менин тиешем бар деген сөздүн өзү акмакчылык. Бул иште да аны ким өлтүргөнү белгилүү.
Санжар Кыдыралиевди Алтынбек Итибаев жана Мурас Мамашев өлтүргөн. Баарынан кызыгы, экөө тең өмүр бою эркинен ажыратылышкан. Бирок анын кандайча кийин эркиндикке чыгып кеткени дагы көп шектенүүлөрдү жаратат. Бул нерсенин өзү коррупциянын жогорудан ылдый карай кеткенин айтып жатат. Кийинчерээк Итибаев кайра түрмөгө түшөт. Ал жерден да жөн жатпай СИЗОнун кызматкерлерин өлтүрүп, качып кетти. Эгер бул адам өлтүрүүгө менин буйрук бергендигим анык болсо, бул дароо эле билинмек. Баары билишет, зоналардын өзүнүн жазылбаган мыйзамдары болот. Мындай кылмыштар боюнча ал жерде жазалоонун сапаты жана тездиги боюнчамилицияныкынан айырмаланган “териштирүүлөрү” болот.
Адилет, мына ошол учурда азыркы бийликте турган оппозиционерлер эл арасында мени монстр кылууга аракеттенишкен. Ошондуктан Курманбек Бакиев жакшы иштеп, жакшы натыйжаларды көрсөтүп жаткан. Оппозиционерлерге шылтоолор калбай бараткан. Анткени аларга биз тууралуу жаман аура түзүү максат болгон. Мен тууралуу бул оппозиционерлер ойго келбеген ушактарды ойлоп таап, эл арасына таратышкан.
Бир жолу мага Минскке бир бизнесмен жакшы идеялары менен келди. Мен ага айттым: “Эмне үчүн мурда биз Бишкекте турганда келген жоксуң, сенде жакшы долбоорлор бар экен, элге, мамлекетке абдан чоң пайда алып келет эле десем ал айтат: “Байке, мага айтышты, Сизге киргенде кокус жакпай калсам пистолетти алып туруп ошол жерден атып салат” деп. Көрдүңүзбү, алар искусственно кандай имиштерди, жоромолдорду ойлоп табышкан.
Айтикеев А.: -Сиздин агаңыз Курманбек Бакиев Жалал-Абадда турганда бир нече жолу 7-апрель боюнча өзүнүн кабинетине ок атылганын айткан. Кийин анын айтканын укук коргоочу Токтайым Үмөталиева дагы кайталап айтып чыкты. Бул боюнча СГОнун башчысы катары Сизде кандай маалыматтар бар?
Бакиев Ж.С.: -Эми 7-апрель боюнча бир аз айта кетейин.
2010-жылдын 7-апрелинде Мамлекеттик Күзөт кызматын жетектеген адам катары абдан тыкыр даярдалган, үйрөтүлгөн, экипировкалык курал-жарактар менен куралданган адамдардын тобу Кыргыз Республикасынын президенти, анын аппараты толугу менен жана өкмөт үйүнүн кызматкерлери жайгашкан №1 объектке кол салып кириши мен үчүн абдан күтүүсүз болду. Эгер эсиңиздерде болсо, 2005-жылдан баштап Кыргызстанда канчалаган митинг-пикеттер болду. Ал жерде аксакалдар, аялдар катышчу, бийлик массалык акцияларда коопсуздук жана тартипти камсыз кылчу. Ии баса, Сиз 6-апрелде башталган окуялар боюнча журналисттик иликтөөнү окудуңузбу? Мен жакында Ырысбек Өмүрзаковдун “Жетинчи апрель жана кандуу июнь окуялары журналисттин көзү менен” аттуу китебин окуп чыктым. Ал жерде баары так жазылган. Эң башкысы сөз менен эмес, фактылар менен. Ал жерде эксперттердин, митингчилердин тергөө протоколдору, соттук-медициналык корутундулар, таблицалар, сүрөттөр, түшүнүк каттар ж.б. тиркелген. Мындайча айтканда бул иликтөөнү мындай секреттик материалдарды алганга мүмкүнчүлүгү жок журналист жүргүзүп жатат. Сизге ошол китепти окуп чыгууну сунуштайм. Ал жерде бардык суроолорго так жооптор берилген.
Ал эми атууга ким команда бергени боюнча айтайын.
Мен аскер адамымын. Сөздүн адамымын. Ар дайым өзүмдүн сөздөрүмө жооп бере алам. 2010-жылдын 7-апрелинде Ак үйгө топтошкон куралчан адамдар тарабынан куралдуу чабуул жасалды. Жөнөкөй сөз менен айтканда, колунда куралы бар адамдар өлкөдөгү эң башкы стратегиялык объектиге кол салганы келишти. Форумдун жанынан төңкөрүшчүлөр ИИМ академиясынын курсанттарына граната ыргытышты. Кийинчерээк Ак үйдүн темир коргонуна жетпей борбордук желектин жанындагы милиция кызматкерлерине граната ыргытышты. Аянттагы укук корго органдарынын кызматкерлерин чала жан кылып сабашты. Менин билишимче 7-апрель күнү 14:00 дө Президент Курманбек Бакиев “Өзгөчө абал киргизүү” тууралуу Указга кол койду. Эң алгачкы ок атуу митингчилер тараптан башталып, андан Улуттук Гвардиянын бир нече кызматкерлери жаракат алышты. Президенттин кабинетине атайын мээленген ок атуулар болду. Алар жүк ташуучу машинелердин жардамы менен Ак үйдү штурмга алууга аракеттеништи.
Албетте, мен мындай кырдаалда Мамлекеттик Күзөт кызматынын төрагасы катары өз милдетимди аткардым. Мен бир нерсени ойлоп таап айтып жаткан жокмун, бул тууралуу Жалал-Абадда жүргөндө да айткам, азыр да айтам: “Мен Ак үйгө курал менен кол салгандарга, Ак үйгө чоң колибрдүү пулемет менен ок атып жаткан БТРдин үстүндөгүлөргө, ошондой эле Ак үйдүн коргонун сүзүп кирүүгө аракеттенген жүк ташуучу машинелердин дөңгөлөктөрүнө ок атууга буйрук бергем”. А тынч жүргөн жарандарга ок атуу боюнча буйрук берилген эмес. Жана мен кимдир бирөөнүн астында актанууга аракеттенип жатканым жок. Мен жана Ак үйдү коргогон кызматкерлер баарын мыйзам чегинде, Башмыйзамдын чегинде жасадык. Баары ошол кездеги Мамлекеттик Күзөт кызматы, “Альфа”, милиция жана башка укук коргоо органдарын теске салган мыйзамдардын негизинде жасалган. Бүгүн деле кайтарууда жүргөндөр эч кандай буйруксуз эле курал колдонууга акысы бар. Бул мектеп окуучусуна деле түшүнүктүү. Мен ар бир деталына токтолгум келбейт, анткени алар жетиштүү эле чагылдырылды. Ошол күнү мен эмнеден улам ката кетиргеним, мамлекеттин жогорку жетекчилиги эмнеден ката кетиргени көп эле айтылып, жазылып келе жатат. Мен кимдир бирөөлөрдү талкууга алып, президенттин, премьер-министрдин жана башка ошол кезде Ак үйдө болгонордун кемчилигин айткым келбейт. Мен өзүмдүн аракеттерим боюнча гана айткым келип жатат. Ошол күнү телеканалдар аркылуу абдан күчтүү маалыматтык чабуулдар жасалды. Андан тышкары башка мамлекеттердин эң башкы каналдары саат сайын теледен өлүктөрдү, жарадарларды жана Таласта сабалган ИИМ министри Молдомуса Конгантиевди көрсөтүшүп, ошону менен Ак үйдү кайтарган өздүк курамга психологиялык-моралдык басым жасашты. 2010-жылдын 7-апрелинде мен тарабынан Өкмөт үйүнө чабуул жасаган куралчан адамдарды атууга буйрук бергем. Эгер бул нерсе кылмыш болсо, анда мен жооп берүүгө даярмын. Бирок бүгүн мына ушунун баарын жасалма көбөйтүп, кылмыштуу жол менен өздөрүнүн кызыкчылыгына пайдаланып жаткан “убактылуу окмот” жана алардын чөнтөк сотторунун алдында эмес. Анткени бул окуялар болуп жатканда биз Жалал-Абадка кетип калганбыз. Менин эсимде, премьер-министр Данияр Үсөновдун жана башкалардын көшөрүүсү менен президент Ошко учуп кетти. Кийинки күнү ал жакка өкмөт курамы менен депутаттар бармак. Бул аракет туура же туура эмес болгонун айта албайм. Тилекке каршы, ошол күнү мына ушундай чечим кабыл алынып, болбоого тийиш болгон окуялар болуп кетти. Болжолу менен кечки 22:00 чамасында “убактылуу окмот” менен сүйлөшүп бүткөндөн кийин өздөрүн иш үстүндөгү бийлик катары жарыялашканын, менин жана Бакыт Калыевдин кызматтарыбыздан бошотулганыбызды жана колго түшүп берүүбүздү талап кылганнын Данияр Үсөнов айтып келди. Ал эми калгандары бош жүрө берсе болот дешти. Мындан тышкары премьер-министр Данияр Үсөнов отставка бергенин айтты. Андан кийин биздин Ак үйдө кылаар ишибиз деле калган жок. Ак үйдө президент жок, премьер-министр отставка берди, баары кетишти. Кимди коргойбуз? Эми бизге чечим кабыл алыш эле калды. Андан кийин мен Бакыт Калыев менен кеңештим да, биз Ак үйдү таштап чыгып кетүүнү чечтик.
Мына ушул жерден мен өзүмдүн Мамлекеттик Күзөт кызматында иштеген кызматкерлеримден, ИИМдин кызматкерлеринен, УКМКнын кызматкерлеринен, Улуттук Гвардиянын кызматкерлеринен, жана тагдырдын татаал толкунуна таштап кеткен кызматкерлеримден кечирим сурайм. Ошондой эле Кыргызстандын элинен ошол кездеги мамлекеттк төңкөрүштү токтото албаганым үчүн, “убактылуу окмотчулордун” бийликке келишине жол бергеним үчүн, ошонун арты менен “убактылуу окмотчулор” колу менен чагымчылыкка жол берилген 2010-жылдагы июнь коогалаңы үчүн кечирим сурайм.
Данияр Үсөновдун сөзүнөн кийин биз Бакыт Калыев экөөбүз Ак үйдүн имаратын таштап чыгып кеттик. Бул болжолу менен кечки 11лер чамасы болучу, биз машине менен түштүккө кеттик. Эртеси Курманбек Бакиев ал жакка келди. Андан ары баары кабардар болгондой уланды.
Ии баса, бизди “временщиктер” Интерполдун линиясы аркылуу издөөгө беришти. Бирок, Интерполдун Башкы секретариаты кат жөнөтүп, кылмыш иштеринин фабуласы Интерполдун Конституциясынын 3-беренесине туура келбей тургандыгын билдирип, баш тартышты. Анткени алар бизди саясий мотивдер менен күнөөлөшкөн.
Ак үйдүн алдында өлгөндөрдүн саны боюнча
Мен аскер адамымын жана так айтам. Бул жерде абдан тыкыр көз карандысыз иликтөө керек. Менимче ал жердеги былыктардын баары “временщиктер” бийликтен кеткенден кийин гана ачылат.
“Майдан” гезитине берген маегинде экс-генпрокурор Байболов Ак үйдүн алдында 17 адам өлгөнүн айтты.
Баса, Байболов “временщиктер” аны 4 адамга “Адам өлтүрүүгө жардамдашуу” беренеси боюнча кылмыш ишин козгоого мажбурлаганын айтып мойнуна албадыбы. Бул деген “временщиктер” мыйзамды уруп ойнобойт дегенди билдирет.
“Жалданма снайперлер» боюнча
Атамбаев кийинки күнү эле бүт дүйнөгө бир нече чет элдик жалданма снайперлер кармалганы тууралуу кыйкырып жар салбады беле? Кана алар? Атамбаевден сураш керек. Бул бийлик алмашканда көп нерселер ачыкка чыгат.
Ал эми менин чет элдик жалданма спайперлерди жалдап аттырганым боюнча айтып жүрүшпөйбү. Анын баары “временщиктердин” ойлоп тапканы.
Апрель соту боюнча
Адилет, Сиз билесиз, кайсыл гана билимдүү юрист болбосун, апрель окуясы боюнча соттук териштирүүлөрдүн материалдарын толук карабай туруп ага баа бере алат. Анткени ал жерде мамлекеттик айыптоочулар тарабынан абдан чоң мыйзам бузуулар болгон.
Бул сот боюнча айта турган болсом, бийликтин сотторго катуу басым жасаганы алыстан эле көрүнүп турат. Алар жогорку жактын мыйзамсыз буйругун аткарып, канчалаган адамдарды мыйзамсыз соттошту. Келечекте алардын кетирген каталары өздөрүнө муш болот.
Ак үйдү коргогон көпчүлүк кызматкерлер адвокат жалдашкан жок. Сотто алар өздөрүн өздөрү коргошту. Анткени алар өздөрүнүн ак экенине бекем ишеништи.
Бул сот процесси 6 жылдан бери уланып жатат. Сот адилеттиги орномоюнча күнөөлүүлөр өздөрү бийлик башында отура беришет. Чындыгында алар темир тордун артында отура турган адамдар.
Эгер азыр Кыргызстанда адилеттүү сот болуп жатса мен барып өзүмдүн актыгымды далилдемекмин.
“Апрель окуясынын баатырлары” боюнча
Бул “баатырларды” мамлекеттик төңкөрүшкө катышканы үчүн эле соттош керек. Көрсө алардын ичинен 57 адам мурда атайылап кылмыш жасагандыгы үчүн соттолгондор экен. Төңкөрүштөн кийин алар кайрадан кылмыш жасап, ошонун арты менен соттолушуптур. Бул эми “революционерлерге” “штрих” болсун.
Айтикеев А.: -Эл арасында, коомчулукта, ММКларда 7-апрель күнү көп адамдар артынан атылган октон каза тапкандыгы айтылып жүрөт. Бирок Ала-Тоо аянтын, Ак үйдүн алдын курчаган имараттардын баары СГО тарабынан катуу көзөмөлгө алынып, кайтарылып турган да. Эгерде кандайдыр бир башка күчтөр бул окуяга аралашып кеткен болсо, ал Сиз жетектеген СГОнун шалаакылыгы эмеспи?
Бакиев Ж.С.: —Бул боюнча көз карандысыз журналисттик иликтөө жүргүзүлгөн. Мына ошол журналисттик иликтөөлөр ар тараптан көз карандысыз эксперттердин пикирин чогултуп, ошол жердеги “баатырлардын” көпчүлүгү ар башка жерден, ар кандай курал-жарактардан каза болгону аныкталган. Экспертиза алардын октон каза болгонун аныктап жатат, бирок алар мергенчиликке ылйыкталган мылтыктардан өлгөндөр болуп жатпайбы. Ошондой эле алардын арасында ар кандай “мокок” инструменттерден каза тапкандар бар. Мисалы арматура, балта жана башка куралдар болушу мүмкүн. Бул куралдар Ак үйдү кайтарган күч органдарынын колдонуусундагы куралдар эмес. Мен мына жогорулагы фактыларга таянып, ишенимдүү айта алам, алар ар кандай талап-тоноолордон, башка бирөөнүн мүлкүн тартып алуу аракеттеринен улам каза болгондор. Көпчүлүгү автобекеттен, ЦУМдан, Токмоктон алынып келинген жана борбордук аянттан алынып келинди деп жазылган. Эч качан УКМК, Мамлекеттик Күзөт кызматы, ИИМ сыяктуу мекемелерде отун жаргычты курал катары колдонушпайт.
Айтикеев А.: -Эгерде чоң державанын атайын кызматтары, аскердик күчтөрү тымызын 7-апрелдеги окуяга аралашкан болсо, анда бул тууралуу Сиздерге алдын-ала оперативдик маалыматтар түшкөн жок беле? Себеп дегенде УКМК төрагасынын жанында иниңиз Марат Бакиев, ал эми Мамекеттик Күзөт Кызматынын башчысы болуп Сиз отургансыздар да…
Бакиев Ж.С.: —Албетте, колдо далил жок туруп мен генерал катары кимдир бирөөнү айыптоого акым жок. Бирок анализ жасап отуруп бул жерде бир чоң державанын атайын кызматы аралашканын баамдаса болот. Баарына белгилүү, “Ганси” авиабазасы боюнча Кыргызстандын жетекчилиги чечим кабыл алгандан кийин Россия тарап бул чечимге өтө нааразы болгон. Менимче алар өздөрүнүн нааразылыгын айтууга акысы бар. Анткени президент Курманбек Бакиев Москвага барып, алар менен кол алышып, келишимге кол коюп келген. Ал эми Макс (Максим Бакиевди айтып жатат-ред.) болсо атасына “Ганси” авиабазасынын статусун алмаштырып, өзүн калтырып коюуну сунуштаган. Албетете бул Россия тарабынан абдан терс кабыл алынды. Андан кийин массалык түрдө Кыргызстанга маалыматтык чабуул башталды. Кыргызстандагы болуп жаткан нерсенин баарын алар тескери чагылдырып, тескери баа берип жатышты. Оппозиция болсо муну мыйзамдуу президент Курманбек Бакиевдин бийлигин кулатуу чакырыгы катары кабылдады.
Ал эми куралдуу төңкөрүш боюнча оперативдик маалыматтар боюнча менин жеке пикиримде ооба, катачылык болду. ИИМ жана УКМК тарабынан чоң жаңылыштык, кенебестик орун алды. УКМКны Мурат Суталинов жетектеди. Абдан мыкты, такшалган адис, ИИМдин кызматкери, министр катары жакшы иштеди. Эффективдүү жана таза иштеди. Мен аны урматтайм. Бирок УКМКнын өзүнүн бир башкача спецификасы бар экен. Анын жанында Курманбек Бакиевдин баласы Марат иштеди. Менимче алар көп ката кетиришти. Анткени алар алдын-алуу, профилактикалык иш-чараларды жасашкан жок. Түшүп жаткан маалыматтардан жакшы анализ жасашкан жок. Ошондой эле ИИМди алалы. Алар деле эл арасында көп жүрүшөт, аралашат. Эл менен бирге иштешет. Оппозицияны теңине албоо, өзүнө-өзү ишенүү, каршылаштарды олуттуу каршылаш катары көрбөй коюу көп болду. Натыйжада, тышкы күчтөрдүн жардамы менен мамлекеттик төңкөрүш болду.
Айтикеев А.: -Жалал-Абад шаарында элдин курчоосунда турган агаңыз Курманбек Бакиев бир нече президенттердин, БУУнун Баш катчысынын кийлигишүүсү менен Кыргызстандан сыртка чыгып кеткенден кийин Сиз ошол жерде жүргөн УКМК төрага орун басары Артур Медетбековго: “Эртең менен агамды узаткандан кийин өз эрким менен колго түшүп берем” деп убада берип, бирок качып кеткениңизди ал киши ачык айтып жүрөт. Ушулчынбы?
Бакиев Ж.С.: —Жалал-Абадда абал аябай чыңалып турду. Биз болсо президентти, өзүбүздү жана айылды коргоого даяр болуп турганбыз. Анан эле “Убактылуу Өкмөт” аталган топтун атынан Артур Медетбеков келди эле, ага Курманбек Салиевич суроо берди, “Колуңарда кандай ыйгарым укугуңар бар? Силер кимсиңер?” деп. Ал суроого жооп бере албай кетип калды. Кийинки күнү атайын кагаз көтөрүп келди да, “Убактылуу Өкмөттүн” атынан сүйлөшүүгө жөнөтүлгөнүн айтты. Сүйлөшүү жүргүздү. Президентти узаткандан кийин ал мага кайрылды: “Жаныш Салиевич, колго түшүңүз” деп. Мен ага айттым, эртеңкиге чейин ойлоноюн деп. Бирок мен ага “эртең колго түшүп берем” деп айткан эмесмин. Мен баарын унута элекмин. Өзүнүн бир интервьюсунда ал мени мас абалымда көргөнүн айтыптыр. Балким ага ошондой көрүнсө керек да. анын ушундай бай фантазиясы бар. Ал учурда арак иче турган абал эмес болучу. Мен так айтып коеюн, мен эч кимге колго түшүп берем деп эч качан сөз берген эмесмин. Бардык адамдар, кызматкерлер мен эгерде бирөөгө сөз берсем аны сөзсүз аткараарымды билишет. Артурга мен андай сөз берген эмесмин. Ал калп айтып жатат.
йтикеев А.: -2015-жылдын февраль айында Минск калаасында Кыргызстандын кримавторитет, “Алманбет Алайский” деген каймана аты бар Алманбет Анапияев өлтүрүлгөн. Бул боюнча Кыргызстанга капысынан Москва шаарынан учуп келип, “ИИМге өзү келди” деп айтылып жүргөн Гүлжигит Абилазизов Сизге окшош адам жана дагы 2 адам Анапияев менен жолугууга келип, натыйжада Анапияев өлтүрүлгөнүн тергөө органдарына айтып берген. Бирок кыргыз коомчулугу бул версияга Президент Атамбаев баш болуп дароо реакция жасап, Кыргыз Тышкы иштер министрлиги Белорус тарапка доомат койгондугуна карабай анчейин ишенген жок. Ошондой эле ИИМдин жогорку кызмат адамдары жана айрым кызматкерлери Абилазизов менен бирге учуп келишкендиги, Москва шаарынын Домодедово аэропортунда алардын Абилазизовду коштоп жүрүшкөнүн тастыктаган фотоматериалдар интернетке жарыяланды. Бул боюнча эмнелерди айтат элеңиз?
Бакиев Ж.С.: —Биздин досубуз Атамбаев Алмас эч эле тынч отура албай койду. Эми 2015-жылы дагы бизди Минскиде адам өлтүрдү деп айыптап чыкты. 2015-жылдын февралында Алманбет Анапияев өлтүрүлдү. Баарынан кызыгы, киши өлтүргүч Гүлжигит Абилазизов бир нече күндөн кийин Бишкекте пайда болуп жатат. Аны ал жакта дароо эле ГУБОПиК коргоого алып баштады. Ал адам өлтүрүүгө мени, Айбек Абдразаковду жана Рустам Сайдуевди айыптап көрсөтмө берди.
Атамбаев Алмас болсо соттун жыйынтыгын күтпөй, жада калса тергөө баштала электе эле мени “күнөөлүү” кылып салды. Ал базардагы араккеч аялдардай эле “Бакиевдердин кан ичкич экенин, адам өлтүргүч экенин аныкташ үчүн дагы эмне керек?” деп кыйкырып чыкты.
Мага Атамбаев мырзанын позициясы түшүнүксүз болуп жатат. Аны президент деп айтканга тил бурулбай жатат. Анын деңгээли шаардык водоканалдын бригадиринин деңгээлинен, жада калса андан да төмөн.
Мен эч түшүнсүн үчүн айтып койгум келет, биринчиден бул кылмышты мен жасаган эмесмин. Экинчиден Минскте жатып алып кылмыш жасаш үчүн өтө эле келесоо болуш керек. Андай кадамга барыш үчүн Атамбаевдей шизик болуш керек. Геббельс айткандай: “Канчалык коркунучтуу калп болсо, адамдар тезирээк ишенет”. Кыргыздын Геббельстери А. Сегизбаев менен Ф. Ниязов. Бирок аларды минтип алдай тургандай эл анчалык макоо эмес да. кээде алдоо менен калп бир аз да болсо чындыкка окшош болушу керек да. Беларустун милициясы, Тергөө Комитети иликтөө жүргүзүштү. Алар Турганбаевдин милиционерлериндей иштешпейт. Алар абдан таза, ачык, бардык техникалык мүмкүнчүлүктөрдү колдонуу менен, далилдерди чогултуучу жаңы технологияны колдонуу менен иштешет. Көчөдөгү видеокамералардагы видеолорго чейин чогултушуп, Турганбаевдин сценарийи менен мени “таанып”, мага каршы көрсөтмө берген, Анапияевди өлтүргөн Гүлжигит Абилазизовдун кыймыл аракеттеринен бери чогултушуптур. Ошондой эле Беларустун Тергөө комитети Гүлжигит Абилазизовдун Анапияевди өлтүрүүгө тиешеси бар экенин тастыктаган жетиштүү материалдарды да алынган. Ошондой эле кылмыш жасалган куралдар чогултулган. Учурда Абилазизов жана аны менен чогуу кылмыш кылган 2 адам издөөгө берилген.
Беларустагы май куюучу жайлардын биринде Гүлжигит Абилазизов эки адам өлтүргүч менен бирге ыраматылык Анапияевдин сөөгүн алып чыгып жаткан видео дагы бар. Андан кийин алар кантип Москвага жеткени, ал жерден да кантип видеого түшкөндөрү, мунун баары Кыргызстандын Башкы прокуратурасына өткөрүлүп берилген. Ал эми Кыргызстандын ИИМи болсо оозуна талкан сугунуп алгансып унчукпайт. Анткени алар бул өлтүрүүгө өздөрү аралашкан. Алманбет Анапияевди ким өлтүрдү? Биз билебиз, аны Мелис Турганбаев, Өмүрбек Текебаев, Жанышбек Гаипов (Гүлжигит Абилазизовдун тууганы)жана үч аткаруучулар жасашкан.
Атамбаев болсо карыган ашпозчудан бетер анын бир тууганын өлтүрүп коюшкандай кыйкырып чыкты. Жыл сайын Кыргызстанга Россиядан “Груз-200” келет. Бул болжолу менен 250дой алыста өлтүрүлгөн Кыргызстандын жарандары. Атамбаев бул өлтүрүүлөр боюнча бир дагы жолу билдирүү жасаган жок. Ал эми Анапияев боюнча ал дүйнөгө жар салып кыйкырып жатат. Бул анын деңгээлин айтып турат.
Адилет, Сиз Кыргызстандын Башкы прокуратурасынан сурап көрсөңүз болот Беларустан келген кылмыш ишинин материалдары боюнча.
Айтикеев А.: -Алманбет Анапияев менен кандай мамилеңиз бар эле?
Бакиев Ж.С.: —Ооба мен жашырбайм, ал Минскке өзү жетектеген Эл аралык “Алыш” бел боо күрөшү федерациясынын иши боюнча достору менен бир нече жолу келген.
Бир канча жолу ал экөөбүз Кыргызстандык катары, жердеш катары ар кандай теманы талкуулаганбыз. Ал гана эмес, башка келген адамдар менен деле кезигип сүйлөшүп турам.
Айтикеев А.: —Ушул жерден суроотуулат. Мелис Турганбаев менен кандай эрегиштигиңиздер бар? Себеби Турганбаев Сизге каршы кандайдыр бирөчү бардай сезилет. Бизге жеткен маалыматтарга караганда, учурунда Турганбаев Сиз тарабынан куугунтукка алынган дешет…
Бакиев Ж.С.: —Тургабаев боюнча менин эч кандай мамилем болгон эмес. Болгону ал кайсы бир учурда кыз зордуктаган. Ал камалышы керек болучу. Бирок бул жерде да Максим аттуу жаш жигит аралашкан. Мамилеси кандай билбейм, бирок атасын көндүрүп, анын эч кандай күнөөсү жок экенине ишендирип, натыйжада Турганбаевжеңил кутулган. А негизи ал түрмөдө отурушу керек эле. Ал өзүн Ал озуно атайын уюштурулган нерсе деп журот этишкенин айтып жүрөт. Эми элестетсеңиз, аны бирөө арак ичкенге, кыз зордуктаганга мажбурлайбы? Кайра эле маразм. Кошумчалап кетким келет, Турганбаев сыяктуулар ИИМ системасына 100 жылда бир келет. Буга чейин көптөгөн министрлер болгон, бирок Турганбаевдей адам министр болгон эмес. Ал ИИМ системасын уят кыла турган адамдардын бири. Учурда анын Кыргызстандагы наркомафияны жетектегени эч кимге жашыруун эмес. Эгер мурда кимдир бирөө крышевать этсе, азыр Турганбаев өзү жетектейт.
Мелис Турганбаев менен Максим (фамилиясын атабай эле коеюн, ал аны уят кылат)бири бирине аябай окшош. Экөө тең өтө эле ач көз жана чөөлөрдөй коркок. Турганбаевдн ишке кантип барганын билем. Аны ИИМдин спецназынын 12 кызматкери кайтарат. Максим дагы ушундай коркок болучу. Булар өмүр бою Салтыков-Щедрин айтмакчы “Жашап жатып да калтырайт, өлгөндө да калтырайт”
Айтикеев А.: -Жаныбек Салиевич, агаңыз бийликте турган жылдарда Кыргызстандагы эң таасирдүү адамдардын көч башында тургандыгыңыз белгилүү. 2008-жылы саясатчы Азимбек Бекназаров “Де-факто” гезитине берген бир маегинде: “Баарыңар чемоданыңарды көтөрүп алып Жаныштын офисин айланчыктап жүргөндөн уялбайсыңарбы?” деп агынан жарылган. Жашыруун болбосо Сизге кулдук уруп жүгүнүп жүргөн таасирдүү саясатчылардын аттарын атап бербейсизби?
Бакиев Ж.С.: —Биринчиден, Азимбек Бекназаров өзү анык паракор.
Мен жашырбайм, мага офиске ар кандай адамдар келишчү. Жетекчилерден баштап жетекчилер, журналисттер, Бейөкмөт уюмда иштегендер, кыскасы ар кандай категориядагы адамдар келишчү. Менде ким менен жолукканым, ким менен сүйлөшкөнүм боюнча жазуулар толук бар. Бекназаровдун айткандарынын баары куру сөз. Факты менен айтыш керек. ИИМдин жана башка структуралардын бир дагы кызматкери мага пара бергендиги боюнча бир дагы доомат кое албайт.
Тескерисинче мен башкаларга берчүмүн. “Тартип жана коопсуздук”, Жусупбек Бакиев атындагы фонддордун жетекчиси болуп турганда мен тескерисинче баарына жардам бергенмин.
Биринчи фонд бул-Жусупбек Бакиев атындагы фонд, ал эми экинчиси “Тартип жана коопсуздук” фонду.
Биринчи фонд гуманитардык тармакта категориясына карабай баарына жардам берчү. Бала бакчасы болобу, балдар үйү болобу, карылар үйү болобу, ооруканабы, же маданият тармагыбы, айтор баарына жардам берчүбүз. Тоолуу райондордогу мектептерде иштеген жаш мугалимдерге чейин жардам берчүбүз. Ошондой эле канчалаган оорулууларга операцияларды жасаганга жардам бердик. Жаш таланттарды, спортчуларды чет өлкөгө ар кандай конкурстарга жиберчүбүз.
Ал эми экинчи фон күч структураларына жардам берчү. Бир жолу жаңылыктардан окуп калдым, Атамбаев тээ мурда биз эки ирет 1 миллион сомдук жардам көрсөткөн Баткен облустук ИИБ имаратын ачып жатканын. Ошондой эле кайсы бир биз жардам берген жатаканабы, же үйбү айтор ошонун ачылышын жасап жатат. Тим эле өзүнүн чөнтөгүнөн жардам бергендей сүйлөп жатат. Мындан тышкары бир топ иштер жасалган. Жыл сайын ИИМдин жана башка күч структураларынын кызмат учурунда каза болгон кызматкерлеринин балдарын жыл сайын Ысык-Көлгө алып барып эс алдырчубуз. Ошондой эле аларды келишим боюнча Москвага Кремлдин балаты майрамына жөнөтчүбүз. Спорттук комплекстерди курууга көп каражат жумшадык. Негизинен ИИМден түшкөн өтүнүчтөргө көбүрөөк басым жасадык. Анткени ИИМ көп адам иштеген структура. Биз иштеп тапкан абдан көп сумма каражаттар мына ушундай долбоорлорго жумшалды. Биз кээ бир лерге окшоп Түркияга бизнесибизди чыгарып кеткен жокпуз. Тапканыбызды Кыргызстанга жумшадык. Бир да сом акчага мен чет өлкөгө дача же особняк курган жокмун.
Айтикеев А.: —Учурунда Сиздин айланаңызда кызмат кылып, бүгүн Атамбаевди айга-күнгө теңеп кызмат кылып жаткан саясатчылардын аттарын атай аласызбы? Булардын арасынан өтө катуу саткынчылыкка баргандар кимдер?
Бакиев Ж.С.: —Убагында биздин айланабызда айланып-тегеренип, бизге эч кимди жолотпой жүргөндөр бүгүн Атамбаевди тегеректеп жүрүшөт. Мындайлар көп. Чынын айканда мен алардын аттарын атагым келген эмес. Бирок айтпай койгонго болбой турган адамдардын категориясы бар. Алардын бири Токон Мамытов. Ал убагында Акаевди сатып, 2004-жылы оппозициянын штабына маалымат ташып жүргөн. Ал (Мамытов) абдан ийкемдүү адам. Биз генералдар бир жылда эки-үч жолу чогулуп турчубуз. Мына ошол жерде Курманбек Бакиевди айга-күнгө теңеп, аны “Элдердин жол башчысы” деп аябай мактачу. Бирок эң биринчилерден болуп Бакиевди саткандардын көч башы ушул киши. Жөн гана сатпай, жамандап да жүрдү.
Курманбек Бакиев Бакыт Алымбековго генералдык чин берди. Ал болсо 7-апрелден кийин дароо “временщиктерге” чуркап барып “ак кызмат” өтөй баштады. Бул категориядагы адамдар үчүн эч кандай баалуулук жок. Булардын болгон баалуулугу саткынчылык. Эртең биринчилерден болуп Атамбаевди сатып, аны жамандап башташат. Мындан тышкары да бир катар адамдар бар. Мен алардын аттарын атабай эле коеюн. Бир убакыт келет, мен алар менен жекеме-жеке сүйлөшөм. Азыр айтпай эле турайын. Мен аларды туура түшүнөм, алардын үй-бүлөсү бар, аларды багыш керек дегендей.
Учурда Атамбаевге кызмат кылып жүргөн Аалы Карашев, Айтмамат Кадырбаев, Сүйүн Өмүрзаков, Тайырбек Сарпашев, Канат Исаев, Талант Исаев, Раим Матраимов, Курсан Асанов сыяктуу чиновниктер тууралуу кандай пикирдесиз?
Бакиев Ж.С.: —Бүгүн Атамбаевдин айланасында иштеп, өкмөттөгү жетекчи орундарда иштеп жүргөндөрдүн кээ бирлерин мактап, башкаларын жамандаганым туура эмес. Алардын арасында дагы түз жүргөндөр бар. Ал эми Бакиевдин убагында кошомат кылып жүргөн арсыз адамдар азыр деле ошондой. Мага Чыныбай Турсунбеков, Азамат Арапбаев сыяктуу учурда Атамбаевдин КСДПсында активдүү иштеп жаткан адамдар көп келчү. Ошондой эле Жалил Атамбаев, Раим Матраимов, Жусубали Төрөмаматов, Салайдин Авазов, Туманов Келдибек, Туманов Токтогул, Аалы Карашев сыяктуу убагында биздин айланабызда айланчыктап, азыр Атамбаевди тегеректеп жүргөн адамдарды да айтып коеюн. Качан мен Кыргызстанга барганда бетине карап туруп кимдер бизди сатканын ачык айтып берем. Менимче уундай кылган туура болот.
Атамбаевдин кадрдык саясатына аябай таң калам. Кантип ушул Жусубали Төрөмаматов сыяктууларды губернатор кылып дайындайт? Анын деңгээли кичинекей бир райондун финполициясынын начальнигинин деңгээлине, тажрыйбасына барабар.
Айтикеев А.: -Агаңыз президент болгондон кийин Сизден башка дагы бир туугандарыңыз мамлекеттик постторду ээлешти. МаратбекБакиевГерманиягаэлчи, Адыл Бакиев ТИМдин кеңешчиси болуп иштеди. Ал эми агаңыздын уулдары Максим жана Марат Бакиевдер дагы бири ЦАРИИнин жетекчиси болсо, экинчиси 2005-жылдан тартыпУКМКнын төрагасынын өзгөчө статусу бар жардамчысы болуп жүрдү. Ал эми Сиз УКМКнын төрага орун басары, СГОнун башчысы болуп иштедиңиз. Булүй-бүлөлүк башкаруу эмеспи?
Бакиев Ж.С.: —КурманбекБакиевпрезидент болгондо биздин алдыбызда мындан ары кантип иштейбиз, эмне кылабыз деген суроо турду. Сиз Марабек Салиевич боюнча сурадыңыз. Ал керек болсо Акаев маалында дагы Соттук департаментти башкарган. Бул деген генералдык деңгээлдеги кызмат. Ал өзү бардык тепкичтерди басып өткөн.
— Адыл Салиевич болсо жетиштүү деңгээлдеги тажрыйбасы бар адам. Советтик мезгилде эле бизнес жасачу. Көп жерде иштеди. Элдин арасында ар кандай кеп-сөздөр тарабашы үчүн агабыз бирин Германияга, экинчисин Кытайга жиберип туура кылды.
— Улуу агам Каныбек Салиевич – Акаев заманынан баштап эле айыл-өкмөт башчысы болуп ишдеди. 2 ирет альтернативдик жол менен шайланган.
— АкматСалиевич – бизнесмен, Джалал-Абада шаардык кеңешинин депутаты болуп шайланган.
-Ал эми Максима жана Марата – өзүнчө кеп, өзгөчө тема. Бирок моюнга алыш керек, Марат Бакиеватасы президент болгонго чейин эле УКМКда иштечү. Баткен окуяларына катышкан. Ал тууралуу жаман нерсе айта албайм.
Максим боюнча болсо, Курманбек Салиевич ЦАРИИни түзгөндө аны жетекчи кылып дайындаганы чоң катачылык болду. Менимче ага аймактардан кайсы бир кызматтарды берип, такшалтып, жашоону түшүнгөндөй кылып иштетсе жакшы болмок. Тилекке каршы андай болгон жок. Бул анын катасы болду. Жаш жигит табигый түрдө өзүн Царь элестетип алды. Анын амбициялары, мага карата жек көрүү, ичи тардык менен мамиле кылганы, кыргызча айтканда ач көздүк болду. Максимдин көзүнө акчадан башка эч нерсе көрүнбөй калган. Ал менимче адамдарды караганда ар бир адам анын көзүнө доллар болуп көрүнсө керек. Мындайлар өлүп бара жатканда дагы табыт көтөргөн адамдын чөнтөгүнөн 3 сом уурдай кете турган адамдардын категориясына кирет.
Биз бир туугандар чогулуп Курманбек Салиевичке бир нече жолу айттык, Максимди тыйыңыз деп. Бул жигиттин чектен ашкан ач көздүгү боюнча башка адамдар тарабынан дагы канчалаган арыз-даттануулар болгон. Бир жолу байкебиз баласын Москвага Дипакадемияга окуп кел деп урушуп кетирип да жиберген. Ал жактан 2 ай окумуш болуп жүрүп кайра мурдагыдан да ашып-ташкан энергиясы менен кайтып келип, суук колун матырып баштады. Эң башкысы-биздин фамилияны уятка калтырды.
Айтикеев А.: —Президенттин уулу Максим Бакиев экөөңүздөрдүн ортоңуздарда кандайдыр бир таасир талашуу орун алып келгенин ошол убактагы саясатчылар азыр деле кеп кылып жүрүшөт. А түгүл айрымдары: “Мени Максим чакырып алып: “Мындан кийин Жаныш Салиевич менен эмес, бир гана мени менен иштейсиң” деп айламды кетирди” деп айтып калышчу. Чын эле ошондой тирешүү болду беле?
Бакиев Ж.С.: —Мен боюнча айтсам, Курманбек Салиевич күч структураларынын жетекчилерин, Башкы прокурорду чакырып алып менин эч бир өтүнүчүм канааттандырылбашын буйрук кылган. Бул боюнча мага ЭльмурзаСатыбалдиев менен МолдомусаКонгантиев айтып беришкен. Эльмурза айтты “Мен жигит катары айтып коюшум керек, президенттен мага ушундай буйрук болду. Муну айтиып койбосом болбойт” деп. Муну Молдомуса дагы тастыктады. Буга Максим таасир эткен деп эсептейм. Ушундай эле буйрук премьер-министр Данияр Үсөновго, парламент спикери Зайнидин Курмановго да берилген.
Ар бир адам өз иши менен алектениши керек деп эсептейм. Мисалы мен мен Мамлекеттик Күзөт кызматынын төрагасы катары президентти премьер-министрди, Жогорку Кеңештин спикерин, Конституциялык Соттун төрагасын кайтарчумун. Андан башкага кийлигишкенге менин укугум да жок болучу.
ИИМ министри Молдомуса Конгантиев Максимдин кабылдамасында үч сааттап күтүп отурган учурлар болгон. Мен ага айттым: “Пацандын кабылдамасында ИИМдин генералы 3 саат жармашып отурганы уят эмеспи?” десем ал: “Эмне кылам, атасына айтып кызматтан алдырып салат да” деп жооп берди.
Бир сөз менен айтканда күч түзүмдөрүн акыркы жылы мен тейлебей калгам.
Курманбек Салиевич бир нече жолу бизге айткан: “Кадрдык маселелерге аралашпагыла, бизнеске тийишпегиле, саясатка киришпегиле” деп. Убакыт өтүп жыйынтык чыгарат экенсиң. Мен ойлойм, биз бир туугандар агабыз президент болгонго чейин эмнебиз бар эле, азыр эмнебиз калды, таразалап көрүш керек, эмне таап, эмне жоготконубузду.
Айтикеев А.: -Жаныбек Салиевич, Сиз Шон Дейлинин иши боюнча дагы өмүр бою кесилдиңиз. Бул боюнча эмне айта аласыз?
Бакиев Ж.С.: —Кыргыз Фемидасынын тарыхында Англия жараны Шон Дейлинин өмүрүнө кол салуу ишин иликтөө сыяктуу “шедевр” жарала элек болучу. Бул жерде биздин дүйнөдөгү эң “гумандуу” сот Бакиевдердин бүт үй-бүлөсүн соттоп жатышат. “Алар өздөрүнүн жеке кызыкчылыктары аркылуу кылмыштуу кутумга барып, “белгисиз бирөөгө” бул кылмышты жасоону тапшырышкан” деп жазылат өкүмдө. Бул “белгисиз бирөө” 2006-жылы 7-июлда Шон Дейлиге “белгисиз куралдан” бир нече ирет ок чыгарыптыр. Дагы жакшы, Шон Дэйлинин өзү “аныкталыптыр”. Эгерде жалданма киши өлтүргүч табылбаса кылмыш кантип ачылат? Кантип ал кылмыш үчүн адамдарды соттосо болот?
Менимче дүйнөдөгү бир дагы сот жана тергөө органдары мынчалык маразмга жеткен эмес. Бул сот бийлигиндеги идиотизм болуп калды. Аларга “ашакалдар” тарабынан басым болуп жатканы түшүнүктүү. Бирок мындай манкурттук эч качан болгон эмес.
Мүмкүнчүлүктөн пайдаланып ММК аркылуу Шон Дейли мырзага кайрылам. Урматтуу Шон мырза, Сиз мага келиңиз, же адвокатыңызды жибериңиз. Мен Сизге болгон кол салуунун заказ берүүчүсү ким экенин айтып берем. М. Турганбаев керек болсо сиз жаап-жашырганы үчүн кылмыш ишин козгосо да болот.
Айтикеев А.: -2010-жылдагы июнь коогалаңы боюнча Сизге жана Сиздин жакындарыңыздын дарегине бир катар айыптоолорду айтып жүрүшөт. Чын эле тиешеңиз барбы?
Бакиев Ж.С.: —Мен дагы, менин жакындарым дагы бул ишке эч кандай тиешеси жок. Биз өлкөнү апрелдин орто чендеринде таштап чыгып кеткенбиз. Мен өзбектердин арасында өскөм. Биз жашаган көчөдө жалгыз эле кыргыз үй-бүлө биз болчубуз. Кадлганынын баары өзбектер эле. Бизде эч качан улуттар аралык тирешүү болгон эмес. Бизди бул кан төгүүгө айыптоо “временщиктер” үчүн сыймык да.
Ошол эле жылы «временщиктер» КиммоКильюнендин эл аралык комиссиясын чакырышты. Ал комиссия этегинде отчетун жарыялады. Андан кийин “временщиктер» Кильюненди персона нон грат деп жарыялашты.
ЖылдызканЖолдошеванын жетекчилигиндеги депутаттык комиссия иштеди.Бардык жыйынтыктар менен алганда 2010-жылдагы июнь коогалаңынын башкы күнөөкөрлөрү «временщиктер» экенин танууга болбойт.
Баары жакшы билишет ким уюштуруучу экенин. Азыркыга чейин эч ким жоопко тартыла элек. Өткөн жылы Өзбекстан президенти Ислам Каримов дагы ООНдун Баш катчысы Пан Ги Мун менен жолукканда мына ушул маселени көтөрдү. Ал ачык эле «временщиктерди» күнөөлүү деп айтты.
Мындайча айтканда «временщиктер» өздөрү кылмыштын баарын жасап, этегинде колундагы мүмкүнчүлүктөрдү колдонуу менен бизди күнөөлүү кылганга аракеттенип, болгон жугундуну куюп жатышат.
Айтикеев А.: -Сиз башында балдарыңызга жасалма иш козголгонун айттыңыз эле, кеңири айтып берсеңиз. Ал эмне болгон кылмыш иштер?
Бакиев Ж.С.: —Мен окурмандардын көңүлүн бургум келет, мен аларды дайыма “АШАкал” деп атап жүрөм. Андан башка буларды эмне деп атаса болот? Чоону чоо деп эле айтыш керек. Атамбаевге кайрылат элем, эгер ал чыныгы эркек болсо, мага кандайдыр бир таарынычтары болсо мени менен соттошсун, мени менен чабышсын, мени менен дуэлге чыксын алынын жетишинче. Бирок качан балдарга асылып баштаганда ал адамдын эч кандай намысы, ары, абийири жоктугун билдирет. Негизи эле 100 пайыз ишеннем, бул «временщиктерде» намыс да, ар да жок. Мейли бул эмоция болсун. Бирок чындыгында эле ушундай. Менин 3 уулума кылмыш ишин козгошуп, Интерполго беришти. Же Интерполдун Жаныш Бакиевдин уулдарын издегенден башка жумушу жокпу? Беларуска келгенден бери үч неберем төрөлдү. Балким Атамбаев мырза аларды да Интерполго берет чыгаар?
Улуу уулум ИскендерБакиев, прокуратурада 2 жыл иштеп, в 2007-жылы ал жактан кетип, Россиядагы мигранттардын укугун коргогон юридикалык компанияга ишке кирген. 7-апрелден кийин ага дагы кылмыш ишин козгоп, кызматынан кыянаттык менен пайдаланган деп айып коюшту. Мамлекетке чыгым келген эмес, эч кандай далил жок. Ага кылмыш иши ачылгандан кийин Кыргызстандан чыгып кетүүгө аргасыз болду.
Экинчи уулум Чыңгыз. Ал эми ак жерден эле күйүп кетти. Мен бизнес менен алектендим, үй курдум. Эшер бизнес жасаган жокмун десем эч ким ага ишенмек да эмес. Алдаган дагы болбойт. Бир участок алып, Чыңгыз уулума каттатып, ошол жерге үй кургам. Тилекке каршы, «временщиктер» кайра эле мыйзамды тебелеп, тескеме, декреттерди чыгарып, алып коюшту. Алар алып койгондон эмне пайда болду? Ал эч кимге зыяны жок мүлк да. Эч ким сатып албайт. Анткени ким болбосун сатып алаар алдында кожоюну Жаныш Бакиев экенин билет да, дароо баш тартат. Анткени мен кайсыл учур болбосун аларга сот аркылуу кайрылып, акчасын талап кылышым мүмкүн. Мен айтам: “Мен бул мүлктү бир жерден уурдаганымды тастыктап бергиле” деп.
Үчүнчү уулум Асылбек. 7-апрелде «Ата-Мекендин» мародерлору менин Шота Руставели көчөсүндөгү офисимди тоношуп, мына ошол жерден уулум Нурсултандын паспорту жоголгон. Аны менен кошо документердин баары жоголду. Эч ким аны калыбына келтиргиси келген жок.
Кичүү уулум Нурсултан 12 жашында чек арадан өтүп баратканда чек арадан кармашканын көптөр жазып чыгышканын уксаңыз керек. Тим эле коркунучтуу кылмышкерлердей кармашкан. Шылтоосу-жасалма документ менен чыгып баратканы болду. Алар жасалма документ менен чыкканга мажбур болушкан. Анткени жоголгон документин жасап бербей коюшту. Адамдар документ бергенден коркуп туруп алышты. Кичүү уулумду УКМКга коркунучтуу террорист, шпиондон бетер 1 сутка кармашты. Асылбекти андан көбүрөөк. Кийин аны соттошту, өз инисин жасалма документ менен алып чыгып баратканы үчүн деп. Мына, Атамбаев өзүнү каршылаштары менен ушундай деңгээлде күрөшөт. Мына алардын жүзү!
Күч структураларында ондогон жылдар иштеген адам катары, өзүмдүн турмуш жолумда бир нече жолу коомдон алыс ыргытылган абалды башымдан өткөргөн адам катары айтарым, Атамбаев эмнеден улам мага мынчалык өчөшкөнү таң калыштуу. Баарына “алкоголдук психоз” башкы себеп! Сизге кайсыл адис же медик болбосун айтып бере алат, араккеч адамдар акыркы күнүнө чейин душманын гана эмес, өзүнүн жакындарын, керек болсо туугандарын, аялын, балдарын да жек көрүп өтөт. Анын бир дагы интервьюсу, сүйлөгөн сөзү Бакиевдерди эстемейин өтпөйт. Мен ойлойм, бул мырзаны жакындан билген адамдар менин сөзүмө кошулат. Ал эми билбегендер үчүн балким мен алардын көзүн ачып жаткандырмын.
Атамбаевдин негизги максаты – Бакиевдерди Кыргызстанга кандай жол менен болсо да кайтып келишине жол бербөө. Ошон үчүн толгон-токой кылмыш иши, сыртынан узак мөөнөттөргө соттоолор болуп жатат.
Ал өзүн түбөлүк турам деп ойлоп жатат окшойт. Бирок ал өтө жаңылышып жатат. Биз сөзсүз барабыз, болгондо да жакын арада. Күткүлө.
Айтикеев А.: -Белорусияда дагы эмне менен алектенесиз? Бош убакытты кантип өткөрөсүз?
Бакиев Ж.С.: —Азыр деле мурдагыдай эле көп окуйм. Токойго сейилге тез-тез чыгып турам. Бир жумада 2 ирет бассейнге сүзөм. Балдарды, неберелеримди тарбиялап жатам. Бош убактымды мына ушинтип өткөрөм.
Айтикеев А.: —Жаныбек Салиевич, маегиңиз үчүн чоң рахмат!
Бакиев Ж.С.: —Адилет, Сизге ийгилик, ден-соолук жана Кыргыз элине бейпилдикти каалайм! Азыр убакыт тар болуп калды. Дагы бир топ айта турган сөздөр, фактылар, кызык окуялар бар. Аларды кийинчерээк кеңири мүмкүнчүлүк болгондо айтып берем.
Маектешкен Адилет Айтикеев
Булак: “Искра”
Өткөөл заманда мамлекет көз карандысыз болордун алдында, белгисиз амалдуу адамдын жолу ачылып, келечегине бакты конуп, тагдырына дөөлөт берип, ысымы дүйнөгө тарады. Кичирээк кызматты аркалап, адабий чыгармачылык менен алек болуп, байлыгы деле жок, көр оокаттын артынан бейиш жашоону эңсеп жүргөн пендеге, ири СССР империясы жоюлуп, оомат келет. 90-жылдары мамлекетте чоң саясий өзгөрүүлөр жүрө баштаган ошол учурдагы кылмышка аралашкан чайкоочу, көз боёмочулар заматта ишкер болуп чыга келишти. Андыктан, көз боёмочу – ишкерлерге мамлекет ишеним артып, бюджетти түзүүчүгө айланышты. Бирок, бара-бара ал ишкерлер бийликке келип, “ууру” болуп кетери эч кимдин түшүнө кирген эмес.
СССРдин убагында машине мингенди адамдардын бардыгы эңсечү, антсе да, машинеге жетүү оңой-олтоң эмес болчу. “Жигули” үлгүсүндөгү автоунаага кезекке туруп, кезеги жетсе, акчасы жетпей жүргөн адамдар болоор эле. Эми минтип ийгиликке жетүүгө бардык шарт түзүлүп, ишкерлер “иномаркага” олтуруп, “жаны кыргыз” атка конуп, бай – кедейге бөлүнүп, адамдын тагдырын акча чечип калган мезгил келди. Баягы мамлекеттин мулктөрү менчикке өтүп, банктардан күрөөсүз акча алган бийликтеги шумпайлардын ирбити жүрүп, мамлекеттин кепилдиги менен каражат алып, мамлекеттин мүлктөрүнүн көбү менчикке өтүп кеткен. Батыш өнүккөн багыттагы саясий чечим кабыл алынып, СЭМ байкелер түзүп берген өнүгүү программасын пайдалана алган жокпуз. Ошондой болсо да, мындай бир келген ырыскыны, байлыкты убагында пайдалана албаса, башка бирөө пайдаланып кетерин бир амалкөй, куу адам сезиптир. Ал тез аранын ичинде мезгилдин өзгөрүүсүн пайдаланып, учурдун күрөө тамырын кармап ишке киришти. Жаштайынан эле жашыруун көз боёмочулук, адамды көз ирмемге келтирбей сызга олтургузган тубаса таланты өрчүп, болгон амалын салып, акча булагын тапканга аракет жасоого киришет. Чындап келгенде, Орусияда жөөттөр бир заматта миллиардер болууга жетишишкен, алар тез ойгонуп, бардык ресурстарга ээ боло баштаган. Айталы, Ходорковский, Гусинский, Березовский, Абрамович, Мавроди, Довгань аттуу атактуу жөөттөр, ири комбинациянын авторлору, ири ийгиликке жеткендер биринчилерден болуп аттары аталып, алгачкы миллиарддарга ээ боло алгандар. Ошондой эле, кыргыздан дагы амалдуулар чыкты, башка өлкөлөрдөгү жөөттөрдөй эле мамлекеттин даяр оокатына кол салып, мамлекет аркылуу байыгандар арабызда көбойдү, анын баары акырындан Ак Үйгө, Көк Үйгө жетти.
Беш заводго бир заматта амалдуу шумпай ээ болуп каларын эч кимдин оюна келген эмес. Ошол убактагы таланттуу көз боёмочулар ийгиликке жетип, кыргыздар жөөттөргө тенеле албаса дагы, байманасы ашып, атагы чыккан амалдуу ишкерлер Жайсаңбаев, Бабанов, Д. Үсөновдордун жүзү көрүндү. Бирок, булардын катарында чыгармачылыкка жакын, деги эле бизнестен алыс, ишкерликте аты-жыты жок адамдын алеки заматта ири дүйнөгө ээ болуп калары эч кимдин оюна дагы келген эмес. Сакасы айкүр туруп, мезгилди убагы менен колдонуп, чон масштабда уурулукка толук шарт түзүлгөнүн сезген амалкөй щумпай, байлык жөн жеринен келбесин билип, катылуу арам амалдарды мүшөктөп алып чыгып, ал тургай уят-сыйытты таштап, атактуу, асыл жазуучу адамды алдап, жөргөмүш желесин тарткандай курмандыктын торуна чалганга киришти. “Амалдуу адамга айла жок” дегендей, гениалдык мүдөө-максатын жүзөгө ашыруу үчүн, биринчи убакта чындап эле, чын ыкластан, жазуучулардын баркын, деңгээлин көтөрүүгө умтулган сыяктуу көрүнгөн. Эң оболу ал амалдуу адам Москвадан жазуучуларга бөлүнгөн акчаны өзүнө котортуп алганга жетишет. Мезгил шарданына ылайык, ошол убактагы менчикке чыгарууга берип жаткан беш заводго көзү түшөт. “Ажалдуу кийик өзү табылып”, кыргыздын сыймыгы – уулу жазуучунун тилин таап, кызыктырып, эгерде беш заводду менчикке чыгарып алсак, сиз баштаган жазуучүларга дагы өзгөчө шарт түзүүгө болот. “Жазуучулардын китептерин бекер басып, калемгерлерге көлдүн жээгинен, Арашан тоосунан пансионаттарды куруп, бекер эс алдырып, ден соолуктарына чындап кам көрсөк, чет өлкөлөр менен алака түзүп, Кыргыз жазуучуларынын чет өлкөгө баруусуна шарт болуп, кыргыз маданиятын, искусствосун, үрп-адатын дүйнөгө танытаар элек. Керек болсо, беш заводдон түшкөн акчага Нобель сыйлыгындай сиздин атыңызды атап, дүйнөлүк классиктерге сыйлыкты жарыялап, сиздин ысымынызды түбөлүккө калтыруга болот” дегенде, жазуучуга канат бүткөндөй, Нобель сыйлыгынан кем калбаган сыйлык берип турса ысымы кылымдар бою аталып каларын сезип, чын ыкластан амалдуунун идеясын ишке ашырууга белсенип, кирише баштайт. Бирок, жазуучу беш завод иштебей каларын билген эмес, көз алдында заводдун кирешеси шагыраган акча болорун сезип, керек болсо аз пайызын эле сыйлыкка берип койсо, эмне деген өчпөс атак – даңк эмеспи, – деп жазуучунун жүрөгү болк эте түштү.
Чындап келгенде, дүйнөнүн классигине айланып, даңкы-атагы дүйнөгө таанылган залкар жазуучунун өтөгөн эмгегин, талантын, акылмандыгын, кыргыздын намысы, сыймыгы, ыйыгы катары тутуу зарыл. Ал атактуу жазучунун артынан кыргыз бүткүл дүйнөгө танылганын тана албайбыз. Андай улуу адамдын атын тебелегенге бир гана амалдуу адамдын дити барып, алдап кеткен. Атаганат, айла жок, улуу жазуучу амалдуу адамдын афёрасына ишенип, жүрөккө жетип, бойду ала ишендире айткан алдыдагы албан максатка туруштук бере албай, дароо айтканына көнүп, аракетин орундата баштайт. Балким, акчаны алганга чейин амалдуу адамдын чынында эле, жүрөгүндө таза тилек, ниети болгон чыгар. Жазуучу ажону көндүрүп, акчаны амалдуунун эсебине котортуп бергенден кийин ырыскы асмандан өзү эле түшкөнсүдү. Капчыгы бекер акчага кампайгандан кийин бал тилге салып, сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, улуу адамдын аркасы менен, амалдуу адам акыры беш заводду менчикке чыгарып алат. Ажо менен жазуучу эс учун жыйганча, баягы завод жалгыз амалдуу адамдын менчигине айланып, бардык кадамдарды мыйзамдаштырып, кынтык табылбагандай кылат. Илинерге илинчек таба алышпай, ажосу баш болуп, кокуйлап жер тепкилеп калышат. Амалдуу адамдын жашоосунда төбөсү көрүнгөн жазуучунун шарапаты менен колуна тийген завод чоӊ роль ойноп берди.
Ошентип, беш заводго ээ болору менен ири акчага марыган амалдуу адамдын арамдыгы мурдагыдан дагы өрчүйт. Баягы атагы чыккан жазучунун ысымын уккусу дагы, көргүсү дагы жок, жазуучуларды чымын чакканчалык да көзүнө илбей, ага жарыгы тийгендердин баарысына кол шилтеп байлыгын көбөйтүп, алдоо жолун улантат. Көрсө, ал бардык ишти үтүр-чекитине чейин эсептеп чыккан экен, натыйжада, атактуу жазуучу арыздана албайт, себеби акча өкмөттөн грант катары берилген, бир чети ошондогу мыйзамда амалдуу адамдын пулду туура колдонгону менен белгиленет. Ошентип, улуу адамдын оозу күйүп, жер тепкилеп калат, эл кыйналып, тукулжурап турганда ажого бир сөз айта албай, торго түшкөнүн баарысы кийин билди, кургурдуку. Ири беш заводду сактап калыш үчүн амалдуу адам, саясат талаасында чон оюнду баштайт. Алгачкы кадам КРнын Жогорку Кеңешинин депутатыгына аттанып, ийгиликтүү шайланып алды. Бирок, жазуучу дагы жөн калбай ажо аркылуу басым жасай баштады, амалдуу адамды депутаттык мандатынан ажыратып, бир далай текшерүү жүргүзүп, куугунтук дагы кылып көрүштү, бирок, жоопко тартууга эч бир кынтык таба алышпады. Бир чети бийликтин кугунтугу амалдуу адамдын атагын чыгарып, анын билип-билбегендердин арасында ийгиликке жетишине өбөлгө болду, көпчүлүктү алдоого толугу менен шарт түзүлгөнүн байкап, убадаларды берип, карапайым элге ушунча жакын, алардын жашоосуна күйгөн адамдай түр көргөзүп, мамиле жасап, оппозициянын көрүнүктүү адамы болуп чыга келди. Кайрадан жалпы элдин колдоосуна ээ болуп, жаңы шарт түзүлгөнүн байкаган амалкөй жөн жаткан жок, ал эми ажонун ордун энсеп, умтула баштап, дагы чон саясат жүргүзө баштады.
Сый-урматка жетип, акча бар жерде байкуш эл уюгуна жабалактаган аарыдай баягы амалкөй адамдын жанынан чыкпай, ысымын алыска учуруп жатты. Андайды көргөн амалдуу адам, амал жактан эч кимге камчы салдырбаганын сезип, ажолукка аттанып, ачык кадам таштады. Өзү мурун өндүрүштө иштебегендиктен, беш завод эмес, бир заводго дагы ээ боло албай, чыккан шаймандары эч жакка өтпөй, иши токтоду. Ансыз да, айлык акыларын төлөй албай жумушчуларды чекесинен кыскартып бүткөн чак эле. Завод тонолуп кете турганда темир станокторду, жабдууларды Кытайга, Түркияга сатып, акчасын запастап койгон, чындыгында, андан башкага анын акылы жетмек эмес. Ошол убакта Түркия менен мамиле түзүп, чекесинен бир далай станокторду жеткирип, биргелешкен ишкана ачылды деп жүрөт. Айтор, көп эле аракет жасады, Аккумулятор дагы жасай коюп, анысы дагы банкрот болду. Акыры беш заводдон эчтеке калбай, бир гана кыймылсыз мүлк калып, чөнтөгү миллионго толуп, өлкөдөгү саясатты кенен жүргүзүп, бардык саясий иш-чараларда чыгымдарды көтөрүп жүрдү. Негизи, бизнес чөйрөсүн өтө жакшы өздөштүрө албагандыктан, алыс кете алган жок, андан кийин өзү түшүндүбү, же завод менен чоӊ бизнес жасай албасын, иштин көзүн таба албагандан кийин бир гана саясат аркылуу оңой-олжо таап, жеңил акча табаарына көзүжетти шекилдүү. Ооба, ал ажо болуп калса, өндүрүшү жок эле, акча өзү келерин жакшы билген.
Амалдуу адам “президент болсом элге жакшы турмуш куруп, мыйзам үстөмдүгүн орнотом” деп элди алдай баштады. Ошол убактагы оппозицияда жүргөндөрдүн көпчүлүгү амалдуу адамды колдоого алып, акчасына көз каранды боло баштаган аты таанылган оппозициядагы саясатчылар тегерегине уюгушуп алган эле. Ал эмес көзү ачыктар, баш айлантма бакшылар, молдо-сопулар, баары колдорунан келген ишти жасай баштаган. Кыскасы, элдин башы акчага же окулган дубага айландыбы, акыры амалдуу адамды женишке алып келишти. Бийликти алып түшүү оңойго турган жок, көп адамдын каны төгүлүп, адамдын өмүрлөрү кыйылып, азап-тозокту элге ыйгаруу менен амалдуу адам бийликке келди. Уулу жазуучунун ысымын эстегиси дагы келбей, жазуучунун жардамы менен байлыкка ээ болгонун унутуп койгону өкүнүчтүү, ал эмес элдин колдоосун унутту. Мына жолу кандуу болуп, азыркыга чейин кан кечип жүрөт. Эми бийлигин бекем орнотом деп тыңчыкмаларын жөн жеринен каматып жатат.Улуу жазуучунун ысымын сыйлабай алдаган, өз элин алдаган адам өлкөгө жакшылык кура алган жок
Качкынбек Булатов, укук коргоочу
Булак: “Искра”
Кыргызстандын демократиялык негизги жеңиштеринин бири – сөз эркиндиги – бүгүнкү кыргыз бийлиги тарабынан чоң басмырлоого дуушар болууда. Журналисттерди миллиондогон акчага доого жыгуу же эркин маалымат каражаттарын рейдерлик жол менен басып алуу үчүн алигиче реформаланбаган соттук системаны пайдалануу кадыресе көрүнүшкө айланды.
Бул – журналисттерде жана медиа-уюмдарда ички өзүн-өзү цензуралоо тенденциясын пайда кылуу жана жалпы маданияттын деградациясы менен билим деңгээлинин төмөндөө фонунда ММКларды гана эмес, журналисттердин өздөрүн да бийликтин үн катпас камчы чабар малайларына айлантып, аларды кесипкөйлүктөн жана негизги вазыйпасы – чындыкты айтуудан ажыратууда.
Бизге – Борбор Азия чөлкөмүндө Кыргызстан эң эркин мамлекет, азыр Кыргызстанда мурда болуп көрбөгөндөй эң калыс бийлик орноду, мурункудай оппозиционерлерди эч ким өлтүрбөйт, журналисттерди үйлөрдүн жогорку кабаттарынын терезелеринен ыргытпайт деп айтышат. Эмне, журналисттердин эркин болушу үчүн аларды өлтүрбөө эле жетиштүүбү? Же 2010-жылы мурунку бийликти кулатканда бизге ушуну эле убада кылышты беле?
Кайрадан, мурунку эле совет доорундагыдай, өлкөдөгү чыныгы абалды жарандар ашканаларда же башка көмүскө жерлерде шыбырашып, жашыруун талкуулап калдык. Ошол эле учурда ошол эле адамдар расмий жыйындар менен форумдарда бийликти мактап сүйлөөгө аргасыз болууда. Анткени бийлик өлкөнүн негизги маалымат каражаттары менен тынч жыйындар үстүнөн да тымызын көзөмөл орнотууга жетишти.
Бүгүнкү кыргыз чиновниктеринин кадыресе жашоо тартибине айланган коррупциянын бардык деңгээлде күчөшү менен кошо, негизги милдети – окуяларды мүмкүн болушунча объективдүү, болгонун болгондой чагылдыруу жана коомчулукка ар тараптуу, так, ишенимдүү маалымат таркатуу болгон ММКлардын ролу кайрадан эбегейсиз болуп чыкты.
Мындай учурларда кимдир бирөө добулбас кагып, эркин коом жана басма сөз эркиндиги үчүн күрөшүүгө милдеттүү. Өлкө азыр – баардык саясый жана коомдук күчтөрдүн ачык диалогу менен гана жетишүүгө мүмкүн болгон саясый жоопкерчиликке муктаж. Мына ошондуктан, биз эркин коом үчүн күрөшүүнүн биринчи тепкичи боло турган Сөз эркиндигин коргоо комитетин түзүп жатканыбызды билдиребиз.
Замира Сыдыкова, Нарын Айып, Бегалы Наргозуев
Кыргыз элинин чыгаан инсандарынын бири Оморбай Нарбеков Жалал-Абад, Баткен, Ош облустарын түрө кыдырып, улуулардын санжырасын, урпактардын ынтымагын бекемдөө боюнча чоң жыйын куруп, экономикалык, социалдык жана саламаттыкты сактоо тармагында жаңы ачылыштар жөнүндө маалымат берип, тегерек столдо дил маек уюштурду. Анда ар улуттун аксакалдары сөз сүйлөп, эл арасында ынтымакты бекемдөө туурасында кеп кылышты. Келгендер жайылган дасторкондон даам сызып, Оморбай мырзанын эл үчүн жасап жаткан эмгегин алкап, баталарын беришти.
Жогорку Кеӊештин Укук тартиби жана кылмыштуулук менен күрөшүү боюнча комитети коррупциялык жосундарга каршы күрөшүү аракеттеринин натыйжалуулугун арттыруу максатында депутат Аида Салянова тарабынан сунуш кылынган “Коррупциялык укук бузуулар тууралуу билдирген жактарды коргоо жөнүндө” мыйзам долбоорунун концепциясын жактырды. Бул тууралуу ЖКнын басма сөз кызматы билдирди.
Демилгечинин айтымында, мыйзам долбоорунда укук коргоо органдарына коррупциялык кылмыш тууралуу маалымат берген адамдарды сыйлоо чаралары каралган. “Долбоорго ылайык, маалымат берген адамга коррупциялык жол менен берилген паранын 30 пайызын берүү сунушталууда. Бирок, материалдык сыйлоонун өлчөмү 100 миӊ сомдон ашпоого тийиш”, – дейт депутат Аида Салянова.
Андан сырткары, мыйзам долбоорунда укук коргоо органдарына коррупциялык кылмыш фактысы тууралуу маалымат берген адамды коргоого алуу, тагыраак айтканда, 3 жылгы чейин кызматынан төмөндөтпөө же башка кызматка которбоо чаралары каралган.
Кыргызстандыктар 5-майдан 9-майга чейин беш күн катары менен эс алат. Бул тууралуу Эмгек жана социалдык өнүгүү министрлиги билдирди.
Маалыматка ылайык быйыл 1-май жекшембиге туш келгендиктен, эс алуу күнү 6-майга которулат.
Баш мыйзамда 1-май – Эмгек күнү, 5-май – Конституция күнү, 9-май – Жеңиш күнү катары белгиленген.
Парламенттеги “Бир Бол” фракциясынын депутаты Алтынбек Сулайманов өзүнүн Фейсбуктагы баракчасында кесиптештери, төрагалыкка аттанып жаткан Бакыт Төрөбаев менен Канат Исаев тууралуу оюн мындайча билдирди.
– Бакыт Төрөбаев да, Канат Исаев да коллегаларым, досторум, бир убакта партиялаш да болгонбуз. Төрагалыкка талапкер болуштун өзү чоң жоопкерчилик. Экөө тең татыктуу жигиттер! Бирок орун бирөө. Эми баардыгы Аллахтын колунда!
Добуш да бирөө! Эки достун ортосунда мен чайналмай болдум. Мага эле кыйын болду…
Көп күндөн бери элдин бүйүрүн кызытып келе жаткан Жогорку Кеңештин төрагалыгы үчүн күрөшкө эртең чекит коюлат. Буга чейин коалициялык көпчүлүк эки талапкерди тең жалпы жыйынга алып чыгуу чечимине келген эле. Бүгүн, 19-апрелде Конституциялык мыйзамдар, мамлекеттик түзүлүш, сот-укуктук маселелер жана регламент комитети «Кыргызстан» фракциясынын лидери Канатбек Исаев менен «Өнүгүү-Прогресс» фракциясынын башчысы Бакыт Төрөбаевдин талапкерлигин жактырды жана жалпы жыйында кароону сунуштады. Ошентип эртең 20-апрелде булардын кимиси 61ден аз эмес депутаттын колдоосун тапса ошол спикер болуп шайланат.
Айтикеев А.: –Учурунда Сиздин айланаңызда кызмат кылып, бүгүн Атамбаевди айга-күнгө теңеп кызмат кылып жаткан саясатчылардын аттарын атай аласызбы? Булардын арасынан өтө катуу саткынчылыкка баргандар кимдер?
Бакиев Ж.С.: -Убагында биздин айланабызда айланып-тегеренип, бизге эч кимди жолотпой жүргөндөр бүгүн Атамбаевди тегеректеп жүрүшөт. Мындайлар көп. Чынын айканда мен алардын аттарын атагым келген эмес. Бирок айтпай койгонго болбой турган адамдардын категориясы бар. Алардын бири Токон Мамытов. Ал убагында Акаевди сатып, 2004-жылы оппозициянын штабына маалымат ташып жүргөн. Ал (Мамытов) абдан ийкемдүү адам. Биз генералдар бир жылда эки-үч жолу чогулуп турчубуз. Мына ошол жерде Курманбек Бакиевди айга-күнгө теңеп, аны “Элдердин жол башчысы” деп аябай мактачу. Бирок эң биринчилерден болуп Бакиевди саткандардын көч башы ушул киши. Жөн гана сатпай, жамандап да жүрдү.
Булак: “Искра плюс”
“Темир Сариев кызматтан кетет экен деген маалыматтар бир ай мурда эле чыкканда мен ага көңүл деле бурган эмесмин”, деди КСДП фракциячынын лидери Чыныбай Турсунбеков жергиликтүү радиого берген маегинде. Анын айтымында окуянын мындай тез өөрчүп кетишин эч ким күткөн эмес.
“Мен Сариев жакшы эле иштеп жатат, мындан ары дагы ишин улантат деп ойлогом. Анан эле Малабаев деген министр жолго байланыштуу маселени көтөрүп чыкканда “ушул Сариевдин дагы, өзүнүн дагы башын жегени калды”, дедик эле кийин мына ошол айткандай эле болду”, – дейт Турсунбеков.
Сот өкүмү менен сыртынан өмүр бою эркинен ажыратылып, учурда Беларуста баш калкалап жүргөн Жаныш Бакиевдин “Искра плюс” гезитине берген маегинен:
– Күч структураларында ондогон жылдар иштеген адам катары, өзүмдүн турмуш жолумда бир нече жолу коомдон алыс ыргытылган абалды башымдан өткөргөн адам катары айтаарым, Атамбаев эмнеден улам мага мынчалык өчөшкөнү таң калыштуу. Баарына “алкоголдук психоз” башкы себеп! Сизге кайсыл адис же медик болбосун айтып бере алат, аракеч адамдар акыркы күнүнө чейин душманын гана эмес, өзүнүн жакындарын, керек болсо туугандарын, аялын, балдарын да жек көрүп өтөт. Анын бир дагы интервьюсу, сүйлөгөн сөзү Бакиевдерди эстемейин өтпөйт. Мен ойлойм, бул мырзаны жакындан билген адамдар менин сөзүмө кошулат. Ал эми билбегендер үчүн балким мен алардын көзүн ачып жаткандырмын. Атамбаевдин негизги максаты – Бакиевдерди Кыргызстанга кандай жол менен болсо да кайтып келишине жол бербөө. Ошон үчүн толгон-токой кылмыш иши, сыртынан узак мөөнөттөргө соттоолор болуп жатат. Ал өзүн түбөлүк турам деп ойлоп жатат окшойт. Бирок ал өтө жаңылышып жатат. Биз сөзсүз барабыз, болгондо да жакын арада. Күткүлө!
Булак: “Искра плюс”
Кыргызстандын 3 миңдей жараны башка өлкөлөрдүн түрмөлөрүндө кармалып турат. Бул тууралуу парламенттин конституциялык мыйзамдар, мамлекеттик түзүлүш, сот-укуктук маселелер жана ЖК регламенти боюнча комитетинде акыйкатчы Кубат Оторбаев билдирди.
Анын айтымында чет өлкөдө жаза өтөп жаткандардын саны жалпы 2946 адам. Алардын ичинен Орусияда 2549, Казакстанда 320, Кытайда 21, Беларусияда 11 адам камакта жатат.
Балыкчы-Корумду жолунун курулушуна Улуттук банктын кирешесинен алынган каражат жумшалат. Улуттук банк 2015-жылы интервенция жүргүзүү натыйжасында 900 млн сом өлчөмүндө киреше таап, мамлекеттик бюджетке которгон. Бул тууралуу парламенттеги Транспорт, коммуникациялар, архитектура жана курулуш боюнча комитетинде өкмөттүн 2015-жылдагы иши тууралуу отчет угулуп жатканда белгилүү болгонун ЖКнын басма сөз кызматы билдирди
Ал эми транспорт жана коммуникациялар министри Замирбек Айдаров жолдун курулушуна аэробекет жыйымдарынан түшкөн каражаттан тышкары, Россия-Кыргыз өнүктүрүү фондунан «Манас» аэропорту үчүн каралган 754 млн сом дагы жумшалып, «Манас» аэропортунун жабдуулары жапон грантынын эсебинен жаӊыртыла турганын айтты.
Ал эми каржы министринин орун басары Алмаз Азимовдун айтымында, өкмөт жакын арада 2016-жылдын республикалык бюджетине өзгөртүү киргизип, «Альфа Телеком» ишканасын сатуудан түшкөн каражатты жол курулушуна жумшоону пландаштырууда. «Альфа Телеком» ишканасы ушул жылдын май айында сатыкка чыгарылышы мүмкүн.
Кыргызстанда “Сөз эркиндигин коргоо комитети” деген бирикме түзүлүүдө. Бул тууралуу бүгүн “Азаттыкка” “Прогресс” фондунун жетекчиси Адил Турдукулов билдирди.
Анын айтымында, жаңы уюмга журналисттер гана эмес, сөз эркиндигине карата жаралып жаткан тоскоолдуктарга каршы бардык жарандар биригүүдө:
– Бийлик көз каранды эмес массалык маалымат каражаттарына комплекстүү түрдө, системалуу басым жасап жатат. Бул – журналисттерге карата миллиондук соттук арыздар, сабап кетүүлөр, рейдерлик басып алуулар. Мисалы, “Вечерний Бишкек“, “Ош ТВ“.
Уюмду журналисттер Нарын Айып, Замира Сыдыкова жана Жогорку Кеңештин экс-депутаты Бегалы Наргозуев түзүүдө.
Былтыр жыл соңунда мамлекет башчынын аппарат жетекчиси Фарид Ниязов “Президент тайманбас жана чынчыл журналисттерди ар дайым колдоп келген жана колдоп жатат. Ал журналисттерди бир гана абийирге чакырып келет. Дайыр Орунбеков менен Уран Ботобековду журналист деп айтуу кыйын, аларды Чолпон Орозобекова, Сыргак Абдылдаев же Геннадий Павлюкка салыштырууга болбойт” деген.
Парламенттин Конституциялык мыйзамдар, мамлекеттик түзүлүш, сот-укуктук маселелер жана Жогорку Кеңештин Регламенти боюнча комитетинде төраганы шайлоо тууралуу маселе каралып, спикерлик кызмат ордуна Канатбек Исаев менен Бакыт Төрөбаевдин талапкерлиги жактырылуу менен, аларды парламенттин кароосуна чыгаруу тууралуу чечим кабыл алды. Бул тууралуу ЖКнын басма сөз кызматы билдирди.
Эми алардын кимиси депутаттардын 61 добушунан кем эмес колдоосуна ээ болсо, кыргыз парламентинин спикерлигине шайланат.
Кечээ Ош шаарында селге агып кетүү коркунучунда калган кызды ӨКМнын кызматкерлери сактап калышты. Маалыматтарга караганда 18-апрель күнү саат 18:32 чамасында нөөмөт бөлүмүнө Өзгүр айылынын тургуну Рысбек Жумабаев деген жаран телефон чалып, сел жүрүп жаткан аймакта бир кыз калып калганын билдирген. ӨКМ кызматкерлери өз убагында жетип, 1993-жылы туулган Базарова Зарина аттуу кызды кооптуу аймактан алып чыгышып, алгачкы медициналык жардам көрсөтүшкөн.
Эске салсак, кечээ нөшөрлөп жааган жамгырдан улам өлкөбүздүн көп жерлеринде сел жүрүп, мал-жандыктарга жана турак жайларга зыян келтирген.
“Мен төрагалыкка аттанган эки талапкердин бирөөсү депутаттардын жетиштүү добушун алып, спикер болушу үчүн аракет кылып жатам”? – деди парламенттеги коалициянын башчысы Чыныбай Турсунбеков жергиликтүү радиолордун бирине берген маегинде. Анын айтымында Канат Исаев менен Бакыт Төрөбаев дагы да болсо бир пикирге келиши үчүн убакыт бар. Андай болбогон күндө экөөнүн талапкерлиги жалпы жыйында каралып, жетиштүү добуш алганы “такка отурат”.
“Азырынча булар жетиштүү добуш алат же албайт деп көңүлдөрүнө суу сеппей туралы. Муну убагы келгенде көрөбүз”, – деди КСДПнын лидери.
Ибраев Нурдин Турсуналыевич мурда ээлеген кызматынан бошотулуп Социалдык фонддун төрагасы болуп дайындалды. Тиешелүү буйрукка премьер-министр Сооронбай Жээнбеков кол койгонун өкмөттүн басма сөз кызматы билдирди.
Эске салсак, Ибраев буга чейин Социалдык фонддун жетекчисинин орун басары болуп иштеген.
Уезбаев Улан Калмурзаевич Кыргыз Республикасынын Транспорт жана коммуникациялар министринин орун басары кызматынан бошотулду. Тийиштүү буйрукка 18-апрелде премьер-министр Сооронбай Жээнбеков кол койгонун өкмөттүн басма сөз кызматы билдирди.
Эске сала кетсек, мурдагы Транспорт жана коммуникациялар министри Аргынбек Малабаев жол чырына байланыштуу иштерге Уезбаевдин дагы тиешеси бар экенин айткан эле.
Агентства по гидрометеорологии при Министерства чрезвычайных ситуаций Кыргызской Республики предоставляет прогноз погоды на период с 19 апреля до 23 апреля 2016 г.
В городе Бишкек 19 апреля ночью возможен дождь, днем без осадков. Ветер западный от 4-9 метров в секунду. Минимальная температура воздуха ночью 7…9°, максимальная температура воздуха днем 20…22°.
В городе Ош 19 апреля ночью возможен дождь, днем без осадков. Ветер западный от 4-9 метров в секунду. Минимальная температура воздуха ночью 8…10°, максимальная температура воздуха днем 20…22°.
19 апреля ночью на большей части территории, днем местами дожди, в горных районах снег.
20-21 апреля в Чуйской, Таласской, Ошской, Жалал-Абадской, Баткенской областях на большей части территории временами дожди, в горных районах снег, 21 апреля местами осадки сильные. В Иссык-Кульской, Нарынской областях осадки ожидаются в отдельных районах. На высокогорных участках дорог снежный накат, гололедица. Ветер западный от 4-9 метров в секунду, по акватории в озере Иссык-Куль с порывами до 15-20 метров в секунду.
22-23 апреля сохранится неустойчивая погода, в отдельных районах возможны осадки. Небольшое повышение температуры воздуха.
